اۋداننان سەمەي قالاسىنا باراتىن تاس جول ۇنەمى ەڭىسكە قاراي تومەندەپ وتىرادى. ۇلكەن كىسىلەردەن ەستيتىن «قىردىڭ قازاعى»، «ويدىڭ قازاعى» دەگەن سوزدەر وسىدان شىققان بولسا كەرەك. قالاعا ەلۋ شاقىرىمداي قاشىقتىقتا كۇشىكباي كەزەڭى بار. ۇلى جازۋشى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ شىعارماسىنا ارقاۋ بولعان جەر. قىسى جازى سارقىلمايتىن ءمولدىر، تازا، ساپ-سالقىن بۇلاق تالاي شولىركەپ كەلگەن جولاۋشىنىڭ ءشولىن قاندىرعان. جاز بويى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ۇلكەن-ۇلكەن اۆتوبۋستارعا تيەلگەن وقۋشىلار، اقىن-جازۋشىلار، جيدەبايعا ساياحاتتاعان بىلايعى جۇرتتىڭ بۇل مەكەنگە سوقپاي كەتەتىنى نەكەن-ساياق. دالىرەك ايتقاندا، ساياحاتشىلاردى اباي جەرىمەن، ۇلى جازۋشىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىستىرۋ كۇشىكباي كەزەڭىنەن باستاۋ الادى.

تامىز ايىنىڭ سوڭى بولسا دا كۇن ىستىق. بۇگىن كۇشىكبايدا ەكى-ءۇش جەڭىل اۆتوكولىكتەن باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى. جولاۋشىلارى قىمىزحانا ىشىندە سالقىنداپ، قىمىز ءىشىپ وتىرعان بولسا كەرەك. بۇلاق باسىندا قارسى جولىققان جاراسىمدى قىز بەن جىگىت سىپايى جىميىپ باس يزەپ ءوتتى. ماعان ەمەس، ارينە، جاس ستۋدەنتپىن، ارتىمدا كەلە جاتقان ناعاشى اعاما ىزەت كورسەتسە كەرەك. ارتۋر كونان دويلدىڭ كەيىپكەرلەرىنە ۇقساعىم كەلىپ، شەرلوك حولمسشا دەدۋكتسيالاپ «جاس جۇبايلار» دەپ ءتۇيدىم. قىمىزحانادان شىعىپ جاتقان جولاۋشىلار قاتارىنداعى اجەلەردىڭ، موسقال تارتقان ەر ادامداردىڭ كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيلەرى ءساتتى وتكەن قۇدالىق جايىن حابارلاپ تۇر.

ادەبيەت پانىندە «اسقاقتىق»، «سۇلۋلىق»، «كەلەڭسىزدىك»، «قۇلدىراۋشىلىق» ۇعىمدارىن تالدار ەدىك. ادەبيەت ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى «سۇلۋلىق» ۇعىمىن قالاي ءتۇسىندىرىپ ەدى... جاعاسىن ەركە تولقىندار شايعان تەڭىز. جاپىراقتارى سىبدىرلاعان اق قايىڭنىڭ تۇبىندە سىرلاسقان قىز بەن جىگىت.... جولاۋشىلاعان جاس جۇبايلاردىڭ جاراسىمدىلىعىنان سۇلۋلىق لەبى ەسكەندەي. ۇلى جازۋشىنىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اڭگىمەسىندەگى عازيزانىڭ دا بولمىسى سۇلۋلىق پەن نازىكتىككە تولى ەدى عوي. «ول – سىپايى نازىك بولىپ وسكەن عازيزا: جىڭىشكە سۇڭعاق بويلى، از عانا سەكپىلى بار دوڭگەلەك اق سۇر ءجۇزدى عازيزا. كورگەن كوزگە العاشقى جەردەن-اق سۇيكىمدىلىگىن سەزدىرەتىن ۋىز جاس. جالعىز-اق ۇياڭ، جۇمساق قارايتىن قارا كوزىندە جانە ىلعي شىتىناعان، كىربەڭدەگەن قاباعىندا قالىڭ ۋايىمنىڭ سالعان ءىزى بار. ءپىشىنى مۇڭدى، جۇدەۋ.»

كۇشىكبايدان سەمەيگە قاراي ۇساق توبەشىكتى كەڭ دالا. ءار جەردە قىستىڭ قامىمەن قىستاقتارىنا ءشوپ تاسىعان تراكتورلاردىڭ شۇباتىلعان شاڭى بايقالادى. ءبىز تالدايتىن اڭگىمە قالاي باستالار ەدى. «ارقالىق جاداعاي، جالعىز قابات بولعان سوڭ، قىس كۇنىندە جەل تەرىسىنەن سوقسا دا، وڭىنان سوقسا دا پانالىعى جوق: ازىناپ تۇرادى. قىستىڭ باسىنان ەكى جاعىن قار الىپ، جۇمىرتقاداي قىلىپ تەگىستەپ تاستايدى. سوندىقتان وزگە جەر اشىق بولىپ تۇرعاندا، ارقالىقتىڭ باۋىرى كوبىنەسە بوراننان بوسامايتىن. الىستان قاراعاندا دا ارقالىق بۇدىرى جوق جالاڭاش. كورۋگە اسا كوڭىلسىز. جىل سايىن قىس باسىنان قارلى بولىپ، مالعا پاناسى جوق بولعاندىقتان باۋىرىن جايلاعان ەل مالىن ءولتىرىپ، وزگە ەل امان وتىرعاندا شولاق جۇتتىڭ قۇرىعىنان قۇتىلمايتىن. سوندىقتان باۋىرىن مەكەن قىلعان ەل كوبىنەسە كەدەي بولاتىن.»

• ءاي سەنىڭ وقيىن دەگەن ءتۇرىڭ جوق قوي. توسىن داۋىستان سەلك ەتە قالدىم.

قىمىزحانانىڭ سىرت جاعىنداعى ءدوڭنىڭ باۋىرىندا وتىرعان مەنى ىزدەپ كەلگەن ناعاشىم ەكەن. قويۋ قارا شايعا قانىپ شىققان سياقتى، كوڭىلدى.

- اۋىلىڭدى قيماي كەلەسىڭ بە؟ الدە مىنا قۋ دالادا سۇلۋىڭ قالىپ بارا ما؟ - بۇلاقتىڭ سۋى تولتىرىلعان ىدىستارىمىزدى الىپ كولىككە جايعاستىق. جەڭىل ماشينا تىز ەتە وت الدى دا، قالاعا باعىت الىپ سىرعاناي جونەلدى.

بۇگىندە تاس جولدىڭ بويىندا قىستاقتار ءجيى كەزدەسەدى. اۋىل ءۇي ماڭىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكالارى، مايا-مايا ءشوپ، ءورىستى جايلاعان مال كەدەيلىكتىڭ ەمەس، بايلىقتىڭ بەلگىسى. تابيعات وزگەرمەگەنمەن ادامدار تابيعاتتىڭ كىلتىن تاپقان ءتارىزدى. جاز بولسا بۇل تاس جولدىڭ وڭ جاعىن اسكەريلەر جايلايدى. اسكەري وقۋ جاتتىعۋمەن اينالىسقان ادامدار، جۇيىتكىگەن اسكەري تەحنيكالار ءبىر-ەكى اي بويى كەڭ اتىراپتىڭ شاڭىن اسپانعا شىعارادى.

بيىل كۇشىكباي كەزەڭىن اسىپ تۇسەتىن تاس جول بويىنا ەسكەرتكىش قويىلدى.كۇشىكباي اسۋىندا باتىر بەيىتى جاتقان ورىندا دۋلىعا ىسپەتتى كولەمدى ەسكەرتىكشتىڭ اشىلۋ سالتاناتى قىركۇيەك ايىندا وتكىزىلگەن. كۇشىكباي باتىر تۋرالى دەرەكتەردى نەگىزىنەن ادەبي شىعارمالاردا كەزىكتىرەمىز. باتىر جايىنداعى اڭىز م.اۋەزوۆتىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، ر.سەيسەنباەۆتىڭ «نامىس» ءتارىزدى ادەبي شىعارمالارىنا ارقاۋ بولعان. بۇل تاريحي تۇلعاعا قويىلعان ەسكەرتكىش دەپ سانالسا دا، كۇشىكباي باتىردى ادەبي كەيىپكەر، ەسكەرتكىشتى ۇلى جازۋشىنىڭ اسىل مۇراسى «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اڭگىمەسىنە قويىلعان ەسكەرتكىش، قازاق وقىرماندارىنىڭ ءسوز ونەرىنە كورسەتكەن تاعزىمى دەپ ويلاۋىمىزعا ابدەن بولادى.

«قورعانسىزدىڭ كۇنى» اڭىگمەسىن تالداۋ ساباعى بارلىق وقۋشىلار قاتىسقان پىكىرتالاسقا ۇلاسقان ەدى. «كەلەڭسىزدىك» ۇعىمى. "جاسالعان قىلمىستى اقتاپ الۋعا بولعان جاعدايدا ونى «كەلەڭسىزدىككە» جاتقىزامىز" دەگەن ادەبيەتشى اعاي. ال «قۇلدىراۋشىلىق» اقتاپ الۋعا كەلمەيتىن جاۋىزدىق، ادامي سانانىڭ قۇلدىراۋى. 30 ميلليون حالىقتى جەر جاستاندىرعان فاشيزم يدەياسى قۇلدىراۋشىلىق بولماق. وسى ۇعىمداردى تالداۋ بارىسىندا توپ وقۋشىلارى ەكىگە جارىلدى. بىرەۋلەرىمىز اقان مەن قالتاي ارەكەتىن كەلەڭسىزدىككە جاتقىزدىق. بۇل سول زاماننىڭ ادامدارى ياعني زامان تۋدىرعان ادامدار. ولاردى قىلمىسكەر بولۋعا بىلىمسىزدىكتەرى، ناداندىقتارى يتەرمەلەدى. ءىس-ارەكەتتەرىنە باعا بەرە المادى، قىلمىستارى جاس قىزدىڭ قايعىلى قازاسىنا سوقتىراتىنىن بولجاي المادى دەپ اقتاپ الۋعا بولادى. بۇعان قارسى توپ ەكى جىگىتتىڭ ارەكەتتەرىن «قۇلدىراۋشىلىققا» تەڭەدى. بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعان ادامداردىڭ، باي ماناپتاردىڭ قورعانسىزدارعا، كەدەيلەرگە سەلقوس، جيىركەنىشتى كوزقاراستارىن فاشيزم يدەياسىمەن ساباقتاستىردى. شىعارمادان ۇزىندىلەر وقىلدى.

«كەمپىر بار مۇڭ مەن شەرىن ايتىپ وتىرعاندا ءبىر قالىپ، ءبىر پىشىنمەن تىڭداپ وتىرعان اقان اڭگىمە بىتكەن سوڭ باسىن كوتەرىپ الىپ، كەمپىردى جۇباتپاق ءۇشىن از ءسوز ايتتى. ءسوزىن شالا ەستىرلىك قىلىپ اقىرىن ايتقان سوڭ، ۇعىمسىز بىردەمە بولدى. سەزىمدى ادامنىڭ جۇرەگىن شانىشتىرىپ تىكسىندىرەتىن، جۇرتتى مىنەزىنەن جيرەندىرەتىن، تۇڭىلتەتىن كورنەۋ جاۋىزدىقتار، اۋىر حالدەر اقانعا كوپ اسەر بەرە قويعان جوق. جالعىز-اق سول اڭگىمەنىڭ ىشىندە بولىپ قورلىق كورۋشى ىزا شەگۋشى قايراتى قۋاتى جوق سورلى كەمپىردىڭ ءوزى ايتقانداعى از عانا جۇرەگىنىڭ تىنىشتىق، سەزىمسىز قالپىن بۇزعانداي بولىپ وتىردى. بىراق كۇندەگى ومىرىندە بۇل سەكىلدى تالاي جاۋىزدىقتى كورىپ، ءوزى دە سوندايلاردىڭ ىشىندە بولىپ جۇرگەندىكتەن، مىنا ەستىپ وتىرعان ءسوزىنىڭ ءبارى كوڭىلىنە تانىس، تاڭعالارلىق تاماشاسى جوق. وقىپ كەتكەن ساباعى سياقتى بولدى.»

بۇل ساباقتا پىكىرتالاسقا بەلسەنە ارالاسا الماعان ەدىم. Cەبەبى، «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اڭگىمەسىندە سۋرەتتەلەتىن كۇشىكباي كەزەڭى مەن تۋىپ وسكەن جەردەن الىس ەمەس. بۇلاق باسىنا ءجيى كەلەتىنبىز. مولدىرەگەن بۇلاق سۋىنان عازيزانىڭ بەينەسىن ىزدەيتىنمىن. جاتاعان، قاتقىل توبىلعىدان ءبۇر جارعان نازىك گۇل، جارعا وسكەن شىنار اعاشى ءتارىزدى قاتالدىق پەن نازىكتىكتىڭ، بوراندى اقپان ايى مەن مامىراجاي ماۋسىم سياقتى قاراما-قايشى تۇسىنىكتەر سانامدى سارساڭعا سالاتىن. «جالعىز-اق ۇياڭ، جۇمساق قارايتىن قارا كوزىندە جانە ىلعي شىتىناعان، كىربەڭدەگەن قاباعىندا قالىڭ ۋايىمنىڭ سالعان ءىزى بار. ءپىشىنى مۇڭدى، جۇدەۋ».

ءناپسى قۇمارلىعىنا بوي الدىرعان اقان بولىستان زورلىق كورىپ، شاراسىزدىق پەن نامىس بۋعان عازيزا جايىن جازۋشى بىلاي سۋرەتتەگەن ەكەن. «بارشا باسىنان كەشىرگەن جەتىمدىككە، بەينەتكە، جالعىزدىققا، قورلىق مازاققا تۇگەلىمەن قارسىلىق ويلايدى. ومىرىندە سىرتىنا شىقپاعان اشۋ، ىزا، نامىس بارلىق ەركىن بيلەپ، دۋىلداپ باسىنا ءبىر-اق شىقتى. قورلىق مازاق كورگەن عازيزانىڭ كوزىنەن دۇنيەنىڭ بارلىق قىزىعى كەتتى. جاستىعىنا لايىق بولعان ءۇمىت، قيالدىڭ بارلىعى دا ويىن باسقان قاراڭعىلىققا باتتى، كوڭىلىندەگى ءومىر سۇرسەم دەگەن وتتىڭ اقىرعى جالىنى ءسوندى.»

سول ساباقتىڭ اياعىندا وقۋشىلارعا ءوز پىكىرىمدى بىلدىرگەن ەدىم. «كۇشىكباي كەزەڭىندەگى بۇلاق باسىندا عازيزاعا ەسكەرتكىش قويىلسا جاقسى بولار ەدى». ستۋدەنتتەر توسىرقاپ، قابىلدادى.

- شىنىندا دا شەرلوك حولمس پەن دوكتور ۆاتسوندارعا ەۋروپا قالالارىندا ەسكەرتكىشتەر قويىلدى ەمەس پە؟ ءتىپتى، جامبىل قالاسىنىڭ وزىندە «دجەنتەلمەنى ۋداچي» ءفيلمىنىڭ كەيپكەرلەرىنە ەسكەرتكىش قويىلعان، - دەپ توپ ستاروستاسى قوستاعانداي بولعان.

جۇردەك اۆتوكولىك قالاعا كىرە بەرىستە ءجۇرىسىن باسەڭدەتكەن ەكەن. الدىمدا جاڭا وقۋ جىلى، توي دۋماندى ستۋدەنتتىك، جاستىق ءومىر كۇتىپ تۇر. ال كۇشىكباي كەزەڭىندەگى بۇلاق باسىندا مەنى قاشان دا عازيزا قارسى الماق...

ء«پىشىنى مۇڭدى، جۇدەۋ».

نۇرلان بالقاش،

وقىتۋشى.

Abai.kz