پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىندەگى قازاق قوعامىنىڭ بۇگىنگى كەلبەتى مەن كەلەشەككە سەنىمدى ەنۋىنىڭ كۇرەتامىرلى جايتتارىن ايقىن انىقتاعان اۋقىمدى دا ناقتى، مانيفەست دەڭگەيىندەگى باعدارلامالىق قۇجات دەۋگە تولىق نەگىز بار.

قاس قاعىمدا وزگەرىپ جاتقان قازىرگى الەمدە باعىتى بۇلىڭعىر تاريحي كەزەڭدەردىڭ باستالۋى، اسىرەسە حالىقارالىق ساياساتتا كەشە عانا شەكاراسى بەرىك، ىرگەسى بۇتىندەي كورىنگەن دەربەس مەملەكەتتەردىڭ كۇتپەگەن جەردەن ىشكى بەرەكەسى كەتىپ، شاڭىراعى شايقالىپ وتىرعانى ابدەن ويلاندىرادى. مۇنداي قاسىرەتتى جايتتاردىڭ ءتۇپ-توركىنىنە ۇڭىلگەندە، ەلدىڭ ەلدىكتەن ايىرىلۋىنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – ۇلتتىق بىرلىكتىڭ، ۇلىستىق تۇتاستىقتىڭ قالىپتاسپاعاندىعىنان تۋىنداعانى اڭعارىلادى. ياعني، ءبىر ەلدىڭ ىشىندە ءومىر سۇرگەنىمەن، بەلگىلى توپتاردىڭ بولەك ايماقتاردا شوعىرلانا ورنالاسۋى، ءارتۇرلى تىلدەردە سويلەپ، وزگەشە ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر، ءدىني نانىم-سەنىم ۇستانۋى. ول ازداي، مۇددەلى سىرتقى كۇشتەر بۇلاردىڭ اراسىندا مەملەكەتتىڭ رەسمي يدەولوگياسىنان باسقا، ادەتتە، مۇلدە قاراما-قارسى ۇستانىم مەن يدەولوگيانى قولدان كەلگەن بارلىق تەتىكتەردى پايدالانۋ ارقىلى تاراتا باستايدى. اقىرىندا، ەلدىك تۇتاستىقتان ايىرۋعا، ەڭ وكىنىشتىسى ەشبىر جازىعى جوق قاراپايىم بەيبىت تۇرعىنداردىڭ قيساپسىز قىرعىنى مەن وراسان زارداپ شەگۋىنە اكەلىپ سوعاتىن ىشكى جانجال، تۇبىندە ازاماتتىق سوعىس وتى تۇتانادى.

مىنە، سوندىقتان پرەزيدەنت ماقالاسىنداعى  سانامىز ىسىمىزدەن وزىق تۇرۋى ءتيىس دەگەن قاعيدانىڭ تەرەڭدىگى كەلىپ شىعادى. ءتىپتى، ول ساياسي جانە ەكونوميكالىق دامۋدى تولىقتىرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ وزەگىنە اينالاتىنى تۇجىرىمدالعان. راسىندا، بۇگىندە ىركىتتەي ىرىگەن يراق، ليبيا، سونداي-اق سيريانىڭ تۇرعىندارىنىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك  جاعدايلارى تومەن بولماعاندىعى ايان. سوندىقتان باسقا سالالارداعى جاڭعىرۋ قۇر جاڭعىرىققا اينالماۋى ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋدىڭ كۇن تارتىبىندەگى باستى ماسەلەگە اينالعانى كامىل. ال، ۇلتتىق كودىڭنىڭ وزەگى، اسىرەسە قازاق حالقى ءۇشىن، انا تىلىندە تۇرعاندىعى اسپانداعى ايداي اقيقات. ۇزاق مەرزىمدەر كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانعاندىقتان، ءبىزدىڭ زامانا سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن وزىق داستۇرلەرىمىزدىڭ التىن دىڭگەگى وزگەلەردەي پيراميدا، ساراي، قورعان ءتارىزدى كوزگە كورىنەتىن زاتتىق بەلگىدە ەمەس، ءتىلىمىزدىڭ تەرەڭ قاتپارلارىندا ساقتالعان قاستەرلى ۇعىم-تۇسىنىكتەر، قاسيەتتى قاعيدالاردا تۇر. ەندەشە، ماقالاداعى  «جاڭعىرۋ ۇلتتىق-رۋحاني تامىردان ءنار الا الماسا، اداسۋعا باستايدى» دەگەن پىكىر بۇگىنگىنىڭ باستى ۇرانىنا اينالۋى لازىم.

