الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ قازاقستانعا ىقپالىن تومەندەتۋ ءۇشىن قانداي شارالار قاجەت؟

سوڭعى جىلدارى بۇل ساۋالعا جاۋاپ ىزدەمەگەن ساراپشىلار كەمدە كەم شىعار. ماسەلەنىڭ العى-شارتى ەلىمىزدىڭ سوڭعى ۋاقىتتاردا قولعا الىنعان ءىس-شارالار جۇيەسىمەن بايلانىستى وربۋدە. بۇل شارالاردى ماقتاپ تا سىناپ تا جاتقان ماماندار جەتكىلىكتى. بۇل شارالاردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ وسى توڭىرەكتە وي تولعاپ كورەلىك.

بىرىنشىدەن، قازاقستانداعى ەڭ كۇردەلى ءارى شەشىلۋى قيىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بيۋروكراتيالىق اپپاراتتىڭ ىقپالىنىڭ كۇشتى بولۋى. قازاقستاندا مەملەكەت رەتتەۋشى رولدەن باسقارۋشى رولگە يە. بۇل نارىقتىق ەكونوميكاعا ءتان ەمەس قۇبىلىس. ءبىر كاسىپورىندى اشۋ ءۇشىن كاسىپكەر ونداعان كابينەتتەرگە جۇگىرىپ رۇقسات قاعازدارىن راسىمدەۋى كەرەك. كاسىبي مەملەكەت يدەياسىن ۇسىنعان ەلباسى ءبىرىنشى كەزەكتە وسىنى ايتسا كەرەك. ەلىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ ماڭىزدى ماسەلە وسى اكىمشىلىك جۇيەدەن باس تارتۋ. مەملەكەتتىڭ فۋنكتسياسىن وزىنە ءتان قاسيەتتەرمەن عانا تولتىرۋ بولىپ تابىلادى. ياعني، شەنەۋنىك قىزمەتىنىڭ نەگىزگى كريتەريى ونىڭ ءتيىستى رۇقساتتاردى قانشالىقتى دارەجەدە جىلدام بەرەتىندىگى مەن جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىنە بايلانىستى باعالانۋى كەرەك. تەك وسى جاعدايدا مەملەكەت بيۋروكراتيالىق اپپاراتى قوعام مۇددەسىنە جۇمىس ىستەتە الادى.

ەكىنشىدەن، ينفراقۇرىلىمدىق كەمشىلىكتەر. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە قارجىلىق ينفراقۇرىلىمعا بايلانىستى قوزعالاتىن كۇردەلى ماسەلە. ەل ەكونوميكاسىن دوللاردان قۇتقارۋ ماقساتىندا ۇلتتىق بانكتىڭ ءتۇرلى باعدارلامالار قابىلداۋىنا قاراماستان، قارجىلىق ينفراقۇرىلىمعا ىقپال ەتە الاتىن دەڭگەيدە ەمەس. نەلىكتەن؟ مۇنداعى ەڭ ماڭىزدى فاكتور ەلىمىزدىڭ بانك جۇيەسىندە تەڭگەنىڭ تۇراقتىلىعىنا دەگەن سەنىمنىڭ ازدىعىن اڭعارۋعا بولادى. ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ قوزعاۋشى كۇشى ۇلتتىق ۆاليۋتا دەيتىن بولساق، مەملەكەت ءوز ىشىندەگى بانكتەردىڭ قاي ۆاليۋتادا نەسيە بەرۋ ماسەلەسىن ءالى كۇنگە دەيىن شەشە الماي وتىر. بەرىلەتىن نەسيەلەردىڭ نەگىزگى بولىگى شەتەل ۆاليۋتاسىندا بولاتىن ەل ەكونوميكاسىنىڭ قارجىعا دەگەن سۇرانىسى قاناعاتتاندىرىلماسا، قارجى رەسۋرستارىنا دەگەن مۇقتاجدىق ەكونوميكالىق ءوسىمدى تەجەيدى. بۇل جاعدايدا كاسىپكەر امالسىزدان شەتەل ۆاليۋتاسىندا نەسيە الۋعا ءماجبۇر بولاتىندىعىن ەسكەرسەك، ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ شەتەل ۆاليۋتاسىنا شاققانداعى كەز-كەلگەن وزگەرىسىنىڭ قانشالىقتى باعا قىمباتتاۋى نەمەسە كاسىپورىننىڭ جابىلۋىنا ىقپال ەتەتىندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. سوندىقتان مەملەكەت الدىندا تۇرعان ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى مەملەكەتتى ارزان قارجى رەسۋرستارىمەن قامتاماسىز ەتۋ.

