بيىل قارامولا سەزىنە 130 جىل 

ۇلى ادامدار ءومىر سۇرگەن يا قىزمەت قىلعان جەرلەر كيەلى تۇتىلىپ، بەلگى قويىلادى. بۇل الەمدىك تاجىريبەدە ورنىققان سالت. مىسالى، ۆەنا قالاسىندا ايگىلى كومپوزيتور بەتحوۆەن پاتەردە تۇرعان 30-عا تارتا ۇيدە تاقتا بار ەكەن. ورىس حالقى دا قالىسار ەمەس - پۋشكين، تولستوي سىندى تۇلعالارى بولعان جەرلەردى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ، ەسكەرتكىشتەر قويۋدا. سونىڭ ءبىرى - قازاقتىڭ ورال قالاسىنا پۋشكيننىڭ كەلىپ-كەتكەنى جايلى ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتىلدى. 

قارامولا... ول 1885 جىلى ۇلى اباي بولعان، بولعان دەيمىن-اۋ، اتاقتى بيلەر ەرەجەسىن دۇنيەگە اكەلگەن جەر. ول ول ما، شايىردىڭ اقىندىق شابىتى تاۋ سەلىندەي تاسقىنداۋىنا تۇرتكى بولعان جەر. جارايدى، بىلگەن-تەرگەنىمىزدى رەت-رەتىمەن باياندايىق.

قارامولا سەمەيدەن 70 شاقىرىم، شار وزەنىنىڭ بويىندا. ۇساق توبەشىكتى كەڭ دالادا ەكى سۋ قاتار اعادى: شار جانە قىزىلسۋ وزەندەرى. قىزىق. «شار» دەگەن نە ءسوز؟ ءحىى عاسىر جازبالارىندا «قىپشاق» اتاۋى «شارى (سارى)» تۇرىندە كەزدەسەدى. ءپالى، «شار» دەگەنىمىز سول «شارى» ءسوزى بولماسىن. كونە قازاقتار قوس وزەندى سارىسۋ جانە قىزىلسۋ دەپ اجىراتقان سىڭايلى. سونان كەلە-كەلە شارىسۋ «شار» دەگەن قىسقا تۇرگە اينالعانعا ۇقسايدى.

ەندى  قارامولا توپونيمىنە كەلەيىك. قازاق ەسكى الەمىنىڭ اداستىرماس كارتاسى، كومپاسى ءارى شەكاراسى – مولا بولعانى ءمالىم. الەم ءامىرشىسى شىڭعىسحان قۇرعان كوشپەلى يمپەريا استاناسى «قارا قورىم» اتالعان (مولا جانە قورىم تۇبىندە ءبىر ءسوز). سونىمەن، «قارا مولا» اتاۋى - كيەلى مەكەن، كونە ورىن، قارا جۇرت دەگەن ماعىناعا سايادى. سول سەبەپتى توعىز جولدىڭ تورابى - قارامولادا جىلىنا ەكى مارتە (ماۋسىم جانە قازان ايلارىندا) جارمەڭكە جۇمىس جاساعان.

(سەنسەڭىز، جارمەڭكە تاريحى ەستە جوق ەسكى مەزگىل - قيماق-قىپشاق قاعاناتى داۋىرىنە كەتەدى-ءدۇر. كيىز تۋىرلىقتى كوشپەلى حالىقتىڭ قان بازارىندا مال، ءجۇن، تەرىدەن بولەك، ماتا، ءشاي، بىلعارى، ىدىس-اياق سياقتى زاتتار ساۋداعا تۇسكەن. ماساتىداي قۇلپىرعان شارى وزەنى جاعاسىنا تىككەن كوپ ۇيلەر، بايلاعان بيە، ءتۇرلى ويىن-ساۋىق، توپتانعان حالىق جارمەڭكە ءسانىن كەلتىرگەن. قارقارالى جەرىندەگى اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسى 1848 جىلدان 1930 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەگەنى ايان. ال وعان دەيىنگى ارقانىڭ اتاقتىسى وسى قارامولا جارمەڭكەسى بولعانى حاق. ساۋدا كەرۋەنى سىبىردەن، قىتايدان جانە قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جارمەڭكەگە بەت تۇزەگەن عوي. ءلاجىمىز نە، سول ەرتەگىدەي الىس شاقتان بۇگىنگى بىزدەرگە تەك قانا قازاقتىڭ «بۇل باس نە كورمەگەن دەيسىڭ، قىزىلسۋ-شاردى دا كورگەن» دەگەن كارى ءسوزى عانا جەتىپ وتىر...).

ءسويتىپ، توتەنشە (شەربەشناي) سەزگە باسقا ەمەس، قارامولانىڭ تاڭدالۋى - اق پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ مارتەبەلى ءارى قولايلى جەرلەردى جەتە زەرتتەپ، جاقسى بىلگەنىن بايقاتادى.

«1885 جىلى، - دەپ جازادى م.اۋەزوۆ، - قارامولا دەگەن جارمەڭكەدە بىرنەشە دۋان ەلدىڭ، ول كۇندەگى ادەت بويىنشا، باس قوساتىن شەربەشناي (چرەزۆىچاينىي – ا.و.) سيەزى بولادى. بۇل ۋاقىتتا توبىقتى ىشىندە ابايعا جاۋ بولىپ شىققان كىسىلەر، وزدەرىنە ىشتەي نيەتتەس، تىلەكتەس بولاتىن كىسىلەردى باسقا ەلدەردەن دە تاۋىپ العان بولادى. ...شەربەشنايعا جيىلعان توپتىڭ ىشىندە وسى سياقتى ابايعا قاستىق نيەت ويلايتىن كىسىلەردىڭ بارلىعى قارامولاعا كەلەتىن جاندارالدان ابايدى جازالايتىن قاتتىلىقتى كۇتەدى. اباي ايدالار دەپ تە ءۇمىت قىلاتىندار بولادى».

مىنەكي، سيەزدىڭ (سيازدىڭ) ابايعا قانداي ماڭىزدى بولعانى وسىدان-اق تۇسىنىكتى. توتەنشە سەزدە بەس دۋاننىڭ (زايسان، وسكەمەن، كەرەكۋ، قارقارالى جانە سەمەي) بولىس، بيلەرى مەن گەنەرال-گۋبەرناتور (قازاقتار ونى «جاندارال» دەگەن) تسەكلينسكي باستاتقان پاتشا شەنەۋنىكتەرى باس قوستى. 

الايدا، «ابايدى جازالايتىن قاتتىلىقتى كۇتكەن» كۇپىلدەكتەردىڭ ءۇمىتى اقتالماي، جاعداي كەرىسىنشە قالىپتاسقان. جاندارال ەل كىسىلەرىن جاعالاي ءجۇرىپ، ابايعا كەلگەندە: «پارتياشىل، ەل بۇلدىرگىش قۇنانباەۆ سەنبىسىڭ؟» دەپتى. اباي: «مەن» دەيدى. نەگە پارتيا قىلاسىڭ دەگەندە: «جالعىز مەن پارتيا قىلمايمىن، ءدۇنيا تۇگەل پارتيا، تىرشىلىكتە ءبارى الىس-تارتىسپەن وتەدى» دەيدى.

- سەنى ەل نەگە كوپ جاماندايدى؟

- ەل كوپ، مەن جالعىزبىن، كوپ ارقاشان تەنتەك، بۇزىق، بۇزىق كوپپەن الىسقان ادام جامان اتتى بولماي تۇرمايدى، - دەپتى.

وسى سوزدەردەن كەيىن جاندارال ابايدى وزىنە تىككەن ۇيگە ەرتىپ اكەلىپ، ۇزاق اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قالادى. سۇحبات، ماجىلىستەن كەيىن: «سەزدى جاقسى وتكىزىڭدەر، ۇرىدا اقىسى كەتكەندەردىڭ اقىسىن تولىق اپەرىڭدەر، سەزدى جاقسى وتكىزۋ ءۇشىن اباي سياقتى كىسىنى توبە بي سايلاڭىزدار» دەپ، ءوزى ابايدى شەربەشنايدىڭ توبە ءبيى قىلىپ، قايتىپ كەتەدى»، - دەپ جازادى مۇحاڭ. بۇدان اسقان ساتتىلىك بولا ما؟ سول كۇندەرى حالىق ابايدى «توبە بي»، ء«ادىل بي» دەپ توبەسىنە كوتەرەدى. ءتاڭىرى وتكىر سەزىم سىيلاعان ۇلى اقىن شابىتى شالقىپ، جيىلعان بي، بولىستارعا ارنالعان ەرەجەنى اينالاسى 3-4 كۇندە دۇنيەگە اكەپتى. سول 73 باپتان تۇراتىن جاڭا زاڭدى بارشاسى - بولىس، بيلەر ءھام ۇلىقتار ماقۇلداپ، ەرەجە استىنا قولدارىن قويادى. «اباي ادەت-عۇرىپ ماسەلەسىن زامانعا لايىقتاپ، حالىق پايداسىنا شەشتى، كەم-كەتىكتىڭ، اسىرەسە، ايەل پراۆوسىن جاقتادى، - دەيدى قازاقتىڭ كورنەكتى عالىمى اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ. - سول ءۇشىن اباي كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق ء«ادىل بي» اتانعان. «ەرەجەنىڭ» زاڭ قاتارلى ءمانى بولدى».

قورىتا ايتقاندا، «ەرەجەنىڭ» جازىلۋى - قارامولا سەزىنىڭ باستى تاريحي وقيعاسى بولدى. توبە بي سايلانعان ءارى ەرەجە يەسى اباي ءوزىن ەرەكشە سەزىنىپ، اۋىلىنا زور اسەرگە بولەنىپ قايتادى. ەڭ باستىسى، تۋعان حالقىنىڭ كوسەمى بولۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن العاش رەت جان-جۇرەگىمەن سەزىنەدى.

ۇلى ءومىردىڭ ءار ءساتىن قالت جىبەرمەي قاداعالاعان م.اۋەزوۆ: «وسىنى سەزۋىنىڭ ارتى قازاق ەلىنىڭ بارلىق سالت-سانا، ادەت قالپىنا قاتتى سىن كوزىمەن قاراۋدى تۋعىزدى. بۇگىنگى ەل جايىنا، ەل ورتاسىنداعى ءوز جايىنا بولسا دا قاناعات قىلمايتىن، زامانىنان وزعان ويلاردى ويلاتا باستايدى»، - دەپ قورىتادى («ابايدىڭ تۋىسى مەن ءومىرى» اتتى ەڭبەگى).

ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىندى دەگەنگە وقىرمان نازار اۋدارۋىمىز جايدان جاي ەمەس. مۇحاڭ جاڭا اقىندى قوياردا قويماي شىعارماشىلىققا جەتەلەگەن بۇلا كۇشتى تاپ باسىپ ايتقان. قارامولا سيازى مەن ابايدىڭ اتاقتى «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» ولەڭى ءوزارا تىعىز بايلانىستا. دالدىسىندە الەۋمەتتىك ولەڭ القالى باسقوسۋدىڭ ءىزى سۋىماي جازىلعان بولاتىن. ياعني، 1885 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا. بىراق ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىندا ءبىر جىل كەيىن، «1886 جىلعى» دەپ قاتە بەلگىلەنىپ كەتكەن-ءدى. سول سەبەپتى «قالىڭ ەلىم، قازاعىم» ولەڭىنە تۇرتكى ءجايت - قارامولا سيازى ەكەنى قاراستىرىلماي كەلدى. 

ول زاماندا بارشا جۇرتتىڭ دەلەبەسىن قوزدىراتىن ناۋقان - بولىس سايلاۋى ەدى (سونىڭ ءبىر كورىنىسى - سايلاۋدىڭ ءاربىرى دەرلىك اباي شىعارماشىلىعىندا ءىز قالدىرىپ وتىردى). ال سياز سايلاۋدان دا داڭقتى.

«كوجەكبايعا» دەگەن ولەڭىندە اقىن:

                                ورىس سياز قىلدىرسا،

                                بولىس ەلىن قارمايدى.

                                قۋ ستارشىن، اش بيلەر،

                                از جۇرەگىن جالعايدى، -

دەسە، كۇلەمباي بولىسقا ارناعان ولەڭىندە:

                               سياز بار دەسە جۇرەگىم،

                               ورنىقپايدى سۋىلداپ.

                               سىرتقىلارعا سىر بەرمەي،

                               قۇر كۇلەمىن جىمىڭداپ، -

دەيدى. سياز – سايلاۋدىڭ اتاسىنداي وقيعا ەكەنى وسىدان-اق تۇسىنىكتى.                                

قالاي دەسەك تە، قىر ءتوسىنىڭ ءدۇبىرلى وقيعاسى - قارامولا سيازىنان ابايدىڭ قاتتى اسەر العانى ءسوزسىز. بۇل جاسى 40-قا تولعان اباي زور عالىم بولعان، اقىندىق قۋاتى بويىن كەرنەگەن شاق ەكەنىن ەسكەرتە وتىرالىق. ايتا كەتەيىن، اباي قالام ۇستاپ، حالىق قامىن ويلاپ ىسكە ارالاسۋىنا تۇرتكى وقيعا - قارامولا سەزى ەكەنىن دەيەكتەپ «اباي اقىندىعىنىڭ باسى قاي جىل؟» دەگەن ارناۋ ماقالا جازعان ەدىم. بۇل جەردە قايتالاپ جاتۋدى ارتىق كورىپ وتىرمىن.          

ءسوز باسىندا داڭقتى، تاريحي ورىندى قاستەرلەۋ - ادەمى الەمدىك سالت دەدىك. بيىل قارامولا سەزىنە - 130 جىل. ونى تۋريستىك باعدارلارعا ەنگىزۋدىڭ ۋاقىتى جەتىپ-اق وتىر. ول ءۇشىن كەرەگى - جولدى توسەۋ، كورنەكى بەلگىنى تۇرعىزۋ عوي. وسى ماقساتتا 1995 جىلى جەرگىلىكتى ازاماتتار ءبىر بەلگىنى ورناتۋىن ورناتقان-اق ەكەن. بۇل جونىندە سۋىقبۇلاق كەنتىنىڭ تۇرعىنى تۇرسىنبەك ءجۇسىپوۆ سويلەسىن: «جار­مەڭكە وتكەن الاڭ سۋ­لى، نۋلى جەر. قازىرگى سۋىقبۇلاق كەنتىنەن ونشا قاشىق تا ەمەس. سەمەي-الماتى كۇرە جولىنىڭ بويىنان بار-جوعى ءبىر شا­قىرىم قا­شىق­تىقتا. مەن زاۋىتتا دي­رەك­تور بولىپ جۇر­­گەن ۋاقىتتا رۋد­نيكتىڭ باسشىسى شاكارىم را­حىمجانوۆ ەكەۋمىز اقىل­داسا كەلە، ۇلى اباي­دىڭ 150 جىلدىق مەرەي­تويىنا وراي، وسى تاريحي ورىنعا بەلگى قويۋدى ويلاستىردىق. ءبىزدىڭ بۇل ويى­مىزدى جار­ما اۋ­دا­نى­نىڭ باسشىسى ي.ۆ.بەليحين دە قولدادى. ءسويتىپ، قارا­مولا جار­­مەڭكەسى وتكىزىلگەن ورىن­­عا ەس­كەرتكىش بەلگى قويىپ، ات شاپتىرىپ، توي جاسادىق».

بىراق، قارامولا تۋريستەر كەلەتىن، جولاۋشىلار ات باسىن بۇراتىن زيارات ورىنعا اينالعان جوق. نەگە؟ سەبەبى، جۇرتشىلىق ونى جارمەڭكەنىڭ، قالا بەردى سيەزدىڭ ورنى دەپ قانا ەستىپ، ءبىلدى.  ال اباي شىعارماشىلىعىنا قاتىستىلىعى لايىقتى دەڭگەيدە باعالانباي-اق كەلەدى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ قامىندا «قارامولا سەزىندە اباي توبە بي سايلانعان، سول جيىننان العان اسەردەن ايگىلى «قالىڭ ەلىم، قازاعىم» ولەڭىن جازعان، ءسويتىپ، وسى جەر - اباي اقىندىعىنىڭ باستاۋى» دەگەن مازمۇندا ايشىقتى سوزدەر قاشالعان ەڭسەلى تاس تۇرسا ءجون. جانە نەبارى قوزىكوش جەرگە اسفالت توسەلسە يگى. وسى ساۋاپتى ىستەردى اتقارۋ، قولى جومارت، قالتاسى قالىڭ ازاماتتار مەن سۋىقبۇلاق كەنتى باسشىلارى قۇلاعىنا التىن سىرعا، قارىزدى مىندەت. وركەنيەتتى ەلدەر تاريحي ورىنداردىڭ ۇمىتىلۋىن، كوزدەن تاسا، ەلەۋسىز قالۋىن – ەلدىگىنە سىن دەپ قارايدى. وسىنى بىزگە دە ۇيرەنۋ كەرەك سياقتى.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى.

Abai.kz