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى شيرەك عاسىرىندا بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى نەگىزگى كۇش-جىگەر ەكونوميكالىق، سيااسي سالالارعا ويىسىپ، ادەبي، مادەني، رۋحاني قۇندىلىقتار ەكىنشى قاتاردا قالىپ وتىردى. ىشكى ساياساتتا ۇلتتىق جاڭعىرۋدان بۇرىن ۇلتارالىق كەلىسىم جوعارى تۇردى. ولاي بولۋىنىڭ دا ومىرشەڭدىك تالاپتارى بولدى. بابالاردان ميراس بولعان، قانىنا سىڭگەن ىزگى قاسيەتتەرى جوعارى حالىق بۇتىندەي ءبىر كەزەڭ ءوز ۇكىمەتىنىڭ ءوز تىلىندە سويلەمەۋىنە دە تولەرانتتىلىق تانتىپ، ءۇنسىز تۇسىنىستىكپەن توسىپ كەلدى. دەي تۇرعانمەن، قازاق قوعامىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلدى قالىڭ قاۋىمنىڭ وزەكجاردى، ءتىپتى جانايقايىنىڭ ءتيىستى ورىنداردا قاجەتتى دەڭگەيدە ەستىلمەي قالا بەرۋى ۇلتتىق جاڭعىرۋعا ەمەس، اسىرەسە جاس بۋىن اراسىندا «قاڭعىرۋعا»، ياكي الدىمەن تورىعۋشىلىق كوڭىل-كۇيگە ۇشىراپ، ودان اداسۋشىلىققا، تەرىس الەۋمەتتىك ارەكەتتەرگە، سونىڭ ىشىندە شەت ەلدەردەن كەلگەن جات ءدىني اعىمدار مەن يدەولوگياعا بوي ۇرۋى ءتارىزدى بارىنشا قاتەرلى باعىتقا بەت بۇرۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. سوندىقتان ەلباسى تۇتاس قوعامنىڭ عانا ەمەس، ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ، جۇرەك تۇكپىرىندەگىنى اقتارعانداي، عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن بابالار ءۇنى (جىراۋلار پوەزياسى دەپ تۇسىندىك), ابايدىڭ دانالىعى مەن اۋەزوۆتىڭ عۇلامالىعىنا، قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ ساناسىن جاڭعىرتۋدىڭ اسىل ارنالارىن بەلگىلەپ بەردى.

ناقتىراق كەلگەندە:  باسەكەگە قابىلەتتىلىك، پراگماتيزم، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ، ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى، سانانىڭ اشىقتىعى جانە وزگە دە ناقتى ماقساتتارعا قول جەتكىزۋدىڭ جولدارى مەن ءمانى تۇسىندىرىلگەن.

بۇگىنگى قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىقتىڭ اجىراماس تولىققاندى مۇشەسى بولعاندىقتان، جاھاندىق الەممەن قابىسپايتىن كەيبىر داعدىلار مەن ادەتتەردەن ارىلا وتىرىپ، ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىن مانسۇقتاۋ ارقىلى جاڭعىرۋ ۇسىنىلادى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تۇجىرىمداعانىنداي، راسىندا، «كەرەگەمىزدى كەرى تارتتىرىپ» تۇرعان جايتتار دا جەتەرلىك، ولار: جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەرشىلدىك، تامىر-تانىستىق، ىسىراپشىلدىق پەن استامشىلىق، داڭعويلىق پەن كەردەڭدىك، ورىنسىز سالتانات، قاناعاتسىزدىق پەن ۇنەمسىزدىك. وركەنيەتىلىككە ەمەس وسەككە، زيالىلىققا ەمەس زياندىققا، پاراساتتىلىق ەمەس پاسىقتىققا، ىزگىلىككە ەمەس ىبىلىستىككە لاقتىراتىن مۇنداي «عۇرىپتاردان» دەرەۋ قۇتىلىپ، ناقتى ماقساتقا جەتۋگە، ءبىلىم الۋعا، سالۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ، كاسىبيلىككە جەتكىزەتىن ۇلتتىق پراگماتيزمگە شاقىرادى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى. قازاقستاننىڭ وزگە ونەر، ءبىلىم بار جۇرتتارمەن تەرەزەسى تەڭ بولىپ دامۋىنا وپا بەرمەي وتىرعان جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەرشىلدىك پەن تامىر-تانىستىقتىڭ تامىرىن قيىپ، اركىمنىڭ جەكە ۇلەسىن، كاسىبي بىلىكتىلىگىن باعالايتىن مەريتوكراتيالىق قوعامدى تولىق قۇرمايىنشا، كەلەشەك جوق.

ءيا، اباي ايتقان «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ»-نەن دە ايىرىلىپ، قازىرگى كەزەڭدە قازاق قوعامىندا شىلدەحانادان باستاپ جالعاسىپ بەرەتىن تىم-تىم استا-توك تويلار، ءمانى مەن ماعىناسى مۇلدە ەسكىرگەن ىرىم-جىرىمداردى تۇتاس رەفورمالايتىن، بۇلاردىڭ كونتسەپتسيالارىن قازىرگى زامان تالاپتارىنا ساي تۇبەگەيلى وزگەرتەتىن ۋاقىت باياعىدا جەتتى. بۇل جونىندە جوعارىدا ايتىلعانداي جانايقايى جەتە بەرمەيتىن زيالىق قاۋىم ايتىپ تا جازىپ تا كەلەدى. بىرقاتار ەلدەر ارنايى زاڭ دا قابىلدادى. امەريكا، ەۋروپانىڭ دامىعان الپاۋىت مەملەكەتتەرىنىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىنە وراي وتكىزەتىن رەسمي ديپلوماتيالىق قابىلداۋلارىنىڭ ءوزى قازاق تويىنا كەتەتىن شىعىننىڭ جۇزدەن ءبىر بولىگىنە وتكىزىلەتىندىگىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر. سولاردى سوككەن ادامدى كەزدەستىرمەدىك.

ۇلتتىق جاڭعىرۋدا وراسان زور ءمانى بار وتاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، ءبىرىنشى كەزەكتە، قازىرگى شوۋ-شىلار مەن «جۇلدىزشالاردىڭ» ەرمەگىنە اينالعان قازاق تەلەۆيدەنيەسىندەگى ارزان داڭعويلىق پەن داڭعازىلىقتى دەرەۋ توقتاتۋ قاجەت. اقپارات قۇرالدارى ەلباسى ۇسىنعان «تۋعان جەر» باعدارلاماسىن، «جانىڭدا ءجۇر جاقسى ادام» ءتارىزدى جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ، ادال دا ەرەن ەڭبەكتەرىمەن ەلدى العا تارتىپ كەلە جاتقان، تاسادا قالىپ كەتكەن اردا ازاماتتاردىڭ ۇلاعاتتى ءومىر جولدارىن ناسيحاتتاۋعا بەت بۇرسىن.

«تسيفرلى قازاقستان»، «ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ» (بۇعان قاتىستى حالىقپەن اقىلداساتىن جايتتار بار) ءتارىزدى باعدارلامالارعا كىرىسكەن قازاقستاننىڭ جاھاندىق الەممەن قابىسپايتىن ءبىر جايتى – كيريلليتسادان كەتىپ، لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋ ەكەندىگى باسى اشىق ماسەلە. لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ – وركەنيەتتى الەمنىڭ قاقپاسىنان سىعالاماي، ونى ايقارا اشىپ كىرۋ دەگەن ءسوز.

الەۋمەتتىك جانە گۋمانيتارلىق ءبىلىمىمىزدىڭ ۇزاق جىلدار بويى ءبىر عانا ءىلىمنىڭ اياسىندا شەكتەلىپ، دۇنيەگە تار كوزقاراسپەن قاراۋعا ماجبۇرلىگىمىزدەن شەككەن زاردابىمىزدىڭ ورنىن جەدەل تولتىرۋىمىز ءۇشىن  الەمنىڭ ۇزدىك 100 وقۋلىعىن قازاق تىلىندە شىعارۋدىڭ ۇلاعاتتى ناتيجەسىن اسىعا كۇتەمىز. بۇل ورايدا ەلىمىزدىڭ شەت مەملەكەتتەردە جەتكىلىكتى مەرزىم قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان، انا تىلىمەن قاتار بىرنەشە تىلدەردى جەتىك مەڭگەرگەن ديپلوماتيالىق قىزمەتكەرلەردىڭ الەۋەتىن پايدالانۋعا ابدەن بولار ەدى.

پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ، شىن مانىندە، بارشا قوعام ۇلتتىق جاڭعىرۋعا ۇندەۋ رەتىندە قابىلداعان ماقالاسىندا باياندالعان تۇجىرىمداردىڭ ىسكە اسۋى - جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىن تەگى، گەنى تازا، جەتى تىلدە مۇدىرمەي سويلەۋگە، جەتپىس ونەردى يگەرۋگە قابىلەتتى قازاق حالقىنىڭ باۋىرلاس، تامىر دياسپورالاردى باۋىرىنا تارتا وتىرىپ، جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ جاھاندىق كارتاسىندا ەشكىمگە ۇقسامايتىن، دەربەس ورنى بار، دارھان دا دارا، مارتەبەلى مەملەكەت بولاتىنى كامىل!

مۇحتار كارىباي

Abai.kz