«سان — مولشەردى سيپاتتايتىن، ساناۋدا پايدالانىلاتىن ابستراكت نارسە» (ۆيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت). سان جايلى بۇكىل الەمدىك عىلىمنىڭ ورتاق تۇجىرىمى وسى.

قازىرگى تاڭدا ءوز تۋعان ەلىنىڭ تاريحي جادىن جاڭعىرتىپ، جاعىمسىزىنان قاشىپ، جاقسىسىن جالعاستىرىپ، ءبىلىمىن دامىتا الماعان ەلدەردىڭ تىعىرىققا تىرەلەرى ايقىن. دەمەك، ۇرپاعى ءبىلىمسىز ەلدىڭ كەلەشەگى دە بۇلىڭعىر. ءاربىر مەملەكەت، ءاربىر ۇلت ءوز وكىلىنىڭ ءبىلىمى مەن بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرى، تالانتى مەن دارىندىلىعى، وزگەلەردەن ەرەكشە تابيعي قابىلەتى ارقىلى بيىكتەردەن كورىنىپ، باسقالارعا قاراعاندا وق بويى وزىق تۇراتىنىمەن باعالانادى. ءوز ۇلتىنىڭ سالت-ساناسى مەن اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ءداستۇرىن بويىنا انا سۇتىمەن، اكە قانىمەن سىڭىرگەن ءاربىر ۇرپاق وسى زامان تالابىنا ساي بىلىممەن قارۋلانسا، ەل كەلەشەگى ەڭسەلى، مارتەبەسى بيىك، ارمانى اسقاق، ەلدىڭ مەرەيى ۇستەم بولماق.

اتام  قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا وتە ءجيى قولدانىلاتىن كيەلى ساندار دەگەن ۇعىم بار. «3,7,9,12,40,1000» ساندار تىزبەگىن ءوزىمىزدىڭ كۇندەلىكتى قولدانىسىمىزدا جۇرگەن سالت-داستۇرىمىزدەن، ادەت-عۇرىپتارىمىزدان، ىرىم - تىيىمدارىمىزدان، ناقىل سوزدەرىمىزدەن، ماقال-ماتەلدەرىمىزدەن، رۋلىق شەجىرەمىز بەن شەجىرە-داستاندارىمىزدان  انىق كورۋگە بولادى.

قاراپ وتىرساق، بۇگىنگى تاڭدا ساندى اۋىزعا الماي، ياعني ەشتەڭەنى ساناماي ءومىر ءسۇرۋ تىپتەن دە مۇمكىن ەمەس. وسى قاراپايىم 10 تسيفر بولماسا، ءبىز تەلەفون دا سوعا المايمىز.

ەگەر ءبىز 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ساندارىنىڭ قادىر-قاسيەتىن تولىق بىلە وتىرىپ، ءاربىر سان اتاۋلى جايلى وي تولعاپ جانە وسى سانداردىڭ قالاي دۇنيەگە كەلگەنىن بىلەتىن بولساق، ادام بالاسىنىڭ وتكەن تاريحقا، ياعني اتا-بابالارىمىزعا دەگەن قۇرمەتى، جالپى بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى ويانارى ءسوزسىز.

قوجا احمەت ياساۋي مەن بەكەت اتانىڭ سوپىلىق (تاريحات) ىلىمىندە قاسيەتتى 7 مەن 12 سانى اسا قۇرمەتتەلەدى.

تۇسىنىكتەمە: سوپىلىق ءىلىم «تاريحات جولى» دەپ اتى ايتىپ تۇرعانداي، بۇل جول اتا-بابالارىمىزدىڭ وتكەن تاريحىن  زەرتتەيدى. بۇل ءىلىم: سوپىلىق ءىلىم، حال ءىلىمى، ار ءىلىمى، حاق ءىلىمى دەپ تە اتالا بەرەدى. بۇل بۇتكىل جەر بەتىندەگى ادام بالاسىنىڭ وتكەن تاريحى مەن جان دۇنيەسىن زەرتتەيتىن جالعىز ءىلىم. جەر بەتىندە بۇعان تەڭ كەلەتىن ءىلىم جوق. سەبەبى، وزگە دىندەردىڭ ءبارى ادامزاتقا  كىتاپ ارقىلى جەتسە، بۇل ءىلىم ادامدارعا اتا-تەگىڭ، جان-جۇرەگىڭ ارقىلى دا جەتە بەرەدى.

قاسيەتتى 7 سانىنا قىسقاشا شولۋ جاساعاننىڭ وزىندە تومەندەگىدەي بولىپ شىعادى: ماڭعىستاۋ ولكەسىن مەكەن ەتكەن 7 جۇرت; تۋىستىعى بولىنبەيتىن 7 اتا; ادامنىڭ 7 مۇشەسى; دۇنيەنىڭ 7 قازىناسى; ادايدىڭ 7 قايقىسى; جۇت 7 اعايىندى;  اپتانىڭ 7 كۇنى; قىرىق ءبىر قۇمالاق بالى جورامالىنداعى 7 تاق جەرگە تۇسپەس; دۇنيەنىڭ 7 عايىبى; جۇلدىزدار الەمىندەگى 7 قاراقشى; جەتىقاق (ماڭعىستاۋ) - جەر اتاۋى; جەتىسۋ ولكەسى - جەر ءجانناتى، 7 قابات جەر استى، 7 قابات اسپان الەمى، 7 پلانەتا. ەگەر دە 7 سانىنا دەيىنگى سانداردى ءبىر-بىرىنە قوسساق، 1+2+3+4+5+6+7=28 بولادى ەكەن. بۇل بۇرىنعى 1 ايدىڭ ۇزاقتىعىن بەرەدى جانە ساۋساق بۋىندارىمىزدىڭ سانى 28.  بۇل ەجەلگى قازاق عۇلامالارىنىڭ جاراتىلىسقا ساي وتە ءدال، اسقان شەبەرلىكپەن جاساعان كالەندارى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، بۇل جەردە قازىرگى جىلدىڭ 12 ايىنىڭ 28,29,30,31-نەن بىتەتىنىندەي ارتۇرلىلىك جوق.

