1941-1945 جىلدارى نەگىزىنەن كسرو مەن گەرمانيا اراسىندا ءتورت جىلعا سوزىلعان قاندى قىرعىندى كرەمل باسشىلارى، رەسەي تاريحشىلارى مەن ساياساتكەرلەرى «ۇلى وتان سوعىسى» دەگەن اتپەن حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، قالىپتاستىرىپ جىبەردى. الۋان ءتۇرلى قۋلىق-سۇمدىقپەن، سايقال دا جىمىسقىلىق ادىسپەن، قالا بەردى زورلىق-زومبىلىقپەن ساناسىنا سىڭىرىلگەن  سوقىر سەزىمگە، وتىرىك ۇگىت-ناسيحاتقا ابدەن بەرىلگەن ادامنىڭ ساناسىن ونىڭ بارىنەن تازارتۋ وتە قيىن. ول – سابىنداپ  جۋىپ تاستاي سالاتىن ءتان كىرى ەمەس، ول – جاننىڭ  كىرى، جانعا دا، قانعا دا ابدەن ءسىڭىپ قالعان رۋحاني كەسەل، سىرقات.

ءبىز، ياعني، قازاقتار «1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسى» دەگەن ءسوز تىركەسىنىڭ ارجاعىندا نەندەي استار جاتىر، وسى ءسوزدى ماسكەۋ باسشىلارى نەگە بىزگە ءالى دە قايتالاپ ايتقىزۋعا قۇمار دەپ ءسال دە بولسا تەرەڭدەۋ ويلاۋعا ءالى دە قابىلەتسىز  سياقتىمىز. ويتكەنى، بىزدە سوڭعى 25 جىلدا قازاقتىڭ وي-ساناسىن باياعى كەڭەستىك-رەسەيلىك سۇرقيا ۇگىت-ناسيحاتتان تازارتۋ شارالارى  جۇرگىزىلگەن جوق. راس، سول سوعىستا ەرلىكپەن شايقاسقان اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىز، بىرەن-ساران بولسا دا اجەلەرىمىز بەن اپالارىمىز بولدى. بىراق سول سوعىسقا سولاردىڭ ءبارى شىنىمەن ءوز ەركىمەن باردى ما، ولار شىنىمەن «ماسكەۋ ءۇشىن!»، «ستالين ءۇشىن!» دەپ جانىن قيدى ما، ال بۇل سوعىسقا بارمايمىن دەگەندەر مەن قاشىپ كەتكەندەرگە ماسكەۋ قانداي جازا قولداندى؟ وسى سوعىس كىم ءۇشىن، قاي ەلدى امان الىپ قالۋ ءۇشىن بولدى سونى اقىلعا سالايىق دەسەڭ بولدى وزىڭە دۇرسە قويا بەرەتىندەر ءالى دە از ەمەس. وندايدى اتام قازاق «كون قاتسا قالىبىنا بارادى»، «قاتىپ قالعان كونتەرى سياقتى عوي» دەيدى.

ال ورىستار «جەڭىستىڭ 70 جىلدىعى» دەپ  جانە  ولاردىڭ ايتقانىن قايتالاپ ايتۋ قانىنا سىڭگەن قازاقتار ولارعا قوسىلا شاۋىپ دۋىلداتقان  مەيرامعا بىلتىر بىزبەن ءبىر تۋعان وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن، ءازىربايجان،  تاجىك تە، ورىسپەن كىندىگى ءبىر بەلورۋس تا بارعان جوق.  ال  رەيحستاگقا كانتاريا دەگەن گرۋزين ۇلى تۋ تىكسە دە، گرۋزين ءستالينى باس قولباسشى بولسا دا گرۋزيا بۇل «جەڭىس كۇنىن» اتاپ وتۋدەن باياعىدا باس تارتتى. ۋكراينا دا قاراسىن كورسەتپەستەن قالدى. تەك قازەكەم عانا...

9-شى مامىر كۇنگى بۇل مەيرام گەرمانيادا قارالى كۇن رەتىندە اتاپ وتىلەدى. ەندەشە تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ قارالى كۇنىن ەكىنشى ءبىر ەل قىرۋار قارجى جۇمساپ ۇلان-اسىر تويعا اينالدىرۋى دۇرىس دەي الاسىز با؟ اۋ، اشەيىندە قايعى دا، قۋانىش تا بۇكىل ادامزاتقا ورتاق دەيتىنىمىز قايدا؟ الەمنىڭ ۇلكەن-ۇلكەن ويشىلدارى جەڭىس تويىن تويلاۋ دەگەندى ۇلكەن قاتەلىك دەپ بىلەدى عوي! نەگە دەسەڭىز، سول جولدا ەكى جاقتان دا ميلليونداعان بەيكۇنا ادامداردىڭ قانى توگىلدى. رەسەيدىڭ، ياعني، ماسكەۋدىڭ كولونياسىندا بولعان قازاق، وزبەك، قىرعىز، ءازىربايجان، تۇركىمەن، تاجىك، تاتار، باشقۇرت جانە باسقالارى اسكەرگە كۇشتەپ، زورلىقپەن الىندى. بارمايمىن دەگەندەر اتىلدى. ونى وتىرىك دەي المايسىز. ال ءجۇز مىڭداپ قىرىلعان بەيكۇنا بايعۇستاردىڭ ءبىرى – قازاق ەر-ازاماتتارى سول 1941-1945 جىلدارداعى سوعىسقا قالاي بارعانىنا، كەيبىرەۋلەرى نە ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەنىنە  توقتالىپ كورەيىك. بۇل جەردە سوناۋ اقپان، قازان توڭكەرىستەرى كەزىندە قازاقتى ورىستىڭ اق گۆاردياشىلارى مەن قىزىل گۆاردياشىلارى كەزەكپەن شىبىنداي قىرعانىن، ودان كەيىنگى كونفيسكاتسيالاۋ، قولدان جاسالعان اشارشىلىقتاردان قازاقتار ميلليونداپ قىرىلىپ، ءتىرى قالعانى جەر اۋدارىلعانىن، ۇجىمشارلاندىرۋدىڭ الۋان قورلىق-زورلىعىن كورىپ ساناسى سابدىرەپ قالعانىن ايتىپ جاتپاي-اق قويالىق. وسى زوبالاڭداردان كەيىن 1930-شى جىلدار قازاقتىڭ تاعدىرىنا جاناشىر، قازاققا وڭى مەن سولىن، پايدالىسى مەن زالالدىسىن  ايتىپ جول كورسەتىپ وتىراتىن، «قازاق ءۇشىن» دەسەڭ كەۋدەسىندەگى جۇدىرىقتاي جۇمىر ەتىن جۇلىپ بەرۋگە دايار كوزى اشىق، ويلى ازاماتتارى تۇگەل اتىپ-اسىلعان، ءتىرىسى تۇرمەگە تىعىلىپ يتجەككەنگە ايدالعان، سول ارقىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسى دا، ۇلتتىق ساناسى دا تاپتالعان جىلدار بولدى. كوزى اشىق، ەلدى وياتار ءسوز ايتارلىق سونداي ازاماتتارىنان ايرىلعان قازاق ءسويتىپ ساياسي ساۋاتى تومەن، وڭ-سولىن، دۇرىسى مەن بۇرىسىن ءوزى شەشە المايتىن قورقاق، جاسىق، ءارى جەر بەتىندە ەڭ كۇشتى حالىق ورىس دەپ  ويلايتىن جاس ءسابي سياقتى حالگە ءتۇستى. (اتتەڭ، ءبىز وسى ءبىر سابيلىك، وسى ءبىر قۇلدىق سانادان ءالى دە تولىق ارىلدىق دەي المايمىز). ونىڭ ۇستىنە سول داۋىردە ماسكەۋ باسقارعان كەڭەس ۇكىمەتى باي جانە جارلى، ەسكىشىل جانە جاڭاشىل، ءدىندار سوقىر جانە كوزى اشىق ازامات دەپ ءبىر قازاقتى ەكىگە، ۇشكە ءبولۋ، قىزدى-اناعا، ۇلدى-اكەگە قارسى قويۋ سياقتى سايقالي