ناۋرىز ايىنىڭ 31-ءى كۇنى بايقوڭىر قالاسىنداعى وتاندىق كەدەنشىلەر “كەدەن كەلبەتى ايقىن” اتتى جۋرناليستىك دەسانت اكتسياسىن وتكىزدى.

ناۋرىز ايىنىڭ 31-ءى كۇنى بايقوڭىر قالاسىنداعى وتاندىق كەدەنشىلەر “كەدەن كەلبەتى ايقىن” اتتى جۋرناليستىك دەسانت اكتسياسىن وتكىزدى.

اكتسياعا ارنايى شاقىرىلعان جالدىق سيپاتتاعى وڭىردەن سىرتقى ەكونوميكالىق باعىتتار بويىنشا جۇمىس جۇرگىزەتىن قازاقستاندىق جانە رەسەيلىك مەملەكەتتىك ورگان قىزمەتكەرلەرى، رەسپۋبليكالىق تەلەارنالاردىڭ ايماقتىق تىلشىلەرى، وبلىستىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن جەرگىلىكتى باسىلىمنىڭ وكىلدەرى قاتىستى. ستراتەگيالىق ماڭىزى زور ايلاققا وسىدان ون التى جىل بۇرىن ىرگە تەپكەن  بايقوڭىر كەدەنى ءوز قىزمەتى اياسىندا رەسەيلىكتەردىڭ قۇزىرىنداعى عارىشتىق كەشەن مەن “كرايني”، “يۋبيلەينىي” اۋەجايلارىنا قوسا تورەتام تەمىر جول بەكەتىن جانە ىرگەلەس اقاي قىستاعىن دا قامتيدى. بۇل سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ باسقا وڭىرلەردەگى ارىپتەستەرىنەن ەڭ باستى ەرەكشەلىگى – قازاقستان-رەسەي اراسىنداعى ەكى جاقتى قول قويىلعان حالىقارالىق شارتتار مەن كەلىسىمدەردى باسشىلىققا الادى. ولاردىڭ اراسىندا رەسپۋبليكامىزدىڭ كەدەن كوميتەتى مەن فەدەرالدىق مەملەكەتتىك كەدەن كوميتەتىنىڭ “بايقوڭىر كەشەنىنە رەسەي فەدەراتسياسىنان اكەلىنەتىن جانە بايقوڭىر كەشەنىنەن رەسەي فەدەراتسياسىنا شىعارىلاتىن تاۋارلار مەن كولىك قۇرالدارىن وڭايلاتىلعان كەدەندىك راسىمدەۋ مەن كەدەندىك باقىلاۋ جۇرگىزۋ تۋرالى” ۋاعدالاستىعى دا  بار. ايرىقشا مارتەبە بەرىلگەن ايماقتا شەكارا قىزمەتىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى جەرگىلىكتى كەدەن ۇجىمى بۇل مىندەتتى دە قوسا اتقارۋعا ءماجبۇر.

– 2007 جىلى راسىمدەلگەن جالپى تاۋارلار مەن كولىك قۇرالدارىنىڭ سىرتقى ساۋدا اينالىمى 2 ملرد. 467 ملن. 856 مىڭ اقش دوللارىن قۇراسا، بىلتىر بۇل كورسەتكىش 2 ملرد. 913 ملن. 206 مىڭعا جەتتى، - دەدى بايقوڭىر كەدەنىنىڭ باستىعى، كەدەن قىزمەتىنىڭ پودپولكوۆنيگى قايىربەك دۇرمەنباەۆ جينالعاندار الدىندا. – كەدەندىك تولەمدەر مەن سالىق كولەمى دە سوڭعى ءتورت جىلدان بەرى ءوسىپ كەلەدى. وسى باعىتتا وتاندىق ماماندار مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە 221 ملن. 679 مىڭ تەڭگە تۇسىرگەن. بۇل باستاپقى بولجامنىڭ 112 پايىزعا جوعارى ورىندالعاندىعىن ايعاقتايدى.