ۇلى جاراتۋشىدان مۇسا پايعامبارعا تۇسكەن توراتتا (تاۋرات) 7 سانى 500 رەت اتالىپ وتەدى.

«جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىل، جەتى ءتۇرلى ءىلىم ءبىل».

«تەگىن بىلمەگەن تەكسىز، جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز».

قازاق بالاسى 7 اتاعا دەيىن قىز الىسپايدى، سەبەبى ولار سەنىڭ ەت-جاقىن تۋعان قارىنداسىڭ.

ون ەكى سانى: «12 اتا بايۇلى» رۋلارى ەجەلگى قازاق قاعاناتىنىڭ وزەگىن قۇراعان جانە سونىمەن قاتار بۇكىل قازاق حالقىنىڭ قاراشاڭىراعى اتانعان. سوعان سايكەس حان ورداسى 12 قانات كەرەگەدەن تۇرعان. ەجەلگى شەجىرە-داستانداردىڭ بارىندە قازاق ورداسىن «12 قانات اق وردا» دەپ اتاعان. قازاقتىڭ «ۇلتىم قازاق، ۇرانىم الاش، كەرەگەم اعاش» دەيتىنى وسىدان. قازاق حالقى  ءاز اۋليەنىڭ ۇلى مەن قىزىنان تاراعان «ناعاشى» مەن «جيەندەردەن» تۇرادى. ناعاشى دەگەن ءسوزىمىزدىڭ ءتۇبىرى «اعاش» بولاتىنى وسىدان.  سوعان سايكەس 12 اي ءبىر جىل، 12 جىل ءبىر مۇشەل، ادام دەنەسى 12 مۇشەگە بولىنەدى، مالدىڭ ەتىن 12 جىلىككە بولەدى، ساعات ءتىلى 12-گە بولىنەدى ت.ت.

العاشقى «اماناتتى» العان قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ جاسى 12-دە بولعان. ۇستاز «اتقان جەبەسىنىڭ» تۇسكەن جەرىنە سالدىرعان شاقپاق اتا مەشىتىنىڭ سىرتىندا دا ۇزىن سانى 12 ويىق كەزدەسەدى. ال شوپان-اتا مەدرەسەسىندە 12 بولمەنىڭ ورنى بار. وسى قاسيەتتى 12 سانى بەكەت اتا ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە دە سۇپىلىق تاريحاتىنىڭ 12 ماقامى ىسپەتتى سىرتتان ىشكە كىرىپ، مەشىت قابىرعاسىنان ورىن الىپ، 12 «قىر جانە تەسىكپەن» بەينەلەنگەن.

-  ەڭ ەجەلگى ۇلى مادەنيەتتى دۇنيەگە اكەلگەن شۋمەر ەلىنىڭ استرونومدارى كۇن جۇيەسى كۇن مەن ايدى قوسقاندا، ون ەكى پلانەتادان تۇراتىنىن جازىپ كەتكەن.

-  ادامداردا 12 جۇپ قابىرعا بولادى.

- قازاق كۇنتىزبەسى بويىنشا ون ەكى ايعا ارنايى جاندىكتەر مەن حايۋاناتتاردىڭ اتى بەرىلگەن. ولار: تىشقان، سيىر، بالىق، قويان، ۇلۋ، جىلان، جىلقى، قوي، مەشىن، تاۋىق، يت، دوڭىز. وسىنداعى ون ەكى جىلدى ءبىر مۇشەل، قاۋىپتى جاس دەپ، ونى ادامدار اتاپ ءوتۋى دە تەگىن ەمەس. ون ەكى سوزىمەن بايلانىستى "ون ەكى مۇشەڭ ساۋ بولسىن", "ون ەكىدە ءبىر نۇسقاسى جوق", "ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان" دەگەن سوزدەر دە ايتىلادى.

-  اسان قايعى اتامىز: تۇندىكتى وزەنىن كورگەندە: "ون ەكى قازىلىق وي تۇندىك، ماڭىراپ جاتقان قوي تۇندىك. قويدىڭ قۇلاعى تۇتام شىعىپ تۇرعان جەر ەكەن", - دەپ تاستاپ كەتۋگە قيماي، ارتىنا ءۇش قاراعان ەكەن.

-  تەمىردى قازاقتىڭ بەلگىلى 12 تايپاسىنىڭ 12 ءبيى قازتاۋدىڭ ۇستىنە اق كيىزگە كوتەرىپ الىپ شىعىپ، تاۋدىڭ دا، تەمىرشىنىڭ دە اتىن جانە ونىڭ «حان» دەگەن لاۋازىمىن  دا وزگەرتىپ تاۋدى شىڭعىس تاۋى دەپ، ال ءوزىن شىڭعىس قاعان دەپ جاريالايدى. وسى تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا مۇڭال دەپ اتاسىنىڭ اتىن قويادى.

-  1867-1868 جىلدارداعى رەفورمادان كەيىن جەم ۋەزىنىڭ قۇرامىندا 12000-14000 ءۇيدى بىرىكتىرگەن 12 بولىس بولدى.

40 سانى – «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەردىڭ»، ياعني ەجەلگى قازاق حاندارىنىڭ 40 ۋازىرلەرىنىڭ ساندىق اتاۋلارىن بەرەدى. ءسابيدى قىرقىنان شىعارعان. سوپىلىق جولعا تۇسكەندەر 40 كۇن شىلگە وتىرعان. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم»، «ءبىر كۇن اشىققاننان 40 كۇن اقىل سۇراما»، «جاقسى اكە جامان بالاعا 40 جىل ريزىق»، «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى» دەگەن سەكىلدى قىرىق سانىنا قاتىستى ماقال-ماتەلدەر بار. سونىمەن قاتار، «قىرىق جاماۋ»، «قىرىق قۇبىلۋ»، «قىرىق پىشاق»، «قىرىق كۇن توي تويلاۋ»، «قىرىق قىز»، «قىرىق ساندىق»، «قىرىق كۇن شىلدە» سياقتى قىرىق سانىنىڭ بۇلجىماس زاڭدىلىقپەن قولدانىلاتىنى تاعى بار.