ساياساتتى وتە شەبەر جۇرگىزدى. وسىنىڭ ءبارىن باستان وتكەرگەن قازاق ابدەن ەسەڭگىرەپ جۇنجىگەن، قورقاق، ومىرگە كوزقاراسى ءارتۇرلى توپقا بولىنگەن، ۇلتتىق نامىستان ايرىلا باستاعان، ورىستى قۇدايدان كەم كورمەيتىن كۇيمەن «وتان سوعىسى» دەپ اتالاتىن قانقاساپ قىرعىنعا بارىپ ءتۇستى. ايتپاقشى، ماسكەۋدىڭ الگى سايقال ساياساتتارى از بولعانداي سول سوعىستىڭ الدىندا عانا ءبىرى جاپونيانىڭ، ءبىرى امەريكانىڭ تىڭشىسى، حالىق جاۋى دەگەن سياقتى «تازالاۋىنان» وتكەن قازاق ءسال قارسىلىق كورسەتپەك تۇگىل ءبىر اۋىز قارسى ءسوز ايتسا باسىنا قارا كۇن تۋاتىنىن بىلەتىن  ۇرگەدەك، ۇرەيشىل كۇيگە تۇسكەن ەدى. وسىلايشا ءوز ەلىندە «قايدا بارسام دا ءبىر ءولىم» كۇيگە ۇشىراپ، امالسىزدان «وتان ءۇشىن»، «موسكۆا ءۇشىن»، «ستالين ءۇشىن!» دەپ جاڭبىرداي جاۋعان وققا قارسى جۇگىرگەن شاراسىز بايعۇستار از بولعان جوق. «وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس، كۇيمەيسىڭ» دەگەن ءارى وراشولاق، ءارى داراقى  ماتەل دە سول كەزدىڭ «تۋىندىسى».

ءيا، ءبىرسىپىرا قازەكەم ءالى دە «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ جۇرگەن سول سوعىس كەزىندە بولشەۆيكتىك-كوممۋنيستىك يدەولوگيا جۇرگىزگەن ۇگىت-ناسيحات وتە جويقىن بولدى. سول جويقىن ناسيحات پەن ۇگىت  قازاقتاردىڭ ساناسىنا جەر بەتىندەگى جۇماققا جول كورسەتەتىن جالعىز دا جارىق جۇلدىز –ماسكەۋ دەگەن ناداندىق نانىمدى، سوقىر سەزىمدى مىقتاپ ورنىقتىردى.

سول جىلدارى ادام بالاسىنىڭ اقىل-ويى جەتپەيتىن وتىرىكتەر ايتۋدا الدىنا جان سالمايتىن گازەتتەر كوپتەپ شىعارىلدى. ادام نانعىسىز وتىرىك ەرلىكتەر، ەرتەكتەردە عانا بولۋى مۇمكىن كوزسىز باتىرلىقتار تۋرالى ماقالالاردان كوز سۇرىنەتىن بولدى. كەۋدەسىن وققا توسۋشىلار، پۋلەمەتتىڭ وق شاشىپ تۇرعان اۋزىن توسىمەن جاۋىپ قاقالتىپ تاستايتىندار، ءوزى قانعا بوگىپ قۇلاپ بارا جاتىپ «موسكۆا ءۇشىن جان پيدا»، «ستالين ءۇشىن العا»، «وتان ءۇشىن» دەپ ايعايلاپ قۇلايتىندار تۋرالى لەپىرمە، قوبىتپا ماتەريالدار ءجيى-ءجيى جاريالانىپ جاتتى. ءار رەسپۋبليكادان ماسكەۋدى، لەنينگرادتى، ءستاليندى، ورىس حالقىن ماقتاپ جىرلايتىن قارت اقىندار قولدان جاسالدى. وسى كۇنى الماتىدا 28 پانفيلوۆشىلار پاركى دەپ اتالاتىن ساياجايدا ەسكەرتكىشى تۇرعان پانفيلوۆشىلاردىڭ ويدان شىعارىلعان وتىرىك ەكەنى باسپاسوزدە بىرنەشە مارتە جازىلدى. ال ءبىز سول كەزەڭنىڭ وسىنداي زىمياندىقتار مەن سايقالدىق ۇگىت-ناسيحاتىنىڭ سانامىزعا سىڭگەن سالدارىنان ءالى دە ارىلا الماي كەلەمىز. بۇنى قازەكەم «اۋرۋ باتپانداپ كىرىپ، مىسقىلداي شىعادى» دەيدى.

ارينە، ءبىز سول كەزەڭنىڭ سوقىر سەنىمىنەن ارىلعىمىز كەلمەۋىمىزدىڭ رەتى دە جوق ەمەس. ويتكەنى، ءبارىمىزدىڭ دە اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىز، ورىس مەملەكەتى مەن نەمىس مەملەكەتى اراسىنداعى  سول قاندى قىرعىنعا قاتىسقانى راس. بىراق سول شاھيد مارقۇمداردىڭ كوپشىلىگى وعان قالاي امالسىز بارۋىنا قانداي سەبەپتەر بولعانىن جوعارىدا ايتتىق. ءيا، ولاردىڭ كوپشىلىگى وزدەرى كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن اجالعا قارسى باراتقانىن اقىل-وي تارازىسىنا سالۋعا ساياسي سانا-سەزىمى، ساياسي ءبىلىم-بىلىگى جەتپەگەندىكتەن بارسا، ەندى ءبىر بولىگىن وكىمەت زورلىقپەن قويشا جيناپ اپارىپ سالدى. بۇل سوعىستىڭ  جالپى قازاق ۇلتىنا تىكەلەي قاتىسى جوق دەپ سوعىستان قاشقاندار (دەزەرتيرلەر) ۇزاق جىلعا سوتتالدى نەمەسە اتۋعا بۇيىرىلدى. قازىر سول سوعىستا جاسالدى دەپ گازەتتەر جابىلا جازعان ەرلىكتەردىڭ كوبى وتىرىك ەكەنى دە ايتىلۋدا. قالاي دەسەڭىزدە بۇل سوعىس تۋرالى پىكىر سوناۋ كەڭەس زامانىندا-اق ەكىگە ايرىلعان-دى. انەبىر كەزدە قازەكەم ءتىلىن، ءدىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن تۇگەل قالپىنا كەلتىرىپ ەندى تەك سابىر راحيموۆ دەگەن گەنەرال وزبەك ەمەس قازاق ەكەنىن دالەلدەۋ عانا قالعانداي الداقاشان مارحۇم بولعان ادامنىڭ ارۋاعىن تەبىرەنتۋمەن بولدى. اشەيىندە دە «رۋسيا ءبىلان گەرمانيانىڭ ۇرىشى بيزگا نەماگا كەراك؟» دەيتىن وزبەك اعايىندار وسىدان كەيىن سەندەرگە كەرەگى وسى ما دەگەندەي تاشكەنت مەتروسىنداعى ءبىر بەكەتتەن دە،  ءبىر اۋداننان دا س.راحيموۆتىڭ ەسىمىن الدى دا تاستادى. بىزبەن ءتىلى، ءدىنى ءبىر كورشى ەلدەر، ۋكراينا مەن گرۋزيا، بالتىق ەلدەرى 9-مامىر كۇنگى «جەڭىس تويى» دەگەندى مۇلدە اتاپ وتپەيدى. تەك ءبىز عانا رەسەيگە، ماسكەۋگە ادال، شىن جۇرەكتەن بەرىلگەنىمىزدى دالەلدەيتىن ءار ءساتتى قالت جىبەرمەيمىز. وسى «جەڭىس تويى» دەپ اتالاتىن ءبىر عانا مەيرامسىماقتىڭ ءوزى-اق بۇگىنگى  جاس ۇرپاعىنىڭ ساناسىنا كەشەگى دە بۇگىنگى رەسەيگە تابىنۋشىلىقتى، قۇلدىق ۇرۋشىلىقتى سىڭىرۋگە مولىنان جەتەتىنىن نەگە ويلامايمىز؟ وسىنداي قۇلمىنەز ءبىز رەسەيدەن ازاتتىق الدىق دەپ جاريالاعان 1991 جىلدان بەرمەن تۋعان جاستار اراسىندا دا كەزدەسەتىنىنە جانىڭ كۇيەدى. ءار جىلى «ۇلى وتان سوعىسىنىڭ پالەنباي جىلدىعى» كۇنى قازاقستان قالالارى مەن اۋىلدارىندا سارىالا قوڭىزدىڭ قابىعىنان اينىمايتىن  تاسپالار (لەنتالار) تاراتىلادى. ونى رەسەيدىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى تاراتادى. بۇل – پاتشالى  رەسەي زامانىندا ورىستار اۋليە دەپ اتاعان گەورگي دەگەننىڭ قۇرمەتىنە بەكىتىلگەن ماراپات ايقىشتىڭ (كرەستىڭ) قارا جانە سارى ءتۇس ارالاس تاسپاسى. ونى تاۋەلسىزدىك العان قازاقستاننىڭ قازاعى تۇگىل و زاماندا دا ءبىر قازاق كەۋدەسىنە تاقپاق تۇرماق قولىنا ۇستاماعان. راس، ورىسقا تيگەن قازاق قىزىنان تۋعان گەنەرال كورنيلوۆ وسى وردەندى تاستاماي تاعىپ ءجۇرىپتى. قۇداي ىسىنە نە شارا، وسى كۇنى ءوزىن «تسيۆيليزوۆاننىي» دەپ بىلەتىن كوزى اشىق كەيبىر قازەكەم بۇل گەورگي لەنتاسى رەسەيدىڭ يمپەريالىق ساياساتىنىڭ جالعاسى ەكەنىن تۇسىنبەي ءبىرسىپىرا قازاق كەۋدەسىنە، ءبىرسىپىراسى كولىگىنە تاعىپ جەلبىرەتىپ باراتقاندا ورىس اعايىندار سولارعا قاراپ مىرس-مىرس كۇلەتىنىن دە اڭعارمايتىن ساناسىزدىققا جەتتىك پە، الدە؟ بۇل وردەننىڭ كۋالىگىندە «رەسەيگە كورسەتكەن قىزمەتى مەن ەرلىگى ءۇشىن» دەگەن جازۋ بار. ونىڭ ەڭ تۇڭعىش يەگەرى م. كۋتۋزوۆ ەدى. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، كۋتۋزوۆ كەرەمەت اسكەري قولباسشى ەمەس ەدى، ول – رەسەيدىڭ ۇگىت-ناسيحات قۇرالى رەتىندە قولدان جاساعان كەمەڭگەرى. باسقا ۋاقىتتا جەڭە الماعاسىن تاڭعى ءتاتتى ۇيقىدا جاتقان نوعايلاردىڭ قاتىن-بالاسىن، كارى-قۇرتاڭىن، تاڭ نامازىن وقىپ جاتقان ساربازدارىن شىبىنداي قىرىپ سالعان سۋۆوروۆ تا سول كۋتۋزوۆتىڭ ارجاق-بەرجاعى-تۇعىن. ال الگى گەورگي لەنتاسى مەن وردەنىن كەڭەس وكىمەتى قۇلاعاسىن ءالى دە رەسەي يمپەرياسىن قۇرۋدان ءۇمىتى مول بۇگىنگى ماسكەۋ 1992 جىلى قايتادان ماراپات رەتىندە قالپىنا كەلتىردى.

ءيا، 1768-1774 جىلدارداعى ورىس-تۇرىك سوعىسى كەزىندە «دۇنيەگە كەلگەن» بۇل وردەندى پاتشالىق رەسەي دە، كەڭەستىك رەسەي دە، بۇگىنگى رەسەي دە وزىنە قىزمەت ەتكەندەرگە بەرەتىن كادە رەتىندە پايدالاندى. ەندەشە ءبىز قاي رەسەيدىڭ دە پيعىلىندا يمپەرياليستىك، شوۆينيستىك جىمىسقىلىق جاتقانىن اڭعارمايتىنداي كۇيگە تۇسكەنىمىز بە؟ ايتپەسە، 1945 جىلى جەڭىس تويىن تويلاپ توست كوتەرىپ جاتقاندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى «زا پوبەدۋ رۋسسكوگو ورۋجيا»، «زا رۋسسكۋيۋ ارميۋ»، «زا توۆاريششا ستالينا»، «زا رۋسسكي نارود» دەپ كۇركىرەۋىنىڭ ارجاعىندا ەڭ اقىماق ادامعا دا تۇسىنىكتى پيعىل كورىنىپ تۇرعان جوق پا ەدى؟!

ءيا، بۇل سوعىستا ەكى جاقتان دا ميلليونداعان بەيكۇنا پەندە وپات بولدى. ولاردىڭ ەشقايسىسى، انا قۇرساعىنان قانقۇمار، قانىشەر بوپ تۋعان جوق. ولار ادام قانىن، ادام ولىگىن سوعىسقا كەلىپ كوردى. ولار قارسى جاقتىڭ ادامىن ءبىرىنشى بولىپ ولتىرمەسە، ول ءوزىن ولتىرەتىنىن بىلگەندىكتەن اۋەلى امالسىز ءولتىرۋدى ۇيرەندى. ال كيەلى دە قاسيەتتى يسلام دىنىندە جەڭىس تويىن تويلاۋ قاندى قىرعىندى تويلاۋ، مارحۇمداردىڭ قانى توگىلگەنىن تويلاۋ دەپ ەسەپتەلەدى. رەسەي 1812 جىلعى فرانتسۋزدارمەن بولعان سوعىستى دا ۇلى وتان سوعىسى دەيدى. وعان ءىشىنارا قازاقتار دا قاتىسقان. ەندەشە، كەيبىر جەلوكپە، تويقۇمار قازاق ونى دا اتا-بابامىز وتانىن قورعاعان سوعىس دەسە نە بەتىمىزدى ايتامىز؟ سوناۋ جىلدارى ماسكەۋدىڭ زورلىعىمەن بەيبىت جاتقان اۋعانستانعا بارىپ قانشاما بوزداقتارىمىز قىرىلدى؟! ءبىز ودان امان قايتقان جىگىتتەرىمىزدى «ينتەرناتسيوناليست جاۋىنگەر» دەۋدى دە توقتاتۋ كەرەك. ولار اۋعانستانعا «وتان قورعاۋعا» بارعان جوق. ماسكەۋدىڭ ايداپ سالۋىمەن باردى. بارمايمىن دەسە «وتانىن ساتقان ساتقىن» اتالىپ تۇرمەگە جابىلار ەدى. قىسقاسى، وتكەن عاسىردىڭ 1941-1945 جىلدار ارالىعىندا بولعان، بەيكۇنا ميلليونداعان ادام وپات بولعان سوعىستى ءبىز دە، ياعني، قازاقتار دا «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ تويلاۋىمىز كەرەك پە، جوق پا دەگەن پىكىرلەر ەكىگە جارىلعالى ءبىراز بولدى. ەڭ ابزالى ءبىز قازاقتا قاشاننان-اق ءبىر عانا وتان بار ەكەنىن، ول – تەك قازاق ەلى ەكەنىن «ماسكەۋ – وتانىمىزدىڭ جۇرەگى ەمەس» ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

مىرزان  كەنجەباي، اقىن

قر مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz