ۇلتتىق نامىس دەگەنىمىز نە؟

ول ءوزى كوزگە كورىنەتىن، قولعا ۇستايتىن، ءدامىن سەزەتىن نارسە مە، جوق بولماسا، ادامعا تاربيە ءۇشىن ايتىلاتىن، ال كۇندەلىكتى ومىردە بار-جوعى بىلىنبەيتىن يدەيا عانا ما؟ بۇل جەردە پىكىر قاق جارىلادى: ءبىر جاعىنان الىپ قاراساق، ول – ءدامى سەزىلەتىن-اق نارسە! مىسالى، افينا وليمپياداسىنىڭ چەمپيونى اتانىپ، ۇلتىنىڭ كوك تۋىن جەلبىرەتكەن قازاق بوكسشىسى ارتاەۆ باقتياردىڭ وليمپتەگى كوز جاسى مەن ونىمەن قوسىلىپ «اقسارباس، اقسارباس!» دەپ جىلاعان مىڭ-مىڭ قازاقستاندىقتاردىڭ كوز جاسىنىڭ كەرمەك ءدامى − ۇلتتىق نامىس ء«دامى» ەمەي نەمەنە؟ بولماسا، مالوۆودنوە، شەلەك، شەڭگەلدى، ىنتىماق وقيعالارىندا ورىن العانداي: قارىنداستىڭ قورلانعانىنا شىداماي، زورلىقشىنىڭ جاعاسىنا جارماسا كەتۋگە دايار جۇزدەگەن قازاقتىڭ ورە تۇرەگەلگەنىن كورگەندە، ول – قولعا ۇستايتىنداي-اق نارسە بولىپ شىقپاي ما؟..

كەيىنگى كەزدە بىزدە ۇلتتىق نامىس تۋرالى كوپ ايتىلمايتىن بولىپ كەتتى. ءسىرا، سوعان قاراعاندا «ۇلتتىق نامىس» ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ۇلتارالىق جانە حالىقارالىق ساياساتىنىڭ كوپتەگەن فورماتتارىنا ساي كەلمەيتىندەي، تىپتەن وعان قارسى بولاتىن جاعدايعا تاپ بولسا كەرەك دەپ توپشىلاۋعا بولادى.

ونىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى مىنادا: بىرىنشىدەن، قازاقستاننىڭ ءوزىن «كوپۇلتتى» دەپ جاريالادى. سونىڭ اسەرىنەن «ۇلتارالىق قاتىناستا ءبىر ۇلتقا باسىمدىق بەرۋ ۇلتتار اراسىنداعى دوستىققا، مەملەكەت تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن» دەگەن سەكەمشىل ساياسات قالىپتاستى. وسى «سەكەمشىل ساياسات» «قازاقستان – ۋنيتارلى مەملەكەت، ونىڭ تاريحي ەگەسى وسى مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋ جولىندا ەڭ كوپ قاسىرەت شەككەن، ەل مەن جەردى ساقتاۋ ءۇشىن ميلليونداپ قىرىلعان، تەپكىنى دە، ەزگىنى دە كورگەن قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەتى بولىپ تابىلادى» دەگەن قاراپايىم ءارى ۇلى اقيقاتتى مويىنداۋعا مۇمكىندىك بەرمەۋدە.

ءسويتىپ، قازاق بيلىگى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ساياساتىندا جالتاقتىق تانىتۋى ارقىلى كەلەسى ءبىر قايشىلىقتى تۋىنداتتى: ءبىر جاعىنان، كونستيتۋتسيادا «قازاقستان – ۋنيتارلى، ياعني مونوۇلتتىق مەملەكەت» دەپ اتاپ كورسەتىلسە، ەكىنشى جاعىنان، ءىس جۇزىندە – قوعامنىڭ كەلبەتى «قازاقستان – كوپۇلتتى مەملەكەت» دەگەن قاعيداعا ساي قۇرىلدى.

ءسويتىپ، ۇلتتىق مەملەكەتكە ءتان «جەتەكشى، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى» اتتى قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي ميسسياسى ونىڭ (ۇلتتىڭ) مىندەتى اۋماعىنان شىعىپ قالدى.

ەندى مىنا جاعدايعا نازار اۋدارايىق: تاۋەلسىزدىك الماي تۇرعان كەزدىڭ وزىندە قازاق ۇلتىنىڭ الدىندا «تاۋەلسىزدىككە جەتۋ» دەگەن «ميسسيالىق» باعدار بولىپ ەدى! ال ەندى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، قازاق ۇلتى ول ميسسيادان اجىراپ، «ابدىراعان كۇيدە» دەگەنگە ساي كەلەتىندەي ۇلتقا اينالدى. سوندا تاۋەلسىزدىكتى نە ءۇشىن العانبىز − «ميسسياسىز مەشەل ۇلتقا» اينالۋ ءۇشىن بە؟ ال «قازاق ميسسياسىن» الماستىرۋى ءتيىس «ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك» ءارتۇرلى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ ورناۋىنا بايلانىستى ويانا الماۋدا. تىپتەن كوررۋپتسيامەن ۇشتاسقان الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك شيەلەنىسكەن سايىن، «ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك» ودان ءارى السىرەي بەرۋ قاۋپى بار!

ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندى مەكەن ەتكەن وزگە ۇلتتار قازاقستاندى «تاريحي وتانى» سانامايدى. ولار رەسمي تۇردە «كوپۇلتتى» دەلىنسە دە – قازاقستاندى ەڭ الدىمەن «قازاق مەملەكەتى» دەپ تۇسىنەدى. سوندىقتان وزگە ۇلت وكىلدەرى «مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى» قازاق حالقىنىڭ مىندەتى ساناپ، وزدەرىنە مۇنى ميسسيا رەتىندە جۇكتەمەيدى. سونىڭ ناتيجەسىندە وزگە تۇرماق، قازاق ۇلتىنىڭ ءوزى «ۇلتتىق نامىس» شەڭبەرىنەن تىس قالىپ، «مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى» جات قولعا وتكىزىپ بەردى: ونىڭ بۇگىنگى قوجاسى − كوررۋپتسيالانعان جۇيە!

ال ونداي جۇيەدە قانداي دا ءبىر «ۇلتتىق نامىس» بولۋى مۇمكىن بە؟ ارينە، جوق! سەبەبى، الدىمەن جەكە باستى ويلاعان جەردە – ۇلت پەن مەملەكەت مۇددەسى قورعانسىز قالادى. «ۇلتتىق نامىس جوق جەردە جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن كۇش تە جوق» ەكەنىن سىبايلاسقان جۇيە جاقسى مەڭگەردى. سونى ءبىلىپ، مەملەكەت پەن ەل-جۇرت ءۇشىن نامىسقا تىرىسۋدىڭ ورنىنا، بۇل سىبايلاسقان جۇيە ءوز ەسەبىن تۇگەندەۋمەن عانا اۋرە. ونداي «مەملەكەتشىلىك» ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا «مەملەكەت دەگەن – مەن!» دەپ ايتقان ليۋدوۆيكتىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى. بۇل جەردە «مەننىڭ» ورنىندا جۇيە تۇر.

بۇل ءىس جۇزىندە بيسماركتىڭ ساياساتىن ەلەستەتەدى. بىراق بيسمارك الەمدەگى ەڭ مىقتى ۇلتتاردىڭ ءبىرى – نەمىس ۇلتىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ونىڭ ساناسىنا «مەن» دەگەن ءسوزدى ماڭگىلىككە قۇيىپ كەتسە، بىزدەگى جاعدايدا بۇل تەك قانا بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسى اجىراعانىن بىلدىرەدى: ءبىزدىڭ «بيسمارك» پەن «تامىرلانا الماي جاتقان ۇلت» ەكەۋى ەكى باعىتتا، ەكى ماقساتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر…

ال «ۇلتتىق نامىس» قايدا؟ وعان ءبىر عانا جاۋاپ بار: ء«وزىنىڭ تاريحي ميسسياسى مەن باعىتىنان اجىراپ قالعان ۇلتتا ۇلتتىق نامىس بولمايدى» دەگەن! كەزىندە اباي ول تۋرالى «پايدا ويلاما، ار ويلا» دەسە، بۇگىندە ش.مۇرتازا «رۋحى مەن نامىسى سونگەن ەل – ولگەن ەل» دەيدى. ول از بولسا، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى دە ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىندا سويلەگەن سوزىندە «ار-نامىسسىز ازامات وزگەلەردىڭ كوسەگەسى تۇگىلى، ءوزىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتە المايدى. ونسىز ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق نامىس تا تۇل» دەيدى. بۇل سوزدەردە ءمان بار!

وكىنىشكە وراي، ەلباسى ايتقان «كوسەگەنى كوگەرتۋ» تەتىكتەرى بۇگىندە تولىعىمەن ءوزىنىڭ قولىندا تۇرسا دا، ەل باسقارۋ تىزگىنىن سەنىپ تاپسىرعان ۋازىرلەرى ۇلتتىق نامىستى وياتۋعا اسىقپايتىندارىن ايتپاي كەتە المايمىز…

سونىمەن، «ۇلتتىق نامىس» دەگەنىمىز نە؟ ۇلتتىق نامىس دەپ «ادامنىڭ ءوز ۇلتىنان كىندىگى اجىراماعىنىن ساناسىنا ءسىڭىرۋىن، ءسويتىپ، وتانىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ، ونىڭ تاعدىرىنا دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ پايدا بولۋىن، ياعني ءاربىر ازاماتتىڭ مەملەكەتتىگىن سەزىنۋىن» ايتامىز.

كەيبىرەۋلەر «ۇلتتىق نامىس» دەگەندە ونى «ۇلتتىق ەگويزم» دەپ قابىلداپ، نامىستىڭ ويانۋىن «فاشيزممەن» ۇشتاستىردى. بۇل ورەسكەل بۇرمالاۋشىلىق پەن ۇلتشىلدىققا جابالعان جالا، ۇلتتىق نامىستىڭ وعان ەش قاتىسى جوق! كەرىسىنشە، ۇلتتىق نامىسى بار ادام عانا ءوز ۇلتىنىڭ كەمشىلىكتەرى جونىندە اشىق ايتا الادى. ال ساناسى «ۇلتتىق ەگويزممەن» ۋلانعان جان ونداي كەمشىلىكتەردى كورۋدىڭ ورنىنا، ۇلتتىق مىنەزدىڭ كەرتارتپا جاعىن دا دارىپتەۋگە، ونى جەتىستىككە باعالاۋعا بەيىم كەلەدى. «ۇلتتىق ەگويزم» ۇلتتىڭ دامۋىن الەمدىك تەندەنتسيالارمەن بايلانىستىرۋدان كەنجە، تىپتەن كەيدە قيال مەن ميفولوگيانىڭ جەتەگىندە جۇرگەندى جانى قالاپ تۇرادى… ال ۇلتتىق نامىسى بار جان قيىن كەز بولا قالعانداي بولسا − ءوز ۇلتىنىڭ ناعىز قورعانىشىنا اينالادى. بىراق مۇنداي بيىك «ۇلتتىق نامىس» كۇندەلىكتى ومىردە ايقايلاپ تۇرمايدى. الايدا ول − قوعامنىڭ بەلگىلى ءبىر دانالىق ساتىسىنا جەتكەنىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى.

ءبىز وعان قاشان جەتەمىز؟..

ۇلتتىق نامىسقا جەتۋدىڭ جولى – سوقپاق…

ماقالا جازۋ بارىسىندا وسى ماسەلە تۋرالى كىم نە جازدى ەكەن دەپ ىزدەي باستادىم. ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارى كەزىكپەدى. تەك قانا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ-ءى ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سەيىلبەك مۇساتاەۆتىڭ «اقيقات» جۋرنالىنىڭ 2014 جىلعى قىركۇيەكتەگى سانىنداعى «قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىنىڭ قۇنى قانشا؟» دەگەن ماقالانى كەزىكتىردىم. ءتاپ-ءتاۋىر جازىلىپتى: قازاقى نامىستىڭ پسيحولوگيالىق، پەداگوگيكالىق استارلارى ءبىرشاما تالدانعان ەكەن. مىسالى، «كەز كەلگەن ادامنىڭ ادامي بولمىسى مەن مىنەز-قۇلقىن انىقتايتىن باستى پسيحولوگيالىق قاسيەت – ار-نامىس. ول جەكە ادامنىڭ بويىنداعى ادالدىق، ادىلەتتىلىك، شىنشىلدىق، ار، ابىروي، تەكتىلىك، كورگەندىلىك سياقتى ساپالىق قاسيەتتەردى باعالايتىن كەشەندى مورالدىق-ەتيكالىق جانە الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق تۇسىنىك. نامىس سان-قىرلى قىزمەت اتقارادى: ول بەينە ءبىر ادامنىڭ ىشىندەگى كورىنبەيتىن ءتارتىپ ساقشىسى − ادامگەرشىلىككە جات ءىس-ارەكەتتەر جاساۋدان ساقتاپ قانا قويماي، پاسىق نيەتتەردەن ارىلۋ ءۇشىن دە قاجەت»، – دەي كەلە، «جەكە ادامداردىڭ ار-نامىسىنىڭ جيىنتىق ساپاسى، تۇپتەپ كەلگەندە، قانداي دا ءبىر ۇلتتىڭ، ەلدىڭ، ءدىننىڭ، الەۋمەتتىك توپتىڭ ار-نامىسىنىڭ دەڭگەيىن انىقتايدى. كەز كەلگەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ار-نامىسى قانشالىقتى بولسا، سول ۇلتتىڭ ۇلتتىق نامىسىنىڭ ساپالىق دەڭگەيى دە سوعان ساي بولماق» دەگەن قورىتىندى شىعارادى.

مەن سەيىلبەكتى ءىزباسار ءىنى رەتىندە سىيلايمىن. الايدا ونىڭ بۇل ويىمەن كەلىسە الماس ەدىم. نەگە دەيسىزدەر عوي؟ سەبەبى، جەكە ادامدار نامىسى جيىنتىعى نە قوسىندىسى ەش ۋاقىتتا «ۇلتتىق نامىستىڭ» ساپالىق دەڭگەيىنىڭ انىقتاۋشىسىنا اينالا المايدى. كەزىندە دانا اباي «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم!» دەپ بەكەر ايتتى دەيسىزدەر مە؟ اباي ايتقان «قيقىمداردىڭ» كەۋدەسىن نامىس (جەكە) كەرىپ كەتكەنى سونشالىق، ولار ءوزىنىڭ ەمەس، ەلىنىڭ قامىن ويلاعان ابايدى تاياققا جىقتى. سوندىقتان ءار «ادامنىڭ جەكە نامىسى ۇلتتىق نامىسقا ۇلاسادى» دەگەن تۇجىرىم ءپرينتسيپتى تۇرعىدا قاتە پىكىر. ەل بيلىگىندەگى «جەكە نامىس» – ەلدى ازدىرادى، ال ونداعى «ۇلتتىق نامىس» – وزدىرادى!

مىنە، ماسەلەنىڭ توركىنى قايدا؟! «جەكە نامىس» ءارى كەتسە ۇلتتىق تاربيە، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ ساپالىق كورسەتكىشى بولا الادى. ول – الدىمەن «قازاقىلىقتىڭ» كورىنىسى. ال «ۇلتتىق نامىس» − ەلدىكتىڭ كورىنىسى، ءارى ول ءار ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنان ەمەس، ۇلتتىڭ ىسكەرلىك قابىلەتىنەن، بىرلىگىنەن، بىلىمگە ۇمتىلىسىنان جانە ت.ب. ىزگىلىكتى ىستەردەن كورىنەدى. مۇنداعى ەڭ ماڭىزدى نارسە دەپ «ۇلتتىق نامىستىڭ تەك قانا قايىرىمدى قوعامدا عانا تۋىنداي الاتىندىعىن» ايتار ەدىك! سوندىقتان «ۇلتتىق نامىستىڭ» باستى كريتەريلەرىن قوعامنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنەن، قوعام سانالى تۇردە قابىلداعان، ونىڭ بارلىق مۇشەلەرى ءۇشىن «جازىلماعان زاڭدىق» كۇشى بار «ۇلتتىق يدەولوگيادان» ىزدەۋ كەرەك. ول يدەولوگيا ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى جاعىن تولىق قامتۋى ءتيىس.

ەگەر تاريحي ءبىر كەزەڭدە مەملەكەت ءوزىنىڭ الدىندا تۇرعان ءتۇيىندى ماسەلەنى «ۇلتتىق نامىسقا» سۇيەنە وتىرىپ شەشۋ قاجەتتىگىنە تاپ بولسا، وندا ول ەشقاشان «جەكە نامىسقا» ەمەس، ءوزىنىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنا سۇيەنىپ ارەكەت ەتەدى. ويتكەنى، مۇنداي جاعدايدا ۇلتتىق نامىستى وياتاتىن كۇش ءار ادامنىڭ ساناسىنداعى «مەملەكەتىم – مەنىڭ مارتەبەم» دەگەن يدەولوگيالىق ۇستانىم بولىپ تابىلادى. ونداي «ۇستانىمى» بار مەملەكەتتى وتە كۇشتى مەملەكەت دەسە بولادى. باسقاشا ايتقاندا، بۇل − «مەملەكەت حالىقتىڭ مۇددەسىنە وراي جۇمىس جاساپ جاتىر» دەگەندى بىلدىرەدى. ەگەر وسىنى باسشىلىققا الساق، وندا اۆتوريتاريزم – «جەكە نامىس»، ال حالىقتى مەملەكەتتىلىگىن سەزىنەتىن سۋبەكتىگە جەتەلەيتىن دەموكراتيا – «ۇلتتىق نامىس» بولىپ شىعادى، ياعني ەكەۋىنىڭ «شىعار تەگى» ەكى بولەك ەكەنىن كورەمىز.

سوندىقتان «ۇلتتىق نامىس» − ۇلتتىڭ دامۋىمەن بىرگە قالىپتاساتىن قۇبىلىس: ەگەر حالىق ۇلت رەتىندە ۇيىسا الماسا، بيلىگى ونى ۇلت رەتىندە ۇيىستىرا الماسا – بۇل ورتادا «مەملەكەتتىگىن سەزىنۋ» جوق. سوندىقتان قانشا جەردەن «جەكە نامىس» ءىشتى جارىپ بارا جاتسا دا، ونداي مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى ءوزىن مەملەكەتىنىڭ ەگەسى دەپ سانامايدى. ءسويتىپ، ۇلتتىق نامىسى دا ويانباعان كۇيدە قالا بەرەدى...

جوعارىدا ءبىز «ۇلتتىق نامىستىڭ» سپورت، ونەر جانە باسقا سالالاردا جەتكەن تابىس كەزىندە ورلەيتىنى تۋرالى ايتتىق. بىراق ءومىر ۇنەمى جەڭىستەردەن قۇرالمايدى. ول جەڭىستەر قىسقا ساتتىلىك − از ۋاقىتتان سوڭ ۇمىتىلادى. ال ۇلتتىق نامىستىڭ ويانۋى مەملەكەتتىڭ تۇراقتى ورلەۋ باعىتىمەن سايكەس كەلەدى. ول ءۇشىن ازاماتتاردىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە «مەملەكەتىمەن ماقتانۋ» سەزىمى ورنىعۋى ءتيىس. وكىنىشكە قاراي، ءبىز مۇمكىندىگىمىز بولا تۇرا، ونداي احۋالعا قول جەتكىزە الماۋدامىز. ءسويتىپ، ەلگە ىشتەن، نە سىرتتان قاۋىپ تونەتىندەي جاعداي كەزىكسە، ەلباسىنىڭ ءوزى ايتقانداي، «وزگەلەردىڭ كوسەگەسى تۇگىلى، ءوزىمىزدىڭ دە كوسەگەمىزدى كوگەرتە المايتىن» ءحالدىڭ الدىندا تۇرمىز. بۇگىندە ۇلت تاعدىرىن ويلاپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى وسىعان الاڭداۋلى. ءبىز سەرپىلتەتىن، سىلكىندىرەتىن اتامۇرا دەموكراتيالىق جولىمىزدى جاڭعىرتا الماي، ول كەزدىڭ كەلۋىن اڭساۋمەن كەلەمىز...

جاقىندا سايلاۋ بولادى دەپ كۇتىلۋدە. كەيبىر باسىلىمدار قازىردەن باستاپ، سايلاۋدى حالىق ء«بىراۋىزدان قولدادى» دەپ اندەتە باستادى. ەرتەڭ «پرەزيدەنتتى ءبىراۋىزدان قولداپ شىقتى» دەپ تاعى دا جىرلايتىن بولادى. بىراق «ۇلتتىق نامىسقا» جەتۋ ء«بىراۋىزدان» بولۋى ەشبىر مۇمكىن ەمەس. ەگەر ءبىز حالىقتىڭ ساناسى «ۇلتتىق نامىسقا» ۇلاسسىن دەسەك، وندا ول «سانانى» بەسىككە بولەپ، تەربەتە بەرۋدەن قۇتىلۋ قاجەت! سوندا عانا حالىق «نامىسىن قايراپ»، وزدەرى كوزبەن كورىپ وتىرعان ادىلەتسىزدىك اتاۋلىنى قيراتا باستايدى. بۇل – كۇرەس. حالىق تا وسىنداي كۇرەستە جانىعىپ-شىنىعادى. ونداي حالىقتى ەشبىر جاۋ الا المايتىنى، ونداي حالىقپەن كىم دە بولسا «رازۆەدكاعا» بارۋعا دايار ەكەندىگى – تالاسسىز شىندىق. ەندەشە بۇل سايلاۋ قازىرگى «ۇلتتىق نامىستىڭ» بارومەترى بولعالى تۇر. ول − ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار…

ءابدىراشيت باكىرۇلى.

Abai.kz

دەرەككوز: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى. (پروەكت «DAT» №12 (283) وت 26 مارتا 2015 گ).