قاسيەتتى قۇران كارىم – ءبىلىمنىڭ قاينار بۇلاعى. قۇراندا ۇلى جاراتۋشى اللانىڭ ەڭ بيىك سانا دەڭگەيى كورىنىس تاۋىپ، ونداعى بارلىق دۇنيە سانمەن دە باياندالادى.

مىسالى، قۇراندا بارشامىزعا بەلگىلى 114 سۇرە، 6666 ايات بار. وسى 114 cۇرەنىڭ 16-cىنان باسقالارىنىڭ ءبارىنىڭ الدىنا ءال (ال، الاش، الشىن) - 64, ءات (ات، اتا) - 9, ءان (ان، مان، انا) - 9, ءاز (از، قاز، قازاق) - 4, ءاش (اش، اشۋر) - 4, ءاس (اس، قاس، قاس بي) - 3, ءار (ار، ارىس، اراپ) - 2, ءاد (اد، ادا) - 1, ءالي (الي، عالي) - 1, يا (قيان، يافەس) – 1 دەگەن العاشقى اتالارىمىزدىڭ (رۋ، تايپا، قاۋىم، ەل) ەسىمدەرى قويىلعان. بۇل ەسىمدەر قۇران سۇرەلەرىنىڭ اللا تاراپىنان كىمدەرگە قاتىستى ءۋاحي ەتىلگەنىن كورسەتەدى.

اللا تاعالا بارلىق دۇنيەنى قوس-قوستان جاراتقان: جاقسى مەن جامان، ءتاتتى مەن اششى، كۇن مەن ءتۇن، جەر مەن اي، ەر مەن ايەل، ءومىر مەن ءولىم، اقيقات پەن جالعان، مەيىرىم مەن قاتىگەزدىك ت.ت. دەيتىن ۇعىمدارىمىزدىڭ ءبىر-ءبىرىنسىز كۇنى جوق. ءبىرى بولماسا، ەكىنشىسىنىڭ بار-جوعىندا بىلە المايمىز. قۇران كارىمدە مىنە وسى ۇعىمداردىڭ بارلىعىنىڭ تەپە-تەڭدىگى مۇلتىكسىز ساقتالعان.

قۇراندى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ايتۋلارىنشا قاسيەتتى قۇران كارىم جۇمباققا تولى. جانە ول جۇمباقتاردىڭ شەشىمى ءبىز ءۇشىن وسى جاراتىلىستاعى زاڭدىلىقتارعا جاسىرىلعان. بەلگىلى ءبىر سوزدەر قۇران كارىمدە بىرنەشە مارتە قايتالانادى. سانداردىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ قۇپيالارى جايلى دەرەكتەر قۇران كارىمدە بىلايشا بەرىلەدى:

1. جەتى كوك – 7 رەت، كوكتەردى جاراتۋ - 7 رەت;

2. ەر - 23, ايەل - 23 رەت;

3. سەنىم - 25, سەنبەۋ - 25 رەت;

4. وسىمدىك - 26, اعاش – 26 رەت;

5. قايتۋ - 28, شەكسىز -28 رەت;

6. جەڭىلدىك – 36, قيىنشىلىق 36 رەت;

7. مۇسىلماندار - 41, جيھاد – 41 جەردە;

8. ادامدار – 50, پايعامبارلار - 50 جەردە;

9. ىزگىلىك – 50, بۇلىك - 50 جەردە;

10. بەيبىتشىلىك – 50, جاقسىلىق – 50 جەردە;

11. كەساپات – 75, شۇكىر – 75 جەردە;

12. جۇماق - 77 رەت، توزاق - 77 رەت;

13. تۋرا جول – 79, مەيىرىمدىلىك – 79 جەردە;

14. پەرىشتەلەر جايلى – 88, شايتاندار جايلى 88 جەردە ايتىلىپ وتەدى;

15. زەكەت ءسوزى 88 رەت – بەرەكەت ءسوزى دە 88 رەت كەزدەسەدى.

16. قيىنشىلىق – 102, سابىر – 102 جەردە كەزدەسەدى.

17. جەردەگى ءومىر (دۇنيە) - 115, باسقا، ماڭگىلىك ءومىر (اقىرەت) - 115 رەت;

18. جازا - 117 رەت، كەشىرىم ءسوزى ودان تۋرا ەكى ەسە ارتىق قايتالانعان 234);

19. ءومىر – 145, ءولىم – 145 جەردە كەزدەسەدى;

ايت: «ەگەر ادامدار مەن جىندار قۇرانعا ۇقساس كىتاپ جاساماق بولىپ جينالسا ولار ءتىپتى ولاردىڭ ءبىرى ەكىنشىسىنە كومەكشى بولسا دا قۇرانعا ۇقساس ەشتەڭە جاساي المايدى» (قۇران، «ءال-يسرا’» سۇرەسى 17:88)

ەجەلگى قازاق الىپ بيىندە دە (الىپپە) وسى قاعيدا بار. وندا 30 دىبىس-تاڭبامەن جاسالعان سوزدەردىڭ قۇرىلىمى، ياعني ءسوز جاساۋ قاعيداسى 15/15-ءتى قۇرايدى جانە ءبارى بەلگىلى ءبىر جۇيەگە، ياعني قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنە  تولىقتاي باعىندىرىلا وتىرىپ جاسالعان.