اكىمشىلىك توسقاۋىلداردى ازايتۋ ماقساتىندا تىندىرىلعان شارۋالار دا از ەمەس. ەڭ باستىسى، كەدەندىك دەكلاراتسيانى تىركەۋ جانە شىعارۋ جۇمىستارىن ء“بىر تەرەزە” جۇيەسى بويىنشا رەتتەۋ بىلىكتى ماماننىڭ بىرىنە بەكىتىلگەن. بۇل باستاما ۋاقىت كولەمىن مەيلىنشە قىسقارتىپ، سىرتقى ەكونوميكالىق قىزمەتكە قاتىسۋشىلاردىڭ شىعىندارىن ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرۋدە.

 

بايقوڭىر قالاسى.

كۇن تارتىبىنە العاشقى ماسەلە – وبلىستاعى ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتىڭ جايى، ولاردى قولداۋ شارالارى تۋرالى وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى مارحابات جايىمبەتوۆ بايانداما جاسادى. جىل سايىنعى ەلباسى جولداۋىندا اتالعان سالانى دامىتۋعا بايلانىستى ناقتى مىندەتتەر قويىلىپ كەلەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇكىمەت پەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار تاراپىنان كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋىنا قولايلى جاعدايلار جاسالىپ وتىر. وتكەن جىلى ءبىزدىڭ وڭىردە شاعىن كاسىپكەرلىك ورىندارى 4,7 ملرد. تەڭگە كولەمىندە سالىق تۇسىمدەرىن ءتۇسىردى. بۇل الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 500 ملن. تەڭگەگە ارتىق. بىلتىر كاسىپكەرلىك نىساندارىن تەكسەرۋگە موراتوري جاريالانۋى بۇل سالانىڭ دامۋىنا وڭ اسەرىن تيگىزدى.

الەمدەگى قارجى داعدارىسى ەلىمىزدەگى ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىك سالاسىنىڭ ءورىسىن تارىلتىپ، كەيبىر كورسەتكىشتەرگە كەرى ىقپال ەتتى. الايدا، ءبىزدىڭ وڭىردە بۇل باعىتتا ناتيجەلى جۇمىستار جۇزەگە اسىرىلىپ وتىر. سالانىڭ دامۋىندا قارجىلىق-نەسيەلىك رەسۋرستاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. سوندىقتان وتكەن جىلى كاسىپكەرلىك نىساندارىن نەسيەلەندىرۋ ماقساتىندا جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 1 ملرد. تەڭگە كولەمىندە قارجى قارالدى. قارالعان قارجىنىڭ تەڭ جارىمى “دامۋ” كاسىپكەرلىكتى قولداۋ قورى ارقىلى ارىپتەس بانكتەرگە اۋدارىلدى. ەكونوميكانىڭ باسىم باعىتتارى بويىنشا 63 جوبا وبلىستىق كوميسسيانىڭ قاراۋىنان ءوتىپ، اتالعان بانكتەرگە نەسيەلەندىرۋگە ۇسىنىلعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كاسىپكەرلىك نىساندارى ۇسىنعان 9 جوبا قولداۋ تاۋىپ، وعان 107 ملن. تەڭگە قارجى ءبولىندى. كاسىپكەرلىكتى قولداۋ قورى ارقىلى بايقوڭىر قالاسىندا 5 جۇمىس ورنىن اشۋدى كوزدەيتىن ءبىر جوبا نەسيەلەندىرگەن. بۇل ماقساتتا 60 ملن. تەڭگە قارجى يگەرىلدى. سونىمەن قاتار وتكەن جىلى “دامۋ-ايماقتار” باعدارلاماسى بويىنشا وبلىس كولەمىندە جالپى قۇنى 167 ملن. تەڭگەنى قۇرايتىن 10 جوبا قارجىلاندىرىلعان.

ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر تاراپىنان نەسيەلەۋ باعدارلاماسىنا قاتال تالاپتار قويىلعان. ول ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىك نىساندارىن بيۋدجەت ەسەبىنەن نەسيەلەۋ باعدارلاماسىنىڭ باياۋ جۇرۋىنە الىپ كەلدى. وسىعان بايلانىستى بيىلعى جىلى اتالمىش ماقساتتا وبلىستىق بيۋدجەتتەن بولىنگەن 250 ملن. تەڭگەنى تولىق يگەرۋ ماقساتىندا “اۋىل شارۋاشىلىعىن قارجىلاي قولداۋ قورى” وبلىستىق فيليالىنىڭ نەسيەلەۋ تەتىگىن ەنگىزۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلىپ وتىر. ول اۋىلدىق جەرلەردەگى كاسىپكەرلەردىڭ نەسيە رەسۋرستارىنا قول جەتىمدىلىگىن ارتتىرادى.

بايانداماشىدان كەيىن دەپۋتاتتار تاراپىنان ساۋالدار قويىلدى. دەپۋتات نۇرمۇرات ەرمانوۆ بۇگىنگى كۇنى قالادا “جىبەك جولى" كانالى بەتوندالىپ، وبلىس ورتالىعىن اياقسۋمەن قامتۋ ماسەلەسىندە وڭ ىستەر اتقارىلىپ جاتقانىنا ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. الايدا، قالانىڭ “اراي” ايماعىندا تۇراتىن تۇرعىندار كانالدان سۋ الۋ ماسەلەسىندە قيىندىقتار كورمەي مە؟ ويتكەنى، “ارايدا” قانشاما حالىق ەسىك الدىنا كوكونىس-باقشا داقىلدارىن ەگىپ، كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلدانادى. سونىمەن قاتار اعىنى قاتتى كانالدا بالالاردىڭ سۋعا ءتۇسۋ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ جايى قالاي بولادى دەگەن پىكىر بار. وبلىس باسشىسى “جىبەك جولى” كانالىن رەتكە كەلتىرۋ ماقساتىندا بارلىق شارالار ەسكەرىلگەنىن ايتىپ ءوتتى. قالانىڭ “اراي” اۋماعىنداعى تۇرعىندار دا اياقسۋسىز قالمايدى. بۇل اۋماققا سۋ ارنايى بەتوندالعان ارىقتار ارقىلى جەتكىزىلەدى. كانالدا قاۋىپسىزدىك ساقتاۋ ماسەلەسى دە نازاردان تىس قالماعان. بالالاردىڭ سۋعا تۇسۋىنە قولايلى 7-8 ورىن بەلگىلەنگەن. ول جەرلەردە قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ شارالارى ەسكەرىلگەن.

دەپۋتات قالقازبەك اجىبەكوۆ  جەرگىلىكتى جەرلەردە سالىنىپ جاتقان كەيبىر الەۋمەتتىك نىسانداردىڭ جوبالىق قۇنى نەلىكتەن قايتا قارالىپ باستاعانىنا بايلانىستى ساۋال قويدى.

وبلىس اكىمى بۇل ورايدا داعدارىس جاعدايىنا بايلانىستى قۇرىلىستىڭ جوبالىق قۇنىنىڭ قايتا ساراپتالعانىن جەتكىزدى. ماسەلەن، العاشقىدا 250 ملن. تەڭگەگە جوبالانعان بالاباقشا قۇرىلىسى قايتا ساراپتالعاننان كەيىن 150 ملن. تەڭگەگە دەيىن شەگەرىلگەن. ويتكەنى، ءدال سونداي عيمارات اقتاۋ قالاسىندا سوڭعى ايتىلعان قارجىعا سالىنۋدا. بۇرناعى جىلداردا جوبالىق قۇن بويىنشا جۇمىستار رەتسىز جاسالعان. ەندى ونداي اعاتتىقتارعا جول بەرۋگە بولمايدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇنەمدەلگەن قارجىلار وزگە الەۋمەتتىك جۇمىستارعا پايدالانىلادى.  