ۇشىنشىدەن، ەكونوميكانىڭ ەكسپورتقا نەمەسە يمپورتقا ەتەنە تاۋەلدى بولۋى. قازاقستاندا وندىرىلەتىن نەگىزگى ءونىم شيكىزات بولعاندىقتان ءبىرىنشى كەزەكتە الەمدىك نارىقتاعى شيكىزات قۇنىنا دەگەن تاۋەلدىلىك بار. ءتىپتى دايىن ءونىمنىڭ ءوزىن قازاقستان تەك ءوز تۇتىنۋشىلارىنا عانا دايىندايدى دەپ ايتا الماسپىز. ولاردىڭ نەگىزگى ەكسپورتى كورشىلەس ەلدەرگە كەلەتىن بولساق، ول ەلدەردەگى كەز-كەلگەن ەكونوميكالىق داعدارىس تىكەلەي ەلىمىزگە ىقپال ەتەتىندىگىن تۇسىنۋىمىزگە بولادى. مىسال رەتىندە رۋبل كۇرت قۇلدىراعان تۇستاعى رەسەيدى ايتا كەتۋگە بولادى. ءرۋبلدىڭ قۇلدىراۋى رەسەي تاۋارلارىن كەدەندىك وداق شەڭبەرىندەگى ەڭ ارزان تاۋارعا اينالدىردى. ياعني، ءدال وسىنداي تاۋار ءونىمىن شىعاراتىن قازاقستاندىق ءوندىرۋشى ءوزىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگىن تومەندەتىپ الدى. بۇل جاعدايدا ۇلتتىق وندىرۋشىلەردى قورعاۋدىڭ بىرنەشە ءادىسى بار. ءبىرىنشىسى، باج سالىقتارىن كوبەيتۋ. بىراق بۇل مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ءبىز كەدەندىك وداق مۇشەسىمىز. ەكىنشىسى، ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىنا سۋبسيديا نەمەسە ارزانداتىلعان كرەديتتەر بەرۋ ارقىلى باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى تۇراقتاندىرۋ جانە تاۋار وندىرۋشىلەردى ىشكى نارىقتىڭ سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋعا ىنتالاندىرۋ. بۇل جاعدايدا مەملەكەت بىرنەشە ماڭىزدى ماقساتتارعا قول جەتكىزەدى. ولار ىشكى نارىقتى قامتاماسىز ەتەتىن جاڭا ەكونوميكا سالالارىن قالىپتاستىرادى، وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ، ۆاليۋتالىق تۇراقتىلىق سۇرانىس تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتەتىندىگىن ەسكەرسەك، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ.

تورتىنشىدەن، ەل ەكونوميكاسىندا بىلىكتى ەڭبەك رەسۋرستارىمەن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە ەلىمىزدەگى ورتا-ارنايى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ الدىندا تۇرعان ماقسات. سوڭعى جىلدارى بىرتىندەپ قولعا الىنىپ كەلە جاتقان ماڭىزدى ماسەلە وسىعان باعىتتالعان. ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ كوپتەپ شەتەلدەن اعىلىپ كەلۋىنەن ۇلتتىق ەڭبەك نارىعىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى ەكى فاكتوردى اتاپ ءوتۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، شەتەلدىك جۇمىسشى كۇشىن تارتۋ ءۇشىن رۇقسات بەرۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ. ەكىنشىدەن، بىلىكتىلىكتى باعالاۋدىڭ ۇلتتىق ستاندارتتارىن ەنگىزۋ. ەلىمىزدەگى ارنايى ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ جۇمىس بەرۋشىلەرمەن تىعىز بايلانىسىنا نەگىزدەلگەن جوعارىداعى مەحانيزم مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ەڭبەك نارىعىن قورعاۋعا العىشارتتار جاسايتىندىعى ايقىن. سونداي-اق ماڭىزدى قولعا الىنۋى ءتيىس ماسەلە، قازاقستانداعى ورالماندار ماسەلەسىن شەشۋ. بۇل ماسەلەنىڭ وڭتايلى شەشىلۋى ۇلتتىق ەڭبەك نارىعىنا بىلىكتى، ۇلتجاندى مامانداردىڭ كەلۋىنە وڭ ىقپال ەتەتىندىگىنە ەشقانداي كۇمان جوق. سەبەبى، ورالماندار قاۋىمى شەتەلدە بوتەن ورتادا قالىپتاسقان قاۋىم بولعاندىقتان مامان رەتىندەگى باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ەكى ەسە كۇشپەن دالەلدەۋگە ءماجبۇر. ولاردىڭ جات ورتادا مامان رەتىندە قالىپتاسۋى ءوز وتانىنا قىزمەت ەتۋگە دەگەن نيەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا دەگەن ىنتا تۋدىرادى.

بەسىنشىدەن، مەملەكەت ءوزىنىڭ ەكونوميكاداعى جەتەكشى ءرولىن شەكتەۋى كەرەك. ياعني، بىرىنشىدەن، سامۇرىق-قازىنا قورى قۇرامىنداعى پروفيلدىك ەمەس اكتيۆتەر نارىقتىق ورتاعا بەيىمدەلۋى، ياعني، جەكەشەلەندىرىلۋى كەرەك. سوڭعى ۋاقىتتا مەملەكەتتە بەلەڭ الىپ كەلە جاتقان تەندەنتسيا جەكەشەلەندىرىلمەي قالعان وبەكتىلەردى سامۇرىق-قازىنا قورىنىڭ بالانسىنا اۋدارۋ. نەگە؟ ويتكەنى، وندا قاراجات بار. بۇل دۇرىس ەمەس. بىرىنشىدەن، سامۇرىق-قازىنا ءجاي قاتارداعى قور ەمەس، ەڭ ءىرى مەملەكەتتىك قور. ەكىنشىدەن، ول قوردىڭ نەگىزگى قىزمەتى وتپەي قالعان وبەكتىلەرگە قوجالىق ەتىپ اقشا جوعالتۋ ەمەس، كەرىسىنشە، اكتيۆتەرىن ارتتىرۋ ارقىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنىڭ، ياعني، ءسىز بەن ءبىزدىڭ ءال-اۋقاتىمىزدى ارتتىرۋعا كومەكتەسۋ. ۇشىنشىدەن، سامۇرىق-قازىنا قورى ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك قور جانە وندا مەملەكەتتىك ۇيىمدارعا ءتان مەنەدجمەنتتەگى تيىمسىزدىك ماسەلەسى بار. ونىڭ ۇستىنە قور تۋرالى اقپاراتتىڭ قول جەتىمسىزدىگىنە نازار اۋدارساق بۇل اكتيۆتەرمەن نە ىستەلىپ جاتقاندىعىن قوعام دا بىلە بەرمەيدى. ال جەكەشەلەندىرىلۋدىڭ نەگىزگى كريتەريىنىڭ ءبىرى مەكەمەدەگى جۇمىس ونىمدىلىگى مەن مەكەمەنىڭ اكەلەتىن پايداسى بولۋى كەرەك. مەملەكەتكە پايدا اكەلمەيتىن اكتيۆتەر تەك مەملەكەت قاراجاتىن جەۋمەن عانا اينالىسادى. بۇل ەكونوميكانىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى بولىپ تابىلاتىن سامۇرىق-قازىنا سەكىلدى قورلاردىڭ قىزمەتىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ەكىنشىدەن، ءار ءتۇرلى مينيسترلىكتەردىڭ جانىندا وسى مەملەكەتتىك ورگاندارعا ءتان ەمەس، قىزمەتتەرمەن اينالىساتىن ءتۇرلى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردى نارىقتىق ورتاعا جىبەرۋ كەرەك. بۇل بىرىنشىدەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وزدەرىنە ءتان ەمەس قىزمەتتەرمەن اينالىسۋىن شەكتەيدى. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك بيۋدجەت موينىنداعى وسى قۇرىلىمداردى قامتاماسىز ەتۋگە كەتەتىن قاراجاتتاردى ۇنەمدەيدى. بۇل جوبا جۇزەگە اسقان جاعدايدا بىرنەشە ماڭىزدى ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك شىعىندار كولەمى ازايىپ، مەكەمەلەردىڭ ەڭبەك تيىمدىلىگى ارتادى. ەكىنشىدەن، بۇگىنگى كۇنى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى مەملەكەتپەن بايلانىستى كۆازيمەملەكەتتىك مەكەمەلەر ارقىلى باسقارىلاتىندىعى بەلگىلى. بۇل نارىقتىق ەكونوميكاعا كەرى اسەرىن تيگىزەتىندىگى ءسوزسىز. كۆازيمەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ سانىنىڭ ازايۋى ەلدەگى نارىقتىق تەتىكتەردىڭ دامۋىنا وڭ سەرپىلىس بەرەتىندىگى ءسوزسىز.

التىنشىدان، مەملەكەت ەكونوميكانى باعىتتاۋشى قىزمەتىن شەكتەۋى كەرەك. ايتالىق مەملەكەتتىك ۇدەمەلى-يندۋستريالىق دامۋ باعدارلاماسى، كلاستەرلىك ەكونوميكا جانە ونداعان وسىعان ءتان باعدارلامالار مەملەكەت تاراپىنان باستالىپ ۇلكەن ەكونوميكالىق قارجىلىق قولداۋعا يە بولعاندىعىمەن وكىنىشكە وراي ءوز تيىمسىزدىگىن كورسەتتى. نەلىكتەن؟ ويتكەنى، مەملەكەت ناشار مەنەدجەر. بۇعان مىسال رەتىندە سامولەت جيناماعان سامولەت زاۋىتتارىن، پلانشەت جيناماعان پلانشەت جيناۋشى زاۋىتتاردى كەلتىرۋگە بولادى. مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ نەگىزگى كەمشىلىگى ونىڭ مەملەكەتتىك تابيعاتىندا جاتىر. ياعني، مەملەكەتتىك باعدارلامالار تابيعي، ياعني، نارىقتىق جولمەن ەمەس، جوعارىدان تاڭىلعان باعدارلاما رەتىندە قابىلدانۋدا. مۇندا مەملەكەت باعدار بەرۋشىگە قاراعاندا نارىقتى رەتتەۋشى جانە شيكىزاتتىق ەمەس سەكتورداعى بارلىق باستامالاردى قولداۋشى بولعاندىعى ورىندى بولار ەدى. ياعني، مەملەكەت ەلدىڭ دامۋىن كوزدەيتىن كەز-كەلگەن باستاماعا قولداۋ ءبىلدىرىپ وڭتايلى ەكونوميكالىق مەحانيزمەدەردى ۇسىنا الۋى كەرەك.

جەتىنشى قادام - شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋىنىڭ كەشەندى باعدارلاماسى. كەز-كەلگەن مەملەكەت ءوزىنىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى فاكتور رەتىندە ورتا تاپقا ال ونى قالىپتاستىرۋشى كۇش رەتىندە ورتا جانە شاعىن بيزنەسكە ەرەكشە ءمان بەرەتىندىگى بەلگىلى. ورتا جانە شاعىن بيزنەس ءوزىنىڭ يكەمدىلىگىمەن، ومىرشەڭدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ الدىنا قويىلعان نەگىزگى ماقسات وسى ورتا جانە شاعىن بيزنەستىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسىن 70 پايىزعا دەيىن ءوسىرۋ قاراستىرىلۋى كەرەك. تەك وسى كورسەتكىشكە قول جەتكەن جاعدايدا ەكونوميكالىق تۇراقتىلىققا قول جەتكىزۋ مۇمكىن.

ءبىزدىڭ ۇسىنىپ وتىرعان مەحانيزمدەرىمىز جاڭادان ويلاپ تابىلعان «ۆەلوسيپەد» ەمەس. ول - الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسى. الپاۋىت ەل مەن تۇراقتى دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وسى جەتى قادام حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرىپ، كەلە جاتقان عالامدىق ەكونوميكالىق داعدارىستى ەڭسەرۋدە ءوز سەپتىگىن تيگىزەر دەگەن ويدامىز.

شىڭعىس ەرگوبەك

Abai.kz