ساندى زەرتتەۋ جۇمىستارى ۇلى جاراتۋشى-اللا ادام بالاسىن دۇنيەگە اكەلىپ، ولارعا سانا بەرگەلى بەرى ءبىر ساتكە دە تولاستاعان ەمەس. الەم عالىمدارى ساندار جايلى ميلليونداعان،  ميللياردتاعان عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازىپ قالدىردى. ولاردىڭ قاتارىندا «ءار سان وزىندىك ەرەكشەلىككە يە» دەگەن پيفاگور (ب.ز.ب.  570—490 جج), «ساندار الەمدى باسقارمايدى، بىراق قالاي باسقارۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتەدى» دەگەن گەتە (1749-1832), ەۆكليد (ب.ز.ب.  365 — 300 جج), ديوفاند (ب.ز.ب. 3 ع.), پ.فەرما (1601 — 65), ل.ەيلەر (1707 — 83), پ.ديريحلە (1805 — 59), پ.چەبىشەۆ (1821 — 94), ا.ماركوۆ (1856 — 1922), ي.ۆينوگرادوۆ (1891 — 1983), ۆ. ا. گوردلەۆسكي، ۆ. ۆ. رادلوۆ، ن. يا. مارر، ۆ. ۆ. بارتولد، گ. ي. رامستەد، گ.ن.پوتانين، ل.بازەن، ە.ر.تەنيشەۆ، ۆ.ي.چەرنىشەۆ، ە.ا.ۋماروۆ،  ن.س.دەرجاۆين، م.پ. دولوبكو، ن. ن. پوپپە، ا. ن. سامويلوۆيچ، ل. پ. ياكۋبينسكي، پ. ي. ۆوروبەۆ، ۆ. پ. توماشەۆسكي، يا. مارر. جانە ت. ب. بار. وسى عالىمداردىڭ كەيبىرىنىڭ سان مىڭداعان جىلدار بويى زەرتتەۋلەرىندەگى بار جەتكەن جەتىستىگى سانداردىڭ گەنەولوگياعا قاتىستى ەكەندىگىنە بولجاۋ جاساعاندارى.

اڭگىمەنىڭ قىسقاسىن ايتقاندا، بۇكىل جەر بەتىندە ساندىق جۇيەنى قولدانبايتىن بىردە-ءبىر ادام، سانداردىڭ قۇپياسىن اشۋعا تالپىنباعان بىردە-ءبىر ەل، بىردە-ءبىر عالىم جوق. بىراق، سول ەلدەردىڭ «اۋزىمەن قۇس تىستەگەن» بىردە-ءبىر عالىمى وسى ساندىق جۇيەنىڭ قايدان شىققانىن جانە بۇل ۇعىمنىڭ قالاي دۇنيەگە كەلگەنىن، ءاربىر ادام بالاسىنىڭ كۇن سايىن  مىڭ، ميلليون مارتە كىمدەردىڭ ەسىمدەرىن اتاپ جۇرگەندەرىن بىلمەيتىندەرى دە ايدان انىق.

بۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن مىنا سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋىمىز قاجەت: ا. سانا دەگەن نە؟ ءا. اللاتاعالانىڭ ەڭ ءبىرىنشى جاراتقان ادامدارى قاي تىلدە سويلەدى؟  ب. ولاردىڭ العاشقى وتانى قاي جەردە؟ گ. ولاردىڭ بۇگىنگى قاراشاڭىراعى كىمدەر؟  ع. ساندار قانداي ماعىنا بەرەدى؟ د. ەڭ ءبىرىنشى نەنى (كىمدى) سانادى؟ ە. ەڭ العاشقى جازبا قالاي اتالدى؟  ج. ول جايلى دەرەكتەردى قايدان تابۋعا بولادى؟

 بۇتكىل جەر بەتىندە بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن بىلەتىن جالعىز-اق ەل بار. ول، ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىندا وتىرعان قازاق ەلى. بۇل جاعداي ادام اتا شەجىرەسىنىڭ تەك قانا قاراشاڭىراقتا جانە سونىمەن قاتار اتام قازاقتىڭ انا ءتىلى اياسىندا ساقتالا الاتىندىعىنىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

ءبىز مۇنىڭ دەرەگىن ماڭعىستاۋلىق اقىن-جىراۋلاردىڭ كەز-كەلگەنىنىڭ شەجىرە داستاندارىنان تابا الامىز. مىسالى، نۇرىم شىرشىعۇلۇلى جىراۋ (1831-1908):

«ادام – سافي بالاسى

ءبىر تەرەكتەن سان بۇتاق

دۇنيەگە كەلگەن سان بولىپ

بۋىن-بۋىن تاقتالى» دەپ جىرلاعان. («بەس عاسىر جىرلايدى» الماتى. 1989. 129 بەت). وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قازاق شەجىرەسىندە ادام اتا مەن اۋا انانىڭ العاشقى ۇرپاقتارىنىڭ ەسىمدەرى جۇيەلى تۇردە سانمەن بەلگىلەنگەن جانە ولاردىڭ «ءبىر تەرەكتەن سان بۇتاق» بولىپ، «بۋىن-بۋىن تاقتاعا» ءبولىنىپ دۇنيەگە كەلگەنى جانە كەز-كەلگەن اتاۋ ءسوزدىڭ تۇبىرىندە سول ءسوزدىڭ اتاسىنىڭ اتى ساقتالىپ وتىراتىندىعى ايتىلادى.

تاريح تاعلىمى: ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسپايدى. جاڭىلىساتىن ادامداردىڭ ساناسى، ياعني اقىلى مەن ءبىلىم دەڭگەيلەرى عانا.  ورىندى جەرىندە ايتىلماعان «ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەن قازاق ماقالى بار.  ءبىزدىڭ جاڭىلىسقانىمىز سونشالىق «ءسوزدىڭ اتاسىن (يەسىن)» انالىق تەككە اينالدىرىپ «اپتىر (اپ، اپا)» دەپ اتاپ ءجۇرمىز.