اۋىلدىق جەرلەردە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا قولبايلاۋ بولىپ وتىرعان جايلار از ەمەس. وسى ورايدا دەپۋتات الماگۇل بوجانوۆا كوپ جاعدايدا ەلدەگىلەردىڭ نەسيەگە قولجەتىمدىلىگى تومەن بولىپ جاتاتىنىن ايتتى. ويتكەنى، قارجىلىق-نەسيەلىك ۇيىمداردىڭ تالابى قاتاڭ. وعان كەز-كەلگەن ادامنىڭ شاماسى كەلە بەرمەيدى. سونىمەن قاتار مەملەكەت قارجىسىنا سالىنىپ جاتقان كەيبىر الەۋمەتتىك نىساندار ماسەلەسىندە اعاتتىقتار دا كەزدەسەدى. ماسەلەن، كوپ جاعدايدا جەرگىلىكتى جەرلەردەگى كوممۋنالدىق ماسەلەلەر شەشىمىن تاپپاعان. وسىنىڭ سالدارىنان قانشاما قارجىعا سالىنعان عيماراتتاردا اتالعان ماسەلەلەر ەسكەرۋسىز قالادى. ال دەپۋتات جارىلقاسىن ءشارىپوۆ كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ باعىتىندا يمپورتتى الماستىراتىن تاۋار وندىرەتىن كاسىپورىندارعا نازار اۋدارۋ كەرەكتىگىنە توقتالدى. ءبىزدىڭ وڭىردە شۇبات جانە قىمىزدى ۇنتاق تۇرىندە ءوندىرىپ، ەكسپورتقا شىعارۋعا مۇمكىندىگى بار ءوندىرىس ورىندارىن قولداۋعا ماڭىز بەرىلگەنى ارتىق ەمەس. بۇل ورايدا م.جايىمبەتوۆ ءبىزدىڭ وڭىردە ءىرى ناۋبايحانا، جىلىجاي جانە قۇس فابريكاسىن ىسكە قوسۋ جوبالارى ويلاستىرىلىپ وتىرعانىن ايتىپ ءوتتى. بايانداماشىنىڭ ءسوزىن تولىقتىرعان  وبلىس اكىمى وتكەن جىلى كاسىپكەرلەرمەن كەزدەسۋدە اتالعان جۇمىستاردى جەرگىلىكتى ىسكەر ازاماتتاردىڭ نازارىنا سالعانىن تىلگە تيەك ەتتى. وسى ماقساتتا تالاپ بىلدىرگەن ازاماتتارعا كوممۋنالدىق جاعىنان قولداۋ جاسالادى. الايدا، ازىرگە بۇل ىسكە بەل شەشىپ كىرىسەتىن كاسىپكەرلەر تابىلماي وتىر. وبلىس باسشىسى وسى ورايدا سىرتتان كەلگەن كومپانيالاردىڭ جۇمىسىن مىسالعا كەلتىردى. ولار وندىرگەن ونىمدەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ وزگە وڭىرلەرىندە شىعارىلمايدى. ماسەلەن، كاۋچۋك شىعارۋ ازىرگە ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدىڭ ەنشىسىندە عانا بولىپ وتىر. سوندىقتان كاسىپكەرلىك سالاسىن نەسيەلەندىرۋدە الداعى ۋاقىتتا حالىقتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الاتىن كاسىپورىندارعا باسا نازار اۋدارۋ ماڭىزدى. ال سالىنىپ جاتقان الەۋمەتتىك نىسانداردىڭ كوممۋنالدىق جۇيەلەرىن ىسكە قوسۋ ماقساتىندا بىرقاتار جۇمىستار بەلگىلەنگەن. وعان قاجەتتى قارجىلار اۋدان بيۋدجەتىنە ماقساتتى ترانسفەرتتەر ارقىلى بولىنەدى. وسىنىڭ ارقاسىندا اۋدان باسشىلىعى سالىنىپ جاتقان نىسانداردىڭ كوممۋنالدىق پروبلەمالارىن شەشۋ ماقساتىندا ناقتى جۇمىستار جۇرگىزەدى. سول ماڭنان سكۆاجينا قازۋ قاجەت پە، سۋ قۇبىرلارىن تارتۋ قاجەت پە؟ ونى جەرگىلىكتى باسشىلىق وزدەرى انىقتايدى.   دەپۋتات نۇرلان قۇدايبەرگەنوۆتىڭ بىلتىر ينۆەستيتسيالىق فورۋم نەلىكتەن وتكىزىلمەي قالدى دەگەن ساۋالىنا بولاتبەك بايانۇلى ۇسىناتىن  لايىقتى جوبالار تۇسپەۋىنەن ونى وتكىزۋ قاجەت دەپ تابىلماعانىن العا تارتتى. دەپۋتات قىلىشبەك ابىشەۆ اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارىن قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى سىن كوتەرمەيتىنىن جەتكىزدى. اتاپ ايتقاندا، بىلتىر تۇقىم دايىنداۋعا قارالعان سۋبسيديا يگەرىلمەي قالعان. بۇل ساۋالعا م.جايىمبەتوۆ “قازاگروقارجى” اق وبلىستىق فيليالى ارقىلى قارجىلاندىرۋ ويلاستىرىلىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى. بيىل اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارىن قولداۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت ەسەبىنەن ءبىزدىڭ وبلىسقا 1,6 ملرد. تەڭگە قارجى قارالعان.

