قوعام بەلسەندىسى، جۋرناليست-زاڭگەر ماقسات ءىلياسۇلىنىڭ (سۋرەتتە) «اشىق الاڭ» گازەتىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىن جاريالاپ وتىرمىز. سۇحبات بارىسىندا ماقسات مىرزا بولۋى ىقتيمال پرەزيدەنت سايلاۋى تۋرالى بولجامىن ايتىپ، بەسىنشى شاقىرىلعان پارلامەنتتىڭ جۇمىسىنا قاتىستى پىكىر بىلدىرەدى. «بۇل پارلامەنت زاڭسىز سايلانعان قۋىرشاق ورگان، سوندىقتان ونى تاپ قازىر تاراتىپ جىبەرسە دە ەشتەڭە وزگەرمەيدى»، - دەيدى. سونداي-اق، ول بيلىكتىڭ كوررۋپتسيامەن كۇرەسىنىڭ دە وتىرىك ەكەندىگىن، بيلىكتەگى ادامدار كەتپەي كوررۋپتسيامەن كۇرەس دەگەننىڭ ناتيجە بەرمەيتىندىگىنە دە توقتالىپ وتەدى.  

- قازىر ەلىمىزدە وپپوزيتسيالىق پارتيا قالعان جوق. ەندى تاۋەلسىز پىكىردەگى ازاماتتار ءوز كۇرەسىن قالاي، قاي باعىتتا جالعاستىرۋى كەرەك؟

- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى العاشقى بيلىككە قارسى كۇش، ياعني وپپوزيتسيا 2001 جىلدىڭ 18 قاراشاسىندا دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. سول كۇنى قۇرىلعان «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» قوعامدىق بىرلەستىگى شىنايى جانە العاشقى وپپوزيتسيالىق ۇيىم بولدى. بىرلەستىك جەتەكشىلەرى ەلىمىزدەگى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن، ەڭ نەگىزگىسى بيلىك تارماقتارىنىڭ تەڭدىگى مەن حالىققا قىزمەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بىرلەستىك قۇرعاندارىن مالىمدەدى جانە ء«بىز حالقىمىزعا، ەلىمىزگە سەنەمىز، دەموكراتيالىق قازاقستانعا سەنەمىز» دەدى. الايدا ولاردىڭ سەنىمى اقتالعان جوق، كوپ ۇزاماي بىرلەستىك جەتەكشىلەرى قۋدالاۋعا ۇشىرادى.

بىرلەستىك  2004 جىلدىڭ 5 مامىرىندا «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» پارتياسى بولىپ تىركەلدى. سول جىلى «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» مەن «قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى» بىرىگىپ «وپپوزيتسيالىق حالىقتىق كوممۋنيستىك وداعى جانە قدت» (“وپپوزيتسيوننىي نارودنىي سويۋز كوممۋنيستوۆ ي دۆك”) بلوگى قۇرىلىپ، سايلاۋعا ءتۇستى. جاڭا بلوك سايلاۋدا جەڭىلىس تاپقانىمەن ونىڭ بولاشاعىنىڭ زور ەكەنىنە حالىقتىڭ سەنىمى ۇيالاي باستادى. بىراق 2005 جىلدىڭ 6 قاڭتارىندا «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» پارتياسى جابىلدى.

اراعا ەكى جىل سالىپ، 2007 جىلى قۇرىلعان جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسى وپپوزيتسيالىق ۆاكۋمدى تولتىرۋ ءۇشىن بيلىكتىڭ قولدان جاساعان جوباسى سياقتى ەلەستەيدى ماعان. جسدپ قۇرىلعان ساتتەن باستاپ ءوزىن وپپوزيتسيالىق  باعىتتاعى پارتياعا جاتقىزعانىمەن، رەسمي دەرەك بويىنشا 140 مىڭ مۇشەسى بار بولعانىنا قاراماستان بيلىككە ءسوزىن وتكىزە الاتىن، بىلايشا ايتقاندا ساياسي ىقپالى بار ۇيىم بولا المادى. ول 2007 جىلعى پارلامەنت سايلاۋىندا 4,54%، ال 2012 جىلعى سايلاۋدا 1,59% داۋىس جيناپ، پارلامەنتكە وتە المادى. كەزىندە ول «حالىق كەڭەسى» اتتى قوعامدىق پارلامەنت قۇرىپ تا كوردى. قازىر دە اراكىدىك بيلىكتى سىناعان مالىمدەمەلەر جاساپ، ءارتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىپ جاتادى. قۇرىلعالى بەرى ساياسي رەفورما جاساپ، بيلىك جۇيەسىن وزگەرتۋ قاجەت دەگەندى ايتىپ كەلەدى. بىراق، قالاي دەسەك تە جسدپ-نىڭ ارەكەتىندە جاساندىلىق بار سياقتى بولىپ كورىنەدى دە تۇرادى. ءبىر جاعىنان وپپوزيتسيالىق، رەسمي تىركەلگەن پارتيا بار سياقتى، بىراق ونى ىزدەگەن بيلىك ساياساتىنا نارازى ازاماتتار مەن ۇيىمدار ونى تابا الماي جاتادى.   

سوڭعى جىلدارى، اسىرەسە كەدەندىك وداققا كىرىپ، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا بەت بۇرعالى بەرى ەل ىشىندە بيلىككە نارازى توپتار، جەكە تۇلعالار بوي كوتەرىپ جاتقانى بەلگىلى. الايدا، اركىم ءوز قازانىندا قايناپ، ستيحيالى ارەكەت ەتۋدە.

مەنىڭ ويىمشا، 2001 جىلعى قدت (دۆك) بىرلەستىگىن قاراپايىم حالىق جاپپاي قولداي قويعان جوق. ول كەزدە تاۋەلسىزدىكتىڭ ەيفورياسى ءالى باسىلماعان، حالىق 90-جىلدارداعى قيىندىقتان شىعىپ، «اۋزى اققا ەندى تيە» باستاعان كەزى ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا وپپوزيتسيالىق كۇشكە دەگەن سۇرانىس، زارۋلىك سونداي قاتتى ەمەس بولاتىن. ال قازىر ۋكرايناداعى جاعدايدان كەيىن، كەدەندىك وداقتىڭ «وراسان پايداسىنىڭ» ارقاسىندا ەلدىڭ كوزى اشىلا باستادى. قازاقتىڭ كوزىن اشۋعا ۆ.جيرينوۆسكي، ە.ليمونوۆ، گ.زيۋگانوۆ سياقتى رەسەيلىكتەر دە ءوز ۇلەستەرىن قوستى.

ەاەو كۇشىنە ەنىپ، باتىستىڭ رەسەيگە سالعان سانكتسيالارىنىڭ سانى ارتقان سايىن، ونىڭ قۇشاعىنا ەنگەن قازاقستاننىڭ دا ەكونوميكالىق جاعدايى قۇلدىراي بەرمەك. ولاي بولسا، وپپوزيتسيالىق توپتار مەن ازاماتتاردىڭ سانى دا ارتا تۇسەرى حاق. ول كۇشتەر بۇگىن بە، ەرتەڭ بە بىرىگەتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى، وپپوزيتسيالىق ساياسي كۇشكە دەگەن سۇرانىس كۇن سايىن ايقىندالىپ، ارتىپ كەلەدى. ول كۇشتىڭ كونسترۋكتيۆتى نەمەسە ىمىراسىز بولۋى قازىرگى بيلىكتىڭ ارەكەتىنە بايلانىستى بولادى. ەگەر بيلىك بۇدان ءارى دە حالىققا قىرىن قاراپ، قوعام ومىرىندەگى اسا ماڭىزدى شارۋالاردى ءوز بەتىمەن شەشە بەرەتىن بولسا، ونىڭ سالدارى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ناشارلاي تۇسۋىنە ىقپال ەتسە، بيلىكتىڭ جاعدايى مۇشكىل بولماق.

- حالىقتىڭ قارسىلىق تانىتقانىنا قاراماستان، بيلىكتىڭ قالاۋىمەن ءبىز ەۋرازيالىق وداققا كىردىك. كرەملمەن وداقتىڭ قاتەرى قانداي بولماق؟

- جالپى كەدەندىك وداق، ەۋرازيالىق وداق سياقتى ۇيىمدارعا كىرۋ، جەردى شەت ەلدىكتەرگە يەلىككە نەمەسە جالعا بەرۋ مەملەكەت، قوعام الدىنداعى اسا ماڭىزدى ماسەلە رەتىندە پارلامەنتتە كەڭىنەن تالقىلانىپ، ءتىپتى رەفەرەندۋمدا شەشىلۋى كەرەك ەدى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، ولاي بولعان جوق. اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋگە جالپى بۇقارا حالىق تۇگىلى پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ ءوزى قاتىسا المادى. دەپۋتاتتار 159 بەتتەن تۇراتىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋرالى كەلىسىمدى دە، 864 بەتتەن تۇراتىن ونىڭ قوسىمشالارىن دا وقىماستان قابىلداي سالدى. بۇل مەملەكەت الدىنداعى، قوعام، حالىق الدىنداعى اسقان جاۋاپسىزدىق، ۇلتتىق مۇددەگە، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە دەگەن نەمقۇرايلىلىق دەپ باعالاۋعا بولادى.

جالپى ەاەو تەك ەكونوميكالىق قانا ەمەس، ساياسي دا سالدارى قازاقستان ءۇشىن اسا قاۋىپتى جانە ۇلكەن قاتەرگە تولى دەۋگە بولادى. قازىردىڭ وزىندە، كەلىسىم كۇشىنە ەنبەي جاتىپ-اق  ونىڭ ەكونوميكالىق سالدارىن سەزىنە باستادىق. ەندى كەلىسىم كۇشىنە ەنگەن سوڭ ناعىز ەكونوميكالىق بۇعاۋ موينىمىزعا ءىلىنۋى مۇمكىن. ويتكەنى، قازىر رەسەي فەدەراتسياسى ۋكرايناعا دەگەن وزبىر ساياساتىن وزگەرتكەن جوق جانە ودان وڭايلىقپەن باس تارتپايتىن دا سياقتى. ولاي بولسا رەسەيگە سالىناتىن سانكتسيا سانى دا، ونىڭ قۋاتى دا ارتا تۇسپەك. قازىردىڭ وزىندە مۇناي باعاسى قۇلدىراپ كەتتى. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى الداعى ءۇش جىلدا ەل ەكونوميكاسى ۇلكەن قيىندىقتارعا تاپ بولاتىنىن مويىندادى.

ول از دەسەڭىز، ،استاناعا ات باسىن تىرەگەن رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ توراعاسى سەرگەي نارىشكين ەۋرازيالىق پارلامەنت قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى. وداققا مۇشە ەلدەردىڭ پارلامەنتىنىڭ قۇرىلۋى مۇمكىن ەكەنىن وسىعان دەيىن دە ايتقانبىز. وداقتىڭ ءتىلى ورىس ءتىلى بولدى. ورتاق ۆاليۋتاسى رۋبل بولۋى مۇمكىن. ال ەگەر ورتاق پارلامەنت بولسا، ونداعى دەپۋتاتتاردىڭ سانى جاعىنان رەسەيلىكتەر 80%، قازاقستاندىقتار 12%، بەلورۋستىقتار 8% بولۋى مۇمكىن. بۇل - مۇشە ەلدەردىڭ ادام سانىنا شاققانداعى ولشەمى. وندا شەشىم باسىم داۋىسپەن قابىلدانسا، تەك رەسەيدىڭ ايتقانى بولادى دا تۇرادى جانە ول پارلامەنتتىڭ شەشىمدەرى ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدان جوعارى بولادى. ال مۇشە ەلدەر وداقتان ءوز قالاۋى بويىنشا تاعى شىعا المايدى. ول تۋرالى كەلىسىمنىڭ 13-بابىندا انىق جازىلىپ تۇر.

ەندىگى جەردە قازاقستان رەسەيمەن قارىم-قاتىناستى وزگەرتىپ، قىتاي مەن ەۋروپا ەلدەرىنە بەت بۇرۋى كەرەك شىعار. بىراق وندا رەسەي تاراپىنان قىسىم كۇشەيەدى. ال ەگەر رەسەيگە بۇدان ءارى دە جاقىنداپ، تاۋەلدى بولا بەرسە، باتىستىڭ بىزگە دەگەن كوزقاراسى، قارىم-قاتىناسى وزگەرەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءبىزدىڭ ەل بىرنەشە وتتىڭ ورتاسىنا ءتۇستى. ەندىگى جەردە كوپۆەكتورلى ساياسات ءوز ماڭىزىن جويادى. قازاقستان نە رەسەيدى تاڭداپ، نە كورسە دە اياعىنا دەيىن رەسەيمەن كەتۋى كەرەك تە، نە بولماسا اقش جانە ەۋروپا ەلدەرىنە ارقا سۇيەي وتىرىپ، قىتايمەن بايلانىستى كۇشەيتۋى كەرەك بولادى. وسى جەردە وسپان باتىر ايتتى دەگەن ءبىر ءسوز ەسكە تۇسەدى. جالپى ماعىناسىندا باتىر بابامىز «وزىڭنەن كۇشتى ەلمەن وداق بولما، قىتايمەن وداق بولساڭ كوپتىگىن جاسايدى، ورىسپەن وداق بولساڭ وزبىرلىعىن كورسەتەدى، ال مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا جاتقان ەل جەرىڭە كەلىپ كوز الارتپايدى» دەگەن ەكەن.        

-  پرەزيدەنت جاساعان سوڭعى اۋىس-تۇيىستەر جايلى نە ايتاسىز؟ جالپى، كادرداعى وزگەرىستەردى قالاي باعالايسىز؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بولاشاقتا كادرلىق وزگەرىستەر قالاي جالعاسىن تاپپاق؟

-  بيلىك كولوداسىنداعى ادامداردىڭ ورنىن اۋىستىرىپ، ساپىرىپ-ساپىرىپ قويعاننان جۇيە دە، ساياسات تا وزگەرمەيدى. بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ ورىن اۋىستىرعاننان جاقسىلىق بولادى دەۋ قيىن. ال مينيسترلىكتەردىڭ سانىن قىسقارتىپ، اگەنتتىكتەردى، كوميتەتتەردى وڭتايلاندىرۋ زيانىن تيگىزبەسە، پايدا اكەلگەن جوق. ول اۋىس-ءتۇيىستىڭ بولعانىنا بىرنەشە ايدىڭ ءجۇزى بولسا دا مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى ءالى كۇنگە ساپىرىلىسىپ، اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ جاتىر. كەيبىر مينيسترلىكتەردىڭ جۇمىسى ءالى كۇنگە ءوز ارناسىنا تۇسكەن جوق. بىرەسە ءمورى جوق، بىرەسە قاۋلى شىقپاعان دەگەن سياقتى. ونىڭ ىشىندە بۇكىل ەنەرگەتيكا سالاسىن ءبىر مينيسترلىككە جيناپ، وعان رەسەيگە بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن، سول جاقتىڭ تۋماسى ۆلادbمير شكولنيكتىڭ قولىنا ۇستاتۋ ۇلكەن قاتەلىك دەپ ەسەپتەيمىن. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرەتىنە ەكولوگيانىڭ بەرىلۋى ءتىپتى ساناعا سىيىمسىز جاعداي. بۇل قاسقىر مەن قويدى ءبىر قوراعا قاماپ قويعان سياقتى نارسە. بۇل تۋرالى مەن بىرنەشە ماقالا جازعانمىن. سول جەردە ەنەرگەتيكا سالاسىنا ۆ.شكولنيكتىڭ كەلۋىنەن تۋىندايتىن ماسەلەلەرگە توقتالعان ەدىم. ەندى، مىنە، سونىڭ كەيبىر سالدارىن كورىپ جاتىرمىز. ماسەلەن، جىلىنا 80 ملن. توننادان اسا مۇناي وندىرەتىن قازاقستان شەت ەلدەن جانارماي ساتىپ الىپ جاتىر. جاسىل ەكونوميكا دەپ جار سالىپ، ەحرو-2017 كورمەسىن ۇيىمداستىرىپ جاتقانىمىزعا قاراماستان اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالماقشىمىز. ونى سالۋدى چەرنوبىل وقيعاسىن كورىپ وتىرىپ، رەسەيگە سەنىپ تاپسىرماقپىز.

ونسىز دا جەكە-جەكە بولعاندا اتى وزباعان، باسىنان داۋ كەتپەيتىن  دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ەڭبەك مينيسترلىگىن بىرىكتىرۋ دە جاقسىلىق اكەلمەسى حاق. ايتا بەرسەك ماسەلە كوپ.  

  - سينگاپۋر باسشىسى  لي كۋان يۋ كۇشتى مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن، اينالاسىن جەمقورلىقتان تازارتۋدان باستاعان بولاتىن. پرەزيدەنت تە شەن-شەكپەنىنە قاراماي جەمقورلارمەن كۇرەسۋ كەرەكتىگىن ايتتى. كەشە عانا ەكس-پرەمەر سەرىك احمەتوۆ ۇيقاماققا الىندى. بۇل - قازاقستان تاريحىنداعى العاش تۇتقىندالعان پرەمەر-مينيستر. وسى جايت تۋرالى نە ايتاسىز؟

- شىنىمدى ايتسام، بيلىك نەمەسە «نۇر وتان» پارتياسى جەمقورلىقپەن كۇرەسەدى دەسە كۇلكىم كەلەدى. ءبىزدىڭ ەلدە، قازىرگى جۇيەدە، بۇگىنگى بيلىك باسىندا وتىرعاندار كەتپەيىنشە، جەمقورلىقپەن  كۇرەسۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن جاقىندا ءماجىلىستىڭ ۆيتسە-سپيكەرىنىڭ ءوزى مويىندادى. ءتىپتى جەمقورلىق بۇگىنگى بيلىك بيشىگىن ۇستاعانداردىڭ ساياسي مادەنيەتىنىڭ وزەگىنە اينالىپ كەتكەنىن مالىمدەدى. سوعان قاراماستان ءبىر باعدارلامالار جاساپ، كوميسسيا قۇرىپ، جەمقورلىقپەن كۇرەسۋدىڭ نىشانىن، قىزۋ جۇمىستىڭ ەلەسىن كورسەتكىمىز كەلەدى. الايدا ونىڭ ءوزى  جالاڭ ءسوز، جاداعاي پىكىر، ۇساق-تۇيەك ماسەلەدەن ارى اسپايدى.

جەمقورلىقپەن شىنايى كۇرەسۋ ءۇشىن ونىمەن كۇرەسەتىن ادامنىڭ قولى دا، ارى دا تازا بولۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، ۇلكەن ساياسي وجدان، تاباندىلىق، ءتىپتى جانكەشتىلىك كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا ءبارى سول كوزبوياۋشىلىق، جالعان اقپار تۇرىندە قالا بەرەدى. بۇگىنگى بيلىك جۇيەسى وزگەرمەي، بيلىك بۋىنى اۋىسپاي، ەل باسىنا شىنايى ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ جاناشىرى كەلمەي جەمقورلىق ىندەتىنەن ارىلا المايمىز. سەبەبى، بۇل اۋرۋ قوعامعا دەندەپ ەنىپ، سوزىلمالى جانە قاتەرلى دەرتكە اينالدى. ودان قۇتىلۋ ءۇشىن ۇلكەن ساياسي كۇرەس، ساياسي وتا كەرەك.

ال سەرىك احمەتوۆتىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعالۋى جەمقورلىقپەن شىنايى كۇرەسۋ ەمەس، بەلگىلى ءبىر ادامداردىڭ، مۇمكىن توپتاردىڭ ساياسي قارسىلاسىن بيلىك تۇعىرىنان تايدىرىپ، پرەزيدەنت جانىنان الاستاتۋعا باعىتتالعان ارەكەتى بولسا كەرەك. كەيبىر ساياساتتانۋشىلار بۇل وقيعانى بولۋى مۇمكىن سايلاۋعا دايىندىق دەپ تە باعالاپ جاتىر. جالپى، ەل ءىشى سەرىك احمەتوۆتى سالىستىرمالى تۇردە تازا ادام دەپ بىلەدى. ال ونىڭ باۋىرىنىڭ نەمەسە بالاسىنىڭ بيزنەس جاساۋعا قۇقىعى جوق پا؟

مەنى ويلاندىراتىن نارسە، ءبىزدىڭ ەلدە قانشاما جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالار، مينيسترلەر، اكىمدەر ءىستى بولىپ جاتىر. الايدا سونىڭ ءبىرى دە بۇگىنگى مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسىنىڭ كەمشىلىكتەرى مەن ولقىلىقتارىن، قوعامعا تيگىزەر زيانى مەن قاۋپى تۋرالى جاق اشپايدى. ەڭ قىزىعى، ءبارى قىلمىسىن مويىندامايدى، ءوزىن كىناسىزبىن دەپ ەسەپتەيدى. الايدا ء وزىنىڭ نەگە ءىستى بولىپ وتىرعانى تۋرالى حالىققا جان-جاقتى اقپارات بەرمەيدى، سوت وتىرىستارى كوپ جاعدايدا جابىق تۇردە وتەدى. قازىرگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءىرى لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ ءىستى بولىپ جاتقاندىعى، ەندى، مىنە، ەكس-پرەمەر-ءمينيستردىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىستىڭ قوزعالۋى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندەگى ۇلكەن قايشىلىقتار مەن داعدارىستاردىڭ ورىن العانىنىڭ دالەلى. دەمەك، پرەزيدەنتتىڭ اينالاسىنداعى قوشقارلاردىڭ مۇيىزىنەن وت شىعىپ جاتىر دەگەن ءسوز.

ەگەر پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ايتقانداي ەكونوميكالىق زور قيىندىققا بەت الىپ بارا جاتساق، جاۋ جاعادان الىپ، كىمدى دوس، كىمدى دۇشپان سانارىمىزدى بىلمەي، ەل تىنىشتىعى تارازى باسىنا ءتۇسىپ تۇرعاندا بيلىك ىشىندەگى ىمىراسىز تارتىس جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىرارى انىق. بۇل جاعدايدا جەمقورلىقپەن كۇرەس تۇگىلى «بايتال تۇگىل باس قايعى» بولماي ما؟ ونىڭ ۇستىنە قازىر جەمقورلىقپەن كۇرەس ساياسي قارسىلاسقا سىلتەيتىن شوقپارعا اينالدى. بۇل دا قاۋىپتى ءۇردىس، جاقسىلىققا جەتەلەيتىن بەتالىس ەمەس.

- قازىر بيلىكتەگى وزگەرىستەردەن سوڭ، ەلىمىزدە پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ءسوز بولا باستادى. قازاقستاندا پرەزيدەنتتىك سايلاۋ بولعانىمەن، بيلىك وزگەرە قويا ما؟ الداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

- ازۋى التى قارىس ساياساتتانۋشىلاردىڭ كوبى تاياۋدا سايلاۋ بولادى دەگەندى جارىسا بولجاۋدا. ءبىرى پارلامەنت ءماجىلىسى تاعى ۋاقىتىنان بۇرىن تارايدى دەسە، ءبىرى پرەزيدەنت سايلاۋى بولۋى مۇمكىن دەيدى. مەنىڭ ويىمشا، ءماجىلىستى تاعى تاراتۋدىڭ بيلىككە، پرەزيدەنتكە قاجەتتىلىگى شامالى.

يا، قازىرگى 5-شاقىرىلىمداعى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ قىزمەتى زاڭسىز دەپ ەسەپتەيمىن. ول تۋرالى بىرنەشە رەت جازدىم. سايلاۋ كەزىندە كونستيتۋتسيانىڭ، «سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ نورمالارىنىڭ ورەسكەل بۇزىلعانى تۋرالى ايتىلدى. بىراق دەپۋتاتتار زاڭ جوبالارىن وقىماستان، كوزدى جۇمىپ قويىپ سارتىلداتىپ قابىلداپ جاتىر. بۇگىنگى دەپۋتاتتار پرەزيدەنتتىڭ كەز-كەلگەن ۇسىنىسىن، باستاماسىن ءبىر اۋىزدان قولداپ، ماقۇلداۋعا ءازىر. ولاي بولسا،  ولاردى تاراتىپ، بەس-ون دەپۋتاتتىڭ اتىن وزگەرتىپ، قالعانىن قايتا جيناۋدىڭ ەش قاجەتتىلىگى جوق.

قىسقاسى، پرەزيدەنت سايلاۋى بولۋى مۇمكىن بە؟ يا، مۇمكىن. جاعداي تىم ۋشىعىپ، نارازىلىق كۇشەيمەي تۇرعاندا، ەكونوميكالىق قيىندىق پەن قىسپاق ەكى ءبۇيىردى قابىستىرماي تۇرعاندا سايلاۋ وتكىزىپ العان دۇرىس-اق دەيىك. بۇل جەردە نەگىزگى ماسەلە، ەلدىڭ كوكەيىندە تۇرعان نەگىزگى سۇراق، قازىرگى پرەزيدەنت قايتا سايلاۋعا تۇسە ما، الدە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى تۋرالى» زاڭدى پايدالانا ما؟ ەگەر قازىرگى پرەزيدەنت سايلاۋعا تۇسپەسە، كەلەسى پرەزيدەنت كىم بولماق؟ ونى ءبىر اللا، ەكىنشىدەن، قازىرگى پرەزيدەنت قانا بىلەدى.       

- قوعامدا «تاق مۇراگەرى دايىن» دەگەن پىكىر بار. ەگەر بىزدە پرەزيدەنت اۋىسسا، ول قانداي فورماتتا جۇزەگە اسۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟

- بۇل سۇراعىڭىزعا جوعارىدا جاۋاپ بەردىم عوي دەيمىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇكىل بيلىك تارماقتارى، بارلىق جۇيە، مەملەكەت تاعدىرى، ءبارى-ءبارى تەك ءبىر ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانعان جاعدايدا قانداي دا ءبىر بولجام ايتۋدىڭ ءوزى قيىن. كەي ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە سول كۇنگى، سول ساتتەگى شەكسىز بيلىك يەسىنىڭ كوڭىل-كۇيى، جاعدايى شەشۋشى ءرول اتقارۋى مۇمكىن.

- قازىرگى پارلامەنتتىڭ قىزمەتىنە قانداي باعا بەرەسىز؟ پارلامەنتتىك سايلاۋ تۋرالى نە ايتاسىز؟

- قازىرگى پارلامەنت ەلىمىزدەگى ساياسي دامۋدى، العا باسۋدى، دەموكراتيالىق ۇردىستەر مەن قۇندىلىقتاردى تەجەۋشى، قۋىرشاق ورگان دەپ باعالاعان ءجون. پارلامەنتتە قانداي دا ءبىر بيلىك قۇزىرەتى، ساياسي شەشىمدەرگە اسەر ەتۋ مۇمكىندىگى جوق. كونستيتۋتسيانىڭ وزىندە «پارلامەنت - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭ شىعارۋ قىزمەتىن جۇزەگە اسىراتىن رەسپۋبليكانىڭ ەڭ جوعارى وكىلدى ورگانى» دەپ جازىلىپ تۇر. ول بيلىك تارماعى ەمەس، ءجاي عانا زاڭ شىعارۋشى وكىلدى ورگان. وسى جەردىڭ وزىندە بۇگىنگى دەپۋتاتتار ەڭ جوعارعى وكىلدى ورگان رەتىندە جۇمىس جاساپ جاتقان جوق. تەك زاڭ شىعارۋمەن عانا اينالىسۋدا، ونىڭ وزىندە زاڭدى وقىماستان قابىلداي سالادى. مەنىڭ ويىمشا بۇگىن پارلامەنتتى تاراتىپ جىبەرسە، قىرۋار قارجىنى ۇنەمدەۋدەن باسقا  مەملەكەت، قوعام ومىرىندە ۇلكەن ءبىر وزگەرىس بولماعان بولار ەدى.    

- سوڭعى ۋاقىتتا قازاق مەملەكەتتىلىگىنە كۇمان تۋدىرعان مالىمدەمەلەر بولدى. 2015 جىلى قازاق مەملەكەتىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ تۋرالى ۇسىنىس ءبىلدىردى پرەزيدەنت. وسى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- باسىندا قازاق مەملەكەتىنىڭ 550 جىلدىعى دەپ جازعانى راس. بۇل شارا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ قازاقتاردا ەشقاشان مەملەكەت بولعان ەمەس دەگەن سوزىنە جاۋاپ دەپ تە قابىلداۋعا بولاتىن شىعار. بىراق تاريحتان ءسال حابارى بار ادام بولسا، قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن 1465 جىلدان باستاعان دۇرىس ەمەس ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەدى دەپ ويلايمىن. سەبەبى، 2000 جىلى تۇركىستان قالاسىنىڭ 1500 جىلدىعىن اتاپ وتتىك. ال 2002 جىلى تاراز قالاسىنىڭ 2000 جىلدىعىن تويلاۋعا پرەزيدەنتتىڭ ءوزى قاتىستى. ەگەر قازاقتىڭ وسى كۇنگە جەتكەن قالالارىنىڭ جاسى 1500-2000 جىل بولسا، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ جاسىن 550 جىلمەن شەكتەگەنىمىز دۇرىس پا؟ سوندىقتان قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل دەپ تويلاعان دۇرىس سياقتى. ال قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ءتۇپ تامىرى تەرەڭدە، تاريح قويناۋىنىڭ تۇكپىرىندە جاتىر دەۋگە بولادى. ول ماسەلەنى ناقتى تاريحشى عالىمدار زەرتتەپ، ناقتى تۇجىرىم ايتقانى دۇرىس شىعار.

دەسەك تە، قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل تولۋ مەرەكەسىن تويلاۋدىڭ جوسپارىن جاساپ تا قويىپتى. بيۋدجەتتەن 550 جىلدىقتى اتاپ ءوتۋ مەن قازاقستان حالىقتار اسسامبلەياسى جىلىنا ميللياردتاعان قارجى ءبولىنىپتى دەگەندى وقىپ قالدىق. بىراق ناقتى جوسپار نەمەسە باعدارلامانى كوزىم شالمادى.

مەنىڭ ويىمشا، 550 جىلدىقتى اتاپ ءوتۋ جوسپارى دا ەلگە تانىستىرىلىپ، قوعامنىڭ، بەلسەندىلەر مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ تالقىسىنا سالىنۋى كەرەك ەدى. ءبىزدىڭ بيلىك ايتەۋىر كۇلشەنى ۇرلاپ جەگەن بالا سياقتى ءبارىن حالىقتان جاسىرىپ ىستەيتىن بولدى عوي.

- قازىر شەتەلدىڭ سالعان سانكتسيالارى رەسەيدى ەكونوميكالىق داعدارىسقا الىپ كەلدى. رەسەيگە جاسالعان قىسىم بىزگە قالاي اسەر ەتەدى؟ پرەزيدەنت ۇلتتىق قوردى اشۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇل بولاشاققا ارنالعان مۇرا ەمەس پە؟ ۇلتتىق قورداعى اقشانى جۇمساۋ نەنى كورسەتەدى؟

- شەت ەلدىڭ رەسەيگە قارسى سالعان سانكتسيالارى ونىڭ ەكونوميكاسىنا وراسان زور شىعىن اكەلىپ جاتقانى انىق. وسى جىلدىڭ ءۇش توقسانىنىڭ قورتىندىسى بويىنشا رەسەي ءوندىرىسىنىڭ سەركەسى «گازپرومنىڭ» تازا پايداسى 13  ەسەگە كەمىگەن. ال ەكىنشى الپاۋىت كومپانيا «روستنەفت» سانكتسيانىڭ سالدارىنان رەسەيدىڭ ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىنان 1,5 ترلن. رۋبل كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى. قارجى، بانك سالاسى دا قۇلدىراۋ ۇستىندە. مۇنىڭ ءبارى قازاقستان ەكونوميكاسىنا كەرى اسەر ەتۋمەن بىرگە رەسەيلىك كومپانيالاردىڭ قازاقستانعا ەكونوميكالىق، قارجىلىق، وندىرىستىك ەكسپانسياسىنىڭ كۇشەيۋىنە اكەلىپ سوقتى.

وتكەن جىلى كەدەندىك وداققا مۇشە ەلدەردىڭ كومپانيالارى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋعا قاتىسۋى سالدارىنان وتاندىق بىرنەشە فارماتسەۆتيكالىق كومپانيا ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراپ، كوپتەگەن جۇمىسشىسىن قىسقارتۋعا ءماجبۇر بولدى.

رەسەيدىڭ سبەربانكى قازاقستاننىڭ قارجى نارىعىنا قارقىندى ەنىپ جاتىر. ول وتاندىق بىرنەشە بانككە اۋىز سالماق.

تۋريزم سالاسىنا دا رەسەيلىكتەردىڭ قىسىمى كۇشەيىپ بارادى. ەڭ ءىرى تۋراگەنتتىكتەردىڭ ءبىرى سانالاتىن «گۇلنار-تۋردىڭ» اياق استىنان بانكروت بولۋىنا دا رەسەيلىكتەردىڭ ىقپالى بولدى دەيدى ساراپشىلار. بۇل ماسەلەنىڭ تەك باسى عانا. سانكتسيالاردىڭ اۋىرتپالىعى رەسەيگە باتقان سايىن، ونىڭ بىزگە قىسىمى دا كۇشەيە ءتۇسۋى مۇمكىن. ال ەڭ قىزىقتىڭ كوكەسى ەاەو-عا مۇشە ەلدەردىڭ ورتاق مۇناي جانە گاز بازاسى جاسالعاندا باستالۋى مۇمكىن. ول كەزدە قازاقستان ءوز تابىسىنىڭ نەگىزگى كوزى سانالاتىن شيكى مۇنايدى وداققا مۇشە ەمەس شەت ەلگە ساتۋداعى تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالا الا ما؟ ەگەر ەكونوميكالىق وداقتىڭ سالدارىنان شيكىزاتتى ەكسپورتاۋ مۇمكىندىگىمىز شەكتەلسە، قۋىرداقتىڭ كوكەسىن سول كەزدە كورەتىن بولامىز. ول كەزدە «ماڭگىلىك دوستىق» تا، كوپۆەكتورلى ساياسات تا قۇتقارماۋى مۇمكىن.

ۇلتتىق قور ەلدى ەكونوميكالىق قيىندىق ورىن العان كەزدە قولداۋ ءۇشىن قۇرىلعان. ول جەردەگى قارجىنى ەل يگىلىگىنە جۇمساعان دۇرىس. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاننىڭ رەسەيمەن دوستىعى كۇشەيگەن سايىن، ال شەت ەلدىڭ رەسەيگە سانكتسيالارىنىڭ سانى ارتقان سايىن سول قورداعى قارجىعا دا قاۋىپ تونبەي مە دەگەن كۇدىك كوكەيگە كەلەتىنى راس.

ال ول قارجى باسپاناسىزدارعا ءۇي، بوس جۇرگەندەرگە جۇمىس، اۋرۋعا ەم، اشقا تاماق بولماسا ونى جيناۋدىڭ، ساقتاۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ ەگەر سول قارجى ءبىزدى ەكونوميكالىق داعدارىستان امان الىپ شىعۋعا سەپتىگىن تيگىزسە، ودان ارتىق نە كەرەك؟ تەك ءبىر قولىمىزبەن قوردان الىپ، ەكىنشى قولىمىزبەن وففشورلارعا جونەلتىپ جىبەرمەسەك.

پرەزيدەنت سوڭعى جولداۋىندا قور قارجىسىن، بيۋدجەتتى، بىلايشا ايتقاندا «نۇرلى جولعا» بولىنەتىن قارجىنى ىسىراپسىز، سۋىق قولسىز جۇمساۋدى قاداعالايتىن كوميسسيا قۇردى. بىراق ول توپقا تەك «نۇر وتاننىڭ» شەندى-شەكپەندىلەرى عانا كىردى. ءتىپتى باسقا قوعامدىق ۇيىمداردى، بەلسەندىلەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە ء ماجىلىس قۇراۋشى ءۇش پارتيانىڭ ەكەۋى تىس قالدى. سوندا ۇلتتىق قوردىڭ يەسى تەك «نۇر وتان» با دەيسىڭ...     

ءبىر سوزبەن تۇيىندەسەك، قازاقستاننىڭ باسىنداعى شەشىلمەگەن ماسەلە شاش ەتەكتەن...     

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت

سۇحباتتاسقان – ينگا يمانباي.

دەرەككوزى: «اشىق الاڭ» گازەتى