دىبىستىق تاڭبالاردى ەڭ العاش ويلاپ تاپقان ءبىزدىڭ اتالارىمىز. ولار العاشىندا رۋلىق تاڭبا دەپ اتالىپ، عىلىمي اينالىمعا «رۋنا (رۋ انا) جازباسى» دەگەن اتاۋمەن ەندى. بۇكىل الەم ەلدەرى جازۋ تاڭبالارىنىڭ باستاۋى وسى. ساندار مەن ساناۋدىڭ نەگىزىندە دە اتام قازاقتىڭ وسى رۋلىق شەجىرەسى جاتىر.

دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز؟  ارينە، ەڭ ءبىرىنشى اللاتاعالا ادام اتا مەن اۋا انانى جاراتىپ، ەڭ ءبىرىنشى سولارعا سانا بەرىپ، ءتىلىن شىعارعانى داۋعا جاتپاسا كەرەك. ايتپەسە، ءبىز ەشبىر قۇبىلىستى تۇسىنبەس تە، ولارعا اتاۋ بەرمەس تە، بۇگىنگىدەي سويلەمەس تە ەدىك. بىزگە بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋ ءۇشىن مىنا جاعدايلارعا كوڭىل اۋدارىپ، ونى ارقايسىمىز ءوز سانامىزدا زەردەلەۋىمىز قاجەت:

 بىرىنشىدەن، العاشقى ادامدار وسى ءبىز سويلەپ جۇرگەن قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەن. سەبەبى، اد، ادا، اداي، ادام دەگەن سوزدەردىڭ ءوزى تازا قازاق ءسوزى بولعاندىقتان عانا ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى ادام دەپ اتاپ ءجۇرمىز. باسقا جۇرتتار ادام دەپ تەك قانا العاشقى ادام اتامىزدى اتايدى.

ەكىنشىدەن، ولاردىڭ العاشقى وتانى مانقىستاۋ. سەبەبى، الەم ەلدەرىنىڭ كوبى العاشقى ادامدى ادام اتا دەپ اتاسا، كەيبىرى مان دەپ اتايدى. ەكەۋى دە دۇرىس. اقيقاتىندا، مان اتا – ادام اتانىڭ جالعاسى (ۇرپاعى) بولىپ تابىلادى. مان اتامىزدىڭ اتىندا مانقىستاۋ تۇرسا، ول جەردە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى قاز ادايلار وتىر. مانقىستاۋدى بۇكىل الەم ادايلاردىڭ اتا مەكەنى دەپ تانيدى. بۇل بۇكىل الەم ەلدەرىمەن مويىندالعان اقيقات. ادام مەن اداي اتانىڭ ءسوز تۇبىرلەرىنىڭ بىردەي بولاتىنى دا، ولاردىڭ «ءتىل تاڭبالى ادايلار» دەپ اتالاتىندارى دا وسىدان. ادايدىڭ قازىرگى «جەبە (سترەلكا)» تاڭباسىنىڭ كەز كەلگەن جەردە ادامدارعا جول كورسەتىپ تۇراتىنى دا وسىدان. ال ءسوز ءتۇبىرى جانە «تاڭبا» ءوز كەزەگىندە ەشكىمدى، ەشقانداي داۋعا، ءسوز تۇسىنەتىن قازاقتى دۇدامالدىققا جىبەرمەيدى. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ «انا ءتىلى» دەپ اتالاتىنىن  قوسىڭىز. انا ءتىل - مەنىڭ شەشەمنىڭ ءتىلى دەگەندى ەمەس، بۇل ءتىل بۇكىل الەم ەلدەرى تىلدەرىنىڭ اناسى دەگەن ءسوز. ايتپەسە، قازاقتان وزگە ەلدەر دە تىلدەرىن ورىس ءتىلى، اراپ ءتىلى، پارسى ت.ت. دەگەن سياقتى ۇلت اتاۋلارىمەن اتاماي، انا ءتىلى دەپ اتاعان بولار ەدى. بۇل جەردە «اپتىرلىق قۇقىق» تولىقتاي ساقتالىپ وتىر. سوندىقتان قازاقتان وزگە ەلدەردىڭ ءوز تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتاۋلارىنا قۇقىقتارى جوق.

ۇشىنشىدەن, جەر بەتىندەگى بۇكىل الەم ەلدەرىمەن مويىندالعان شىندىق، كىمدە-كىم قانداي ۇعىمدى دۇنيەگە اكەلسە، نەمەسە قانداي دا ءبىر جاڭالىق اشسا، سول ۇعىم مەن جاڭالىققا سول ادامنىڭ ەسىمى بەرىلەدى. دەمەك، بۇتكىل جەر بەتىندەگى بارلىق اتاۋلار العاشقى اتالارىمىز بەن انالارىمىزدىڭ ەسىمدەرى. سەبەبى، ادامزاتتىڭ العاشقى دامۋ كەزەڭىندە ادامدار ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ءبىرىن-ءبىرى تانىدى جانە بىرىنە-ءبىرى ەسىم بەردى. ول اتاۋلار باسىندا وتە قىسقا ءبىر، ەكى، ارى كەتكەندە ءۇش دىبىستان قۇرالدى. كەيىن ولار كوبەيە كەلە وزگە جەر، سۋ، تابيعات قۇبىلىستارى اتاۋىنا اينالدى.

تورتىنشىدەن، قازاقتىڭ بارلىق اتاۋلارى مەن ءسوز جۇيەسى ادام بالاسىنىڭ ومىرىندەگى بارلىق تانىم-تۇسىنىكتەرى وزدەرىن عالامدىق قۇبىلىستارمەن تەڭەۋلەردەن جانە  سالىستىرۋلاردان تۇرادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزدا نەبىر اسىل تەڭەۋلەر جانە سوعان سايكەس لاقاپ ەسىمدەر ءجيى كەزدەسەدى. قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن جاندارعا ونى ءتۇسىنۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق.