دەپۋتات ادىلبەك ايىمبەتوۆ ءوزى باسشىلىق جاسايتىن “قامىستىباس” بالىق پيتومنيگىنىڭ جۇمىسىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا كولدەر تاۋارلىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ايتىپ ءوتتى. بۇل باعىتتا قامىستىباس كولدەر جۇيەسىنىڭ نەگىزىندە بىرقاتار ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلگەن. الايدا، ونى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى قيىندىق كەلتىرەدى. كوپتەگەن قارجىلىق-نەسيەلىك ۇيىمدار ءتۇرلى سەبەپتى جەلەۋ ەتىپ، ونى قولداۋعا قۇلىق تانىتا بەرمەيدى. بالىق شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ بەلگىلى مامانى قۇدايبەرگەن سارجانوۆ تا وسىعان ورايلاس وي ايتتى. بۇگىنگى تاڭدا ارال تەڭىزى مەن سىرداريا وزەنىندە قاياز بالىعىن ءوسىرۋ جۇمىسى قولعا الىنعان. بۇل الەمدە كەزدەسپەيتىن بالىق ءتۇرى سانالادى. جۇمىستىڭ جۇرگىزىلىپ جاتقانىنا بيىل ءتورتىنشى جىلعا اياق باستى. ناتيجەسى دە كوڭىل دەمدەرلىكتەي. بۇرىنعى جىلداردا تۇقىمى قۇرىپ كەتە جازداعان بالىق ءتۇرى قازىر كوبەيىپ كەلەدى. وسى ماقساتتا ونى ساقتاۋ ماسەلەسىن ەسكەرمەسە بولمايدى. سوڭعى جىلدارى وبلىس باسشىلىعى تاراپىنان ايماقتاعى كولدەر جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ باعىتىندا ىرگەلى ىستەر جۇزەگە اسىرىلۋدا. ارينە، بۇل ءبىراز ۋاقىتتى قاجەت ەتەتىن ۇلكەن جۇمىس. دەگەنمەن، بۇگىنگى كۇندەرى اتقارىلۋعا تيىستىلەرى بارشىلىق. ماسەلەن، امانوتكەل پلوتيناسىن جوندەۋ ارقىلى سول ماڭداعى كولدەر جۇيەسىن رەتتەۋگە بولادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە 15 كولدى سۋلاندىرۋعا جول اشىلادى. بۇل ماڭدا 6 اۋىلدىق وكرۋگكە قاراستى 10 ەلدى مەكەن بار. اتالعان جۇمىستى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى 100-150 ادام بالىق شارۋاشىلىعىنا كوڭىل ءبولىپ، كاسىپكەرلىكپەن اينالىسا الادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كەلەشەكتە جىلىنا 100 مىڭ توننادان استام بالىق وندىرۋگە بولادى.  بۇل ءۇشىن جەرگىلىكتى بيۋدجەت ەسەبىنەن قوماقتى قارجى تالاپ ەتىلەدى. اتالعان جۇمىستار بۇگىنگى كۇندەرى جۇزەگە اسىرىلماعان جاعدايدا كەلەشەكتە وعان قازىرگىدەن بىرنەشە ەسە كوپ قارجى جۇمساۋىمىز مۇمكىن.