ەل استاناسى الماتىدان اقمولاعا اۋىسقان العاشقى جىلدان باستاپ، سارىارقاعا كوشكەن اقىنداردىڭ ءبىرى - سەرىك تۇرعىنبەكۇلى. «وسى جىلدار ىشىندە استاناعا باۋىر باسىپ كەتتىم»، - دەيدى اقىن اعامىز. قاشاندا اقىننىڭ ايتار ويى ازات بولعانى بەلگىلى. ايتسە دە، ونى بۇگىنگى ادەبيەتتەگى ارىپتەستەرىنىڭ جاعىمپازدىققا «قۇشتارلىعى» الاڭداتادى ەكەن.

- ءسىز العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ زامانبەك پەن التىنبەكتىڭ قا­زاسىنا وراي ارناۋ جازعان اقىنداردىڭ ءبىرىسىز. كوپتەگەن اقىندار مارقۇمداردىڭ اتتارىن اتاۋعا ۇركىپ جۇرگەندە، ءسىزدىڭ ارناۋ ارناعانىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟

- قازاق حالقى باقيعا اتتانعان ادام­نىڭ ارتىنان جامان سوزدەر ايتپاعان. ءارى-بەرىدەن سوڭ ۇلتىنا قارسى شىققان ادامنىڭ ءوزىن دە حالىق ۇنات­پاعان. زامانبەك پەن التىنبەك ۇلتىن ەرەكشە جاقسى كوردى جانە ولار ەش قىلمىس جاساعان جوق. اسىرەسە زامانبەكپەن قاتتى ارالاسقان جاننىڭ ءبىرىمىن. مەن بىلەتىن زامانبەك قازاعىنا، ۇلتىنا قارسى بولعان ازامات ەمەس. جەكە تۇلعا­لارمەن اراسىندا قاقتىعىستار بولعان شىعار. بۇگىندە ونداي قاقتىعىستار كۇن­دە بولىپ جاتىر ەمەس پە؟ ءتىپتى كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ دۇشپان ەكەنىن بىلمەي قال­دىق. اقىن جانە ازامات رەتىندە زامان­بەكتى قازاقتىڭ ۇلى تۇلعالى ازاماتى دەپ تۇسىنەمىن. ونىڭ ءولىمىنىڭ ءوزىن مازاققا اينالدىرىپ «ءوزىن-ءوزى ءۇش رەت اتتى» دەپ وتىرمىز. مەنىڭشە، زاكەڭ مازاققا اينالاتىن تۇلعا ەمەس.

ەل استاناسى الماتىدان اقمولاعا اۋىسقان العاشقى جىلدان باستاپ، سارىارقاعا كوشكەن اقىنداردىڭ ءبىرى - سەرىك تۇرعىنبەكۇلى. «وسى جىلدار ىشىندە استاناعا باۋىر باسىپ كەتتىم»، - دەيدى اقىن اعامىز. قاشاندا اقىننىڭ ايتار ويى ازات بولعانى بەلگىلى. ايتسە دە، ونى بۇگىنگى ادەبيەتتەگى ارىپتەستەرىنىڭ جاعىمپازدىققا «قۇشتارلىعى» الاڭداتادى ەكەن.

- ءسىز العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ زامانبەك پەن التىنبەكتىڭ قا­زاسىنا وراي ارناۋ جازعان اقىنداردىڭ ءبىرىسىز. كوپتەگەن اقىندار مارقۇمداردىڭ اتتارىن اتاۋعا ۇركىپ جۇرگەندە، ءسىزدىڭ ارناۋ ارناعانىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟

- قازاق حالقى باقيعا اتتانعان ادام­نىڭ ارتىنان جامان سوزدەر ايتپاعان. ءارى-بەرىدەن سوڭ ۇلتىنا قارسى شىققان ادامنىڭ ءوزىن دە حالىق ۇنات­پاعان. زامانبەك پەن التىنبەك ۇلتىن ەرەكشە جاقسى كوردى جانە ولار ەش قىلمىس جاساعان جوق. اسىرەسە زامانبەكپەن قاتتى ارالاسقان جاننىڭ ءبىرىمىن. مەن بىلەتىن زامانبەك قازاعىنا، ۇلتىنا قارسى بولعان ازامات ەمەس. جەكە تۇلعا­لارمەن اراسىندا قاقتىعىستار بولعان شىعار. بۇگىندە ونداي قاقتىعىستار كۇن­دە بولىپ جاتىر ەمەس پە؟ ءتىپتى كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ دۇشپان ەكەنىن بىلمەي قال­دىق. اقىن جانە ازامات رەتىندە زامان­بەكتى قازاقتىڭ ۇلى تۇلعالى ازاماتى دەپ تۇسىنەمىن. ونىڭ ءولىمىنىڭ ءوزىن مازاققا اينالدىرىپ «ءوزىن-ءوزى ءۇش رەت اتتى» دەپ وتىرمىز. مەنىڭشە، زاكەڭ مازاققا اينالاتىن تۇلعا ەمەس.

ال التىنبەكتىڭ اقىل-ويى پاراساتى جانە ءبىلىمى مەن بىلىگى تالاي زامانداسىنان ارتىق بولدى. التىنبەك - قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەلباسىنا جانىمەن بەرىلىپ قىزمەت ەتكەن ادام.

- ءبىزدىڭ كوپشىلىك زيالىلارىمىز قىزمەتتە بالام بار نەمەسە جەپ وتىرعان نانىمنان ايىرىلامىن دەپ، ءوز ويلارىن اشىق ايتۋعا قايمىعادى. وسىندايدا «تۇر­سىن­بەك كاكىشەۆ پەن قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ، دۋلات يسابەك پەن عابباس قابىشەۆتىڭ بالالارى مەن اسقازانى جوق پا» دەگەن وي كەلمەي مە سىزگە؟

- جوعارىدا اتى اتالعان ازامات­تاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا - باتىر كىسىلەر. قازاقتا جەكە مۇددەدەن ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قوياتىن ازاماتتار بول­عان، قۇدايعا شۇكىر، قازىر دە بار. بىراق سوڭعى كەزدە ءبىز، شىنىندا، جالتاق جانە جاعىمپاز بولىپ قالدىق. رەسەيدىڭ 300 جىلداي وتارى بولۋىمىز سالدارىنان سانامىزدى قۇلدىققا جەڭدىرىپ الدىق. وسىنىڭ اسەرىنەن ءبىز­دەر ءالى كۇنگە دەيىن «زامان قالاي بولىپ كەتەدى» نەمەسە «بالا-شاعامىز نە بولادى» دەپ قور­قامىز. وسىنداي ۇرەيدى ءاۋ باستا ۇكىمەت تۋدىرماۋى كەرەك ەدى. ۇلت­تىڭ ءسوزىن سويلەگەنى بولماسا، زيالى قاۋىم وكىل­دەرى ەش ۋاقىتتا حالقىنا جاماندىق جاسامايدى. ال ۇلتتىڭ سوزىنە بيلىك قۇلاق اسۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بيلىككە ۇلتتىڭ ءسوزىن ايتقان ادام مەن وپپوزيتسيا جاۋ سياقتى بولىپ قالدى. مەنىڭشە، جاۋلىق ويلاپ وتىرعان وپپوزيتسيا جوق. ارقايسىسىنىڭ مۇددەسىندە ۇلتتىڭ نامىسى مەن يدەياسى جاتىر. ال ۇلتقا قار­سى ادامداردى حالىق تا جاقسى بىلەدى.

ۇلتتىڭ ءسوزىن ايتىپ جۇرگەن ازامات­تارعا جانە ولاردىڭ بالالارىنا قۋعىن-سۇرگىن بولماسا، نەگە شىندىقتى ايتپاس­قا؟ ولاردىڭ ۇرپاقتارىن نەمەسە وزدە­رىن قۋدالاۋ كەزدەسىپ قالىپ جاتادى. ال قازاق ۇلتى باسقالار سياقتى ەمەس، ول - بالاسى مەن نەمەرەسىنىڭ جايىن قاتتى ويلاپ، وتباسىنا ايرىقشا كوڭىل بولەتىن حالىق. بۇل - بيلىكتىڭ قولدان جاساپ وتىرعان ۇرەيى. قازاق - شىن مانىندە باتىر حالىق. دەگەنمەن ارعى اتا-بابا­لارىمىزدىڭ باتىرلىق بولمىسىنان ايىرىلىپ قالدىق. اسىرەسە كەيىنگى 70 جىلعى جاعداي بىزدەردى جاعىمپاز ەتىپ جىبەردى. وسىنىڭ اسەرىنەن ءالى كۇنگە دەيىن ارىلا الماي كەلەمىز.

- سەرىك اعا، قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ باستى دەرتى مىناۋ دەپ، ءۇش كىلتيپاندى اتاڭىزشى.

- بۇگىنگى قازاق قوعامىنداعى باستى دەرت جەمقورلىق پەن جاعىمپازدىق ماسەلەسى بولىپ وتىر. شىنى كەرەك، قازىر كىمگە سەنەرىمىزدى بىلمەي قالدىق. ۇكىمەت باسىنا كەلگەن ءبىر-ءبىر ۋازىرلەر اي نەمەسە جىل وتپەي جاتىپ، جەمقور بولىپ شى­عا­دى. سونىڭ سالدارىنان بيلىك باسىن­داعىلاردىڭ بەدەلىن ابدەن ءتۇسىرىپ بولدىق. حالىقتىڭ ىشىندە باسشى­لىققا كەلگەن ادامدى جەمقور دەپ ەسەپتەۋ بەلەڭ الدى. بۇل، ارينە، ءبىزدىڭ قاسى­رە­تىمىز. قازىر باستىققا باتىل ءسوز ايتۋ قيىن بولىپ كەتتى. باسشىلاردىڭ ءىس-ارە­كەتىن تەك قارجى پوليتسياسىنا تاپسىرىپ، مىندەتتەپ قويدىق. جالپى، بۇل قارجى پوليتسياسىنىڭ مىندەتى ەمەس.

ەكىنشى ماسەلە - ءدىن جايى. ەلىمىزدە كوپۇلتتى حالىق نەمەسە ءارتۇرلى ءدىن مەكەن ەتەدى دەگەن جەلەۋمەن ۇلكەن جيىندار وتكىزۋگە اۋەستەنىپ الدىق. باسقا سەكتالارعا قاراعاندا، ءوزىمىزدىڭ اتا ءدىنىمىز تومەن ءتۇسىپ كەتتى. الەمدە يسلام ءدىنىن جەككورىنىشتى، ءتىپتى قورقىنىشتى جاع­داي­دا كورسەتۋ ادەتى بار. قازاق ەلى يسلام ءدىنىن اسپەتتەي الماي وتىر. ىشەر اسىڭ مەن كيەر كيىمىڭ بولا تۇرا، ءدىنىڭ ءالسىز بولسا، ەڭسەمىزدى كوتەرىپ ءجۇرۋىمىز قيىنداۋ بولادى. يسلام ءدىنىنىڭ ىشىندە ۇلتتىعىمىزدى مويىندامايتىن سەكتالار كوبەيىپ كەتتى. ءدىندى ساياساتقا اينال­دىرۋعا بولمايدى. قازاق اباي مويىن­سۇن­عان جولمەن ءجۇرۋى كەرەك.

ءۇشىنشى ماسەلە قازاق ءتىلىنىڭ جاي-كۇيى بولىپ وتىر. ءتىلدى كوكپارعا سالىپ، قان­شا­ما قارجى جۇمساپ، اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ جاتىرمىز. ازاتتىعىمىزدى العان سوڭ، ءتىلىمىز ءبىرىنشى كەزەكتە تاۋەلسىز بولۋى كەرەك ەدى. ولاي بولمادى. تۇركى تەكتەس تىلدەردىڭ ىشىندە ەڭ ماعىنالىسى دا، اۋقىمى تەرەڭى دە قازاق ءتىلى ەكەنىن الاش ارىستارى ايتىپ كەتكەن بولاتىن. قازىرگى تاڭدا تىلگە بايلانىستى ولەڭدەر جازىپ ءجۇرمىن. ماسەلەن:

ءار ءسوزى جازىلعانداي تاسقا بەكەم،

رۋحى بارىنەن دە اسقاق ەكەن.

ون ايدا ۇيرەنەتىن قازاق ءتىلىن

ون جىلعا سوزعانىمىز

ماسقارا ەكەن.

جۇرەسىڭ ساۋاتسىزدى ساناپ كىمگە؟

ارينە، بولىپ جاتسا تالاپ كۇندە.

قازاققا قاجەت ەمەس قازاق ءتىلىن

ورىستار ۇيرەنەدى ون-اق كۇندە.

ەگەر كەڭەس ۇكىمەتىندەي قاتاڭ تالاپ قويساق، ءتىلىمىزدى قازاقتان بۇرىن وزگەلەر ۇيرەنىپ الادى. الاش ارىستارى باستا­ۋىش مەكتەپتەر تۇگەل قازاق تىلىندە بولۋى كەرەكتىگىن ايتقان بولاتىن. ال ەلىمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن ارالاس مەكتەپتەر ءوز جۇمىسىن جۇرگىزىپ وتىر.

مەن، ءوز باسىم، ارالاس مەك­تەپتەردى الاپەس مەكتەپتەر دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ الا­پەس­تىگى كەدىر-بۇدىر كورىنىپ تۇرادى. ونى شىن مانىندە ارالاس مەكتەپ دەپ اتاۋ­دىڭ قاجەتى جوق. ول، نەگىزىنەن، ورىس مەك­تەبى.

- ال وسى كىلتيپانداردىڭ كوزى بولىپ وتىرعان ساياسي بيلىكتى وزگەرتۋ قاجەت دەپ ويلامايسىز با؟

- قانداي كۇردەلى جاعداي بولسىن، مەملەكەت وعان جاي قاراي الماۋى كەرەك. ال تۇزەتۋگە شاماسى كەلمەي جاتسا، بيلىكتى اۋىستىرۋدان باسقا قانداي شارا بار؟ تىم بولماسا كەلەسى بيلىكتەن حالىق ءۇمىت كۇتەدى. ودان كەيىن ەلباسى دەگەن سوزدەن ارتىق ءسوز جوق. ءبىز كوشباسشى، ۇلتباسشى دەپ نەشە ءتۇرلى سوزدەردى تىق­پالاپ جاتىرمىز. وسىلاردىڭ بارلىعى دا ەلباسى دەگەننەن ارتىق ەمەس. ماسەلەن، كوشباسشى دەگەن دە وڭتايلى ءسوز ەمەس. سەبەبى، كوش اداسىپ نەمەسە تۇيىققا تىرەلىپ قالۋى دا مۇمكىن.

- سوڭعى رەت تۋعان ولكەڭىز تورعايعا قاشان باردىڭىز؟ قوستانايعا وگەي بولعان ەلدىڭ احۋالى قالاي ەكەن؟

- تورعاي تۋىپ-وسكەن جەرىم بولعان سوڭ، مەن ءۇشىن - جۇماق مەكەن. مەنىڭ تۋعان ولكەم تەك اڭ اۋلاپ، جەكە تابىس­كەرلەردىڭ كوڭىل كوتەرەتىن ەرمەگىنە اينالىپ بارادى. وندا اڭ-قۇستار كوپ. ەندەشە، ول جەرگە نەگە ورتالىقتار اشپايمىز؟ اڭ-قۇس وسكەن جەرگە مال وسپەي مە؟ اۋىزەكى سوزگە قاراعاندا، جاعدايىمىز رەسەيدەن، كەيدە ءتىپتى امەريكادان اسىپ تۇسەدى. سويتە تۇرا، الاقانداي تورعاي­دىڭ جايىن جاقسارتا الماي وتىرمىز. سەمەي مەن تورعاي قازاقتىڭ قوس قاناتى سياقتى قۇت مەكەنى بولۋى كەرەك.

سەبەبى، سەمەيدە اباي قۇنانباي­ۇلى، تورعايدا احمەت بايتۇرسىنۇلى دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. قازاقتىڭ ەكى الىبىن قاستەر­لەي الماساق، نەمەنەگە جەكە-دارا مەملەكەت بولىپ وتىرمىز؟

- الماتىعا قاراعاندا، استاناداعى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ءۇنى باسەڭ ەستىلەدى. بۇلار بيلىك ۇستاتقان مايلى جىلىككە ءماز بولىپ وتىرعان جوق پا؟

- استاناعا كەلگەن زيالىلاردىڭ بارلىعى - بيلىكتىڭ ىقپالىمەن جانە سونىڭ ءسوزىن سويلەۋگە كەلگەندەر. كوبىسى ءتىپتى بيلىكتىڭ قولشوقپارى بولىپ كەتىپ جاتىر. ارينە، بارلىعىن كىنالاۋعا بولمايدى. مۇندا دا ۇلتىنىڭ بولاشاعىن ويلايتىن زيالىلار بار. ال الماتىدا ۇلتتىق رۋح قالىپتاسقان. ويتكەنى وندا الاش ارىستارىنىڭ ءىزى قالىپ، قانى توگىلگەن بولاتىن. استاناعا كوبىسى كۇنكورىس ءۇشىن جانە كاسىپ جاساۋ ءۇشىن كەلگەن. ايتسە دە، استانادان كۇتەر ءۇمىتىم مول. استانا وتكەن ون جىلدىعىمەن سالىستىر­عاندا ەداۋىر جاقسارعان. وعان سەبەپكەر بولعان قالا اكىمى يمانعالي تاسماعان­بەتوۆ سياقتى ۇلتىن سۇيگەن ازامات دەپ بىلەمىن. ونى كەيبىرەۋلەر پرەزيدەنتتىڭ ءونىمى دەپ كىنالايدى. ءتىپتى سولاي بولعان­نىڭ وزىندە ۇلتتىڭ رۋحىن تۋ ەتىپ كوتەرۋ­دەگى ەڭبەگىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.

- اعا، وسى سۇحبات شىعاتىن ءبىز­­­دىڭ گازەتىمىزدىڭ ايدارى «دات، تاقسىر!» دەپ اتالادى. نازارباەۆتان ءبىر دات سۇراڭىزشى، نە ايتاتىنىڭىزدى وقىرمانىمىز بىلە ءجۇرسىن...

- مەنى نازارباەۆ قابىلدامايدى. ويتكەن ول تىزىمگە مەن سياقتىلار كىر­مەيدى. كىرسەك، بالكىم، ايتا الار ما ەدىك... سويتكەنمەن مەن ەڭ الدىمەن بيلىك باسىن­داعى بۇلىنشىلىكتى دەرەۋ توقتاتسا ەكەن دەپ ايتار ەدىم. ۋازىرلەردىڭ اراسىن­داعى ساياسي قاقتىعىستار مەن شايقاستار حا­لىقتى دىڭكەلەتىپ بارا جاتىر. وسىلاردى جەمقورلارمەن ەمەس، ۇلتتىڭ نا­عىز پات­ريوتتارىمەن الماس­تىرىپ، مۇلدە جاڭا بەتبۇرىس جاسايتىن كەزگە كەلىپ جەتتىك.

سۇحباتتاسقان -

سەرىكباي بەردىقوجا

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 35 (72) وت 06 وكتيابريا  2010 گ.

(سۇحبات ىقشامدالىپ جاريالاندى)