بەسىنشىدەن, سانداردىڭ ءبارى العاشقى اتالارىمىزدىڭ ساندىق اتاۋى، ياعني لاقاپ ەسىمدەرى. ولار ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ءبىرىن-ءبىرى سانادى، دالىرەك ايتقاندا  ۇرپاقتارى اتالارىن (جەتى اتاسىن) جانە ارعى تەكتەرىن سانادى. سانا دەگەن ۇعىمنىڭ ءسوز ءتۇبىرى انا بولاتىنى وسىدان.

التىنشى، «سانا» دەگەن ءسوزدىڭ تولىق ماعىناسى ساق انا. قازاقتىڭ كوپ دىبىستى بارلىق ءسوزى بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسى بويىنشا ەكى سوزدەن ءبىر ءسوز قۇرالعاندا دىبىس ۇندەستىگىنە سايكەس، الدىڭعى ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى، نەمەسە ەكىنشى ءسوزدىڭ ءبىرىنشى دىبىسى ءتۇسىپ قالىپ وتىرادى. مىسالى: اتامنىڭ جۇرتى–اتاجۇرت، اي اۋىلى–ايلى، الىپ بي–الىپپە، باستاۋ العان–باستالعان، جوق بولعان–جوعالعان، تاۋىپ العان–تابىلعان، كوگەرىپ كەتكەن-كوگەرگەن، بالىقشى ساق كۇن –بالاساعۇن، دومبىرا جاساۋشىلار اۋلى–دومباۋىل، قاز ءبىر (پىر)–قازىر، حان اۋىلى–قاڭلى، قوجا احمەت–قوجاحمەت، حان اعا–قاڭعا، نوعايلار اۋىلى–نوعايلى، ۇستىڭگى ءجۇرت–ۇستىرت، وت مان (وتپان)–وتان، مان اكە–مەكە (ارابياداعى قالا), مانداردىڭ قىرى–مانقىر، مانداردىڭ كەنتى–مانكەنت، مانداردىڭ قىستاۋى–ماڭعىستاۋ ت.ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بۇل قاعيدا داۋعا دا، كۇمانعا دا جاتۋعا ءتيىس ەمەس.

جەتىنشى, ءاربىر ۇعىمنىڭ اتاۋى سول ۇعىمنىڭ ءبىر اۋىز سوزبەن جازىلعان ۇلى تاريحى. ءبىز بۇنى كەز كەلگەن اتاۋعا تاريح رەتىندە قاراعان دا  عانا ايقىن تۇسىنە الامىز. جانە تاعى ءبىر ۇنەمى ەستە ۇستايتىن جاعداي، ءار ءبىر ۇعىمنىڭ، ياعني وزەن مەن كولدىڭ، تەڭىز بەن مۇحيتتىڭ،  شۇڭقىر مەن قۇدىقتىڭ، كەز-كەلگەن ىدىستىڭ ءتۇبى بولاتىنى سياقتى، ادام بالاسىنىڭ دا ءتۇپ اتاسى بار. سوعان سايكەس بارلىق اتاۋلاردىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) بولادى. ءسوز ءتۇبىرى ەشكىمدى الدامايدى جانە ەشكىمدى ەشقانداي داۋ-دامايعا جىبەرمەيدى. مىنە وسى قاعيداعا سايكەس، ياعني ادام اتا  مەن اداي اتانىڭ ءسوز تۇبىرلەرىنىڭ بىردەيلىگىنەن، بۇگىنگى اداي شەجىرەسىنىڭ - ادام اتا شەجىرەسى ەكەنىن كورەمىز. كەيبىر «بىلگىشتەردىڭ» اداي اتا مەن قاز اعا (قازاق) شەجىرەسىن بار-جوعى 500 جىل دەپ ەسەپتەيتىندەرىنىڭ نەگىزسىز ەكەندىگىن قاپەرلەرىڭىزگە بەرە وتىرىپ، قاز ادايدىڭ بارلىق شەجىرە-داستاندارىندا ايتىلعانداي، اداي شەجىرەسىنىڭ باستاۋىن جەتپىس مىڭ جىل ارىعا قاراي ىسىرساق، اقيقاتى وسى بولادى.

سەگىزىنشى، الەم شەجىرەسىن تانىپ بىلۋدە بىزگە اسا كوڭىل اۋداراتىن جاعداي سوزدەردىڭ تەك قانا دىبىس –تاڭبالاردان ەمەس، ولاردىڭ بۋىن-بۋىنعا ءبولىنۋى. سەبەبى، سوناۋ تۇپتەگى ەڭ العاشقى ادام اتا مەن اۋا انا دۇنيەگە كەلگەلى بەرى، ولار اتالى، اكەلى، بالالى، نەمەرەلى، شوبەرەلى، شوپشەكتى ت.ت. بۋىن-بۋىن بولىپ جالعاسىپ كەلەدى. بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ اتا تەك شەجىرەسىندە دە، سولاردى اتايتىن سوزدەر مەن سويلەمدەردە دە، ارتقى بۋىن الدىڭعى بۋىننىڭ جالعاسى رەتىندە ءدال سولاي بەرىلىپ كەلەدى. بۇتكىل جەر بەتىندەگى بارلىق رۋلار، تايپالار، ۇلىستار، حاندىقتار مەن قاعاندىقتار دا وسىلاي بۋىن-بۋىن بولىپ دۇنيەگە كەلدى. بۇل داۋعا دا، كۇمانعا دا جاتۋعا ءتيىس ەمەس. بۇل جاعداي ساتتىعۇل اتامىزدىڭ شەجىرە-داستانىندا بىلايشا ورىلەدى:

«وزەندەر قۇرعاپ سۋالماس

قاينارى بولسا اقپالى.

بەكارىس پەن الشىننان

كىشى ءجۇزدىڭ بالاسى

دۇرەپ ەدىك ەل بولىپ

بۋىن-بۋىن تاقتالى» (ساتتىعۇل جانعابىلۇلى «امانات» الماتى. 1996. 178 بەت).

توعىزىنشى، ەجەلگى عۇن، گۋن، گۋننۋ، حۋن، حۋننۋ دەگەن ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ ءتۇپ اتاۋى كۇن، ياعني قازاقتىڭ كۇن قاعاناتى. مىسالى، كۇندەردىڭ ايگىلى بيلەۋشىسى ەدىلدى «كۇن قاعانى» دەپ اتاعان.  يا، ءيا كادىمگى اسپانداعى بۇكىل دۇنيەنى جارىق قىلىپ، جىلۋ بەرىپ، جارقىراپ تۇرعان كۇنىمىزدىڭ اتىنداعى كۇن. كۇننىڭ ءتۇبىرى ءۇن. كۇن - قازاقتىڭ قۋ جانە ءۇن دەگەن ەكى بىرىككەن ءسوزى.

وسى ءبىرىنشى بۋىنداعى «قۋ» جانە ەكىنشى «ءۇن» دەگەن ەكى بۋىن ءسوزدىڭ رۋلىق شەجىرەدەگى اتاۋى ادايدىڭ ۇلكەن ۇلى، ياعني ءبىرىنشى بۋىنى قۇدايكە (قۋ اداي اكە) بولسا، ەكىنشى بۋىنداعى «ءۇن» ونىنشى بۋىن ۇرپاعى مۇڭال (ساندىق اتاۋى مونعول) بولادى.

ءۇندى حالقىنىڭ ءۇندى (داۋىستى، اۋەزدى) دەپ اتالاتىنىنىڭ دا سىرى وسى. ولاردىڭ ءتۇپ اتاسى «داۋىستى» اتانىڭ مولاسى ماڭعىستاۋدا كۇنى بۇگىندە دە بار.

ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى ادايدىڭ كەنجە نەمەرەسى مۇڭالدىڭ دا ءسوز ءتۇبىرى «ءۇن (ۇن، ۇڭ)» بولاتىنى وسىدان. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي «بيداي» دەگەن ءسوزدىڭ اۆتورى بي اداي بولسا، ۇننىڭ اۆتورلىق قۇقىعى قاز ادايدىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭالدا جاتىر.

اسپانداعى كۇننىڭ ءتۇبىرى «ءۇن» بولاتىنى دا وسىدان.

ونىنشى، بۇكىل الەم ەلدەرى ءوز مادەنيەتتەرىن التايدان تاراتادى جانە ونى كامىل مويىندايدى. ال، التايدىڭ تەگى ماڭعىستاۋدا. التايلىقتاردىڭ اراسىندا جىرلاناتىن «ما اداي-قارا» باتىرلىق داستانى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

ەجەلگى شەجىرە-تاريحتىڭ ءبارى ماڭعىستاۋدا الەمدىك ماد پاتشالىعى بولعانىن جانە ونىڭ  الەم استاناسى دەپ، اتالعانىن جازادى. ماد قىسقارتىلعان ءسوز. سەبەبى، كەي جازبالار ماد-تى ما اداي-قارا، ماداي (ماتاي), مان اداي دەپ حاتتاپتى. ەجەلگى ميديا پاتشالىعى دا كەزىندە ماداي دەپ اتالىپتى. قازاق مادەنيەتىنىڭ دە وسى ماد-تان باستاۋ الاتىنىن ءسوز تۇبىرىندەگى ءماد (ماد) دەگەن تۇبىرىنەن ايقىن كورەمىز. ارابياداعى مەكە (مان اكە) قالاسى مەن مادينادان دا ءبىز وسىنى كورەمىز. الەم كارتاسىندا اد، ماد دەگەن ءتۇبىرى بار ەلدەر، ەلدى مەكەندەر مەن توپونوميكالىق اتاۋلار وتە كوپ. ورىس حالقىنىڭ انالارىن مات دەيتىندەرى دە وسىدان.

التايدىڭ «ما-اداي قارا» جىرىندا:

«جەمەنەي تاۋدىڭ جونىندا،

ما-اداي قارا ەلى بار.

قىسى-جازى قار جاۋماس،

كوك وراي شالعىن بەلى بار» دەگەن جولدار بار.

 

ون ءبىرىنشى, مانقىستاۋ تۇبەگى سۇعىنا كىرىپ تۇرعان تەڭىز كاسپي دەپ اتالادى. كاسپيدىڭ تۇپكى قازاقي اتاۋى قاس بي. ول ءوز كەزەگىندە قاز ءبيدىڭ (قازاقتىڭ) لاقاپ اتى، ياعني سينونيم. سوندا قاز دەگەنىمىز بۇكىل الەم ەلدەرى مادەنيەتىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى بولسا، قاس دەگەن ءسوز كەز-كەلگەن ۇعىمداردىڭ ەڭ بيىك شىڭى. ونىڭ ارجاعىندا ەشتەڭە جوق. قازاقتىڭ سوزدىك قورىنداعى قاس ساق، قاس باتىر، قاس مەرگەن، قاس اقىن، قاس شەشەن، قاس تۇلپار، قاس ءدۇلدىل، قاس شەبەر، قاس قاعىم، قاس قىر (بيىكتىك), قاس دۇشپان، قاس ارۋ، قاس سۇلۋلار وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. قازاقتىڭ «قاسيەتتى ادام»، «قاسيەتسىز ادام» دەگەن ۇعىمدارىنىڭ شىعۋ تەگى دە وسى. ەندى وسىلاردىڭ قاسىنا قاز اقتىڭ تاعى ءبىر بالاما اتاۋى قازدى (اسپاندا ۇشاتىن، كيەلى قۇس) قوسىپ قويىڭىز. ال، بي دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى بارشامىزعا بەلگىلى بولسا كەرەك. شىنىندا دا، ەڭ ءبىرىنشى ءتىلى شىققان ەلدىڭ قاس بي اتانباي باسقاشا اتالۋى مۇمكىن دە ەمەس قوي. بۇل داۋعا جاتپايتىن تۇجىرىم. ەجەلگى قازاقتار جاقسىلىققا جارىسۋدان الدارىنا جان سالماي، ياعني بايگەدەن كەلىپ وسىنداي ەڭ قۇرمەتتى اتاۋعا يە بولعان.

