جالپىۇلتتىق ماڭىزدىلىعى بار جاعدايلاردا بارشا حالقىمىزدىڭ كۇش-قابىلەتىن ءبىر ارناعا توعىستىرا بىلگەن ءجون. ءفاني قايشىلىقتاردى ۇمىتىپ، حالىقارالىق دەڭگەيگە ۇمتىلۋ كەرەك. قازاقتا نە كوپ، ادەبيەت پەن ونەر تۋىندىلار كوپ. بىراق، ءالى دە ءتول مادەنيەتىمىزدى كۇللى الەمگە ءتيىستى دارەجەدە تانىتا الماي كەلەمىز. سۋرەتشى مەن جازۋشىلارىمىز جاھاندىق سىيلىقتاردان قۇرالاقان دەسەك تە بولادى. 

بيىل، ەكىنشى الەم سوعىسىنىڭ (World War II, Seconde Guerre Mondiale) اياقتالۋىنا جەتپىس جىل تولادى. كوركەم ادەبيەتىمىزدىڭ كلاسسيگى، ارداگەر جازۋشى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ اتامىزدىڭ جاسى توقساننان استى. وسىنداي مەرەيتوي بەلەستەرىنە وراي، باتىر اتامىز قازاقستان مەن ورتا ازيا ەلدەرى اراسىندا تۇڭعىش نوبەل سىيلىعىن السا – بارىمىزگە ورتاق قۋانىش بولار ەدى. ارينە، ونىڭ وراسان زور ادەبي ەڭبەگىن باعالاپ، ەشكىم نوبەلدى وپ-وڭاي بەرە سالمايدى. سوندىقتان، شەت ەلدەردە دە بەدەلى بار ازاماتتار بىرىگىپ قيمىلداسا، ءابدىجامىل كەرىمۇلى ادەبيەت بويىنشا نوبەل سىيلىعىن الىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. ايتپەسە، ءازىز اقساقالىمىز نوبەل سىيلىعىنا قاتىستى كۇردەلى گەوساياسي وزگەشەلىكتەردەن وتە المايدى. ەسىڭىزدە شىعار، شىڭعىس ايتماتوۆ تارىزدەس عاجايىپ دارىن يەسى دە مىقتى قولداۋشىلارى بولماعاندىقتان نوبەل سىيلىعىن يەلەنبەي، ارماندا كەتتى.

وسى ارادا ءوزىم تۋرالى وقىرمان قاۋىمعا قىسقاشا ايتا كەتەيىن. مەن – قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى تۋرالى باتىس باسىلىمدارىندا ءوز ماقالالارىن شىعارعان العاشقى قالامگەرلەردىڭ ءبىرىمىن. 2004 جىلى رەسەي جازۋشىلارى شىعاراتىن "زاۆترا" گازەتىندەگى ساياساتتانۋ ءبولىمى وي-پىكىرلەرىمدى جاريالانعان بولاتىن. 2014 جىلى ۇلىبريتانيالىق "Ipswich Star" كۇندەلىكتى گازەتى ەستەلىك تارىزدەس ماقالامدى باسىپ شىعاردى. ايتا كەتەتىن ءجايت، ماقالالارىمدى ءوز بەتىممەن جازدىم. بۇل كۇندەرى باسقا دا شەتەل تىلدەرىن يگەرۋگە تىرىسۋدامىن. كونە قىتاي تىلىندەگى "وزگەرىستەر كىتابى" ("ي-تسزين") جانە كونفۋتسيدىڭ "وي-تولعاۋلار" ("لۋن يۋي") سەكىلدى تۋىندىلارىن تولىعىمەن وقىپ شىقتىم. فرانتسۋز تىلىندەگى ستەندالدىڭ "قىزىل مەن قارا" ("Le rouge et le noir") جانە گيۋستاۆ فلوبەردىڭ "بوۆاري حانىم" ("Madame Bovary") تارىزدەس كۇردەلى روماندارىن تۇپنۇسقادان وقىدىم. قىسقاسى، مەن ءوزىمدى ادەبي كوركەم اۋدارمالاردىڭ ساپاسىن ەپتەپ بىلەتىن كىسىلەردىڭ قاتارىندامىن دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان ايتارىم: ءابدىجامىل اتامىزدىڭ تۋىندىلارى شەت تىلدەرگە ناشار اۋدارىلعان. مىسالى، "قان مەن تەر" ەپوپەياسى اعىلشىن مەن نەمىس تىلدەرىنە ورىسشا اۋدارماسىنىڭ نەگىزىندە قوتارىلعان. ارينە، بۇنداي شالاعاي تارجىمەلەردىڭ دەڭگەيى بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇرادى. ءاۋ باستان، شىعارمانىڭ ورىس تىلىندەگى اۋدارماسىن پايدالانعان امەريكاندىق ءتىلماش كەترين فيتتسپاتريك قازاق تۇپنۇسقاسىن كوپ بۇرمالاپتى. قاراڭىز: "– بەتىم-اي! ماسقارا-اي!» تىرىلي ارىق قاراقاتىن جەرقازباعا تاناۋراپ سويلەي كىردى. قۇشاعىنداعى وتىندى الاسا قازاندىقتىڭ جانىنا اۋدارا تاستادى" دەگەن كىرىسپەسىن اۋدارماشى بىلاي اۋدارىپتى: "Panting, lean and excited, Karakatyn ran into the zemlyanka. Trowing down a handful of crooked branches by the little stove…" ەلىمىزدى تانىمايتىن شەتەلدىك حانىم "جەرقازبا" زات ەسىمىن "zemlyanka" دەگەن ورىس ۇعىمى ارقىلى جەتكىزەدى. "قۇشاق" دەگەن ولشەمدى "ahandful" ء("بىر ۋىس") دەپ اۋدارعان. "الاسا قازاندىق" زات ەسىمىن "the little stove" ("كىشى پەش") دەپ بەرە سالعان. كىتاپتى باستىرعان نيۋ-يوركتەگى ۇساقتاۋ "Liberty Publishing House" باسپاسى ءتىپتى اعىلشىن ەتىستىگىن قاتەلەسىپ شىعاردى: "throwing" ("لاقتىرۋ") دەگەن ءسوزدى، جاڭىلىسىپ "trowing" دەپ كەلتىرەدى.

وسىنداي وكىنىشتى قاتەلىكتەردى بولدىرماۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن يگەرگەن شەتەلدىكتەر مەن شەتەل تىلدەرىن يگەرگەن قازاق جاستارىن اۋدارما ونەرىنە تارتۋ كەرەك. مىسالى، گامبۋرگ قالاسىنىڭ تۋماسى، نەمىس شىعىستانۋشىسى ۋتا شيللينگ حانىمنىڭ قازاقشاسى ءتاپ-ءتاۋىر. مىنە، وسىنداي ادامداردى قاتارىمىزعا تارتا وتىرىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ جاۋھارلارىن دۇنيەگە تانىتۋىمىز كەرەك. ۇلى عابەڭ، عابيت مۇسىرەپوۆ ايتپاقشى: «ادەبيەت ۇلى بولماي – ۇلت ۇلى بولمايدى». ۇلتىڭدى، ەلىڭدى ايگىلەۋدىڭ مۇراتتى جولى قازاق ادەبيەتىن الەم ادەبيەتىمەن تۇتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. سول ءۇشىن دە ءابدىجامىل سياقتى ارداگەر جازۋشىلارىمىز حالىقارالىق بەدەلدى سيلىقتاردى يەلەنۋگە ءتيىس.

دانيار ناۋرىز

الماتى

Abai.kz