 

      ون ەكىنشى،  اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، تىلدە اتا دا بار، انا دا بار. اتاسى، اۋىزدان شىققان ءاربىر ءسوزىڭنىڭ ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى). اناسى – ءتىل، ياعني ءتىلىڭ بولماسا سويلەي المايتىن مىلقاۋسىڭ. ءسوزدىڭ اتاسى ادام اتا، اناسى اۋا انا.

 

ەڭ جوعارعى سانا (ساناۋدىڭ) يەسى ۇلى جاراتۋشى-اللا، اللادان كەيىنگىسى ادام. اللانىڭ ادامعا بەرگەن ساناسىنىڭ ارقاسىندا ءاز اتا ۇرپاقتارى ساندىق جۇيەنى مەڭگەردى. ءبىز قولدانىپ جۇرگەن دىبىستىق تاڭبالار مەن سانداردىڭ ءبارى وسى سانداردى ويلاپ تاۋىپ، دۇنيەگە اكەلگەن ۇلى اتالارىمىزدىڭ ەسىمى. دىبىستىق تاڭبالار دا، سوعان سايكەس ساندىق جۇيە دە ولاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەت سانىن بەرەدى. سول ۇشىندە كەيدە بىزدەر، ساننىڭ ورنىنا 1-ا، 2-ءا، 3-ب، 4-گ، 5-ع، 6-د، 7-ە، 8-ج، 9-ز، 10-ي، 11-ي، 12-ك، 13-ق، 14-ل، 15-م، 16-ن، 17-ڭ، 18-و، 19-ءو، 20-پ، 21-ر، 22-س، 23-ت، 24-ءۇ، 25-ۋ، 26-ۇ، 27-ھ، 28-ش، 29-ى، 30-ءى  دەگەن دىبىستىق تاڭبالارىن قولدانامىز.  ەڭ العاشقى الەمدىك ۇلى دەرجاۆا قازاق قاعاندىعىنىڭ (ول زاماندا قازاقتان باسقا مەملەكەت بولماعان) قولدانعان دىبىستىق 30 تاڭباcى وسى. بۇل 30 تاڭبا الەم تاريحىنداعى ادامداردىڭ، ەلدەردىڭ، مەملەكەتتەردىڭ، قاعاناتتاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەت سانىمەن تولىقتاي سايكەس جاسالعان. ەگەر ءبىز وسى تاڭبالاردىڭ ورنىندارىن اۋىستىرىپ،  تاڭبالاردى 30-دان از، نەمەسە كوپ ەتەتىن بولساق، جاڭا ەنگىزگەن الىپپە ءبىزدى قازاقي بولمىسىمىزدان اجىراتىپ وزگە ەلدىڭ مۇددەسىنە قىزمەت جاسايتىن بولادى. سوندىقتان، جوعارىدا كورسەتىلگەن ءاربىر تاڭبانىڭ سىرىن، بۇكىل قازاق بالاسىنا رۋلىق شەجىرەمىزبەن  سالىستىرىپ زەرتتەۋدى ۇسىنامىن!

 

اقيقاتىندا، قايتا-قايتا دىبىستىق تاڭبانى وزگەرتۋ دۇرىس دۇنيە ەمەس. زەردەلەپ قاراساق،  مۇنداي جاعدايلار وزگە سىرت ەلدىڭ ىقپالىنا ساي جاسالادى ەكەن. مىسالى، 1930 بەن 1940 جىلدارداعى كەڭەس بيلىگىنىڭ قازاق الىپپەسىن زورلىقپەن ەكى رەت وزگەرتكەنىن ەسكە الىڭىز. ءبىز وسى وزگەرىستەردەن كەيىن ازعانا جىلدا قازاقتىڭ بىردە-ءبىر ەجەلگى ءسوزىن تۇپنۇسقادان وقي المايتىن، جازبا تاريحىمىزدىڭ بارىنەن اجىراعان،  دۇنيەگە اتا سالتتارىمىزدان، اتا داستۇرلەرىمىزدەن، ادەت-عۇرىپتارىمىزدان، ءدىلىمىز بەن دىنىمىزدەن، انا تىلىمىزدەن اجىراپ، ساناسى سانسىراعان جاڭا ماڭگۇرت ۇرپاق بولىپ شىعا كەلدىك.

 

اتام قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىن ادام-ادام بولعالى زەرتتەپ، زەردەلەۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان تاريحات جولى، ياعني سوپىلىق ءىلىم سانداردىڭ دۇنيەگە كەلۋ تاريحىن ايشىقتاپ تۇسىندىرەدى:

قازاق قارتتىڭ ءۇش ۇلى بار: ۇلكەنى ۇلى ءجۇز – اقارىس، ورتانشىسى ورتا ءجۇز - جانارىس، كەنجەسى كىشى ءجۇز - بەكارىس دەپ اتالادى.

ۇلى ءجۇز اقارىستى (اعا ارىس) - ءۇيسىن، ورتا ءجۇز جانارىستى - ارعىن، كىشى ءجۇز بەكارىستى - الشىن دەپ تە اتاي بەرەدى. سەبەبى، قازاقتىڭ قالعان رۋلارى دۇنيەگە كەلۋ رەتىمەن وسى ءۇش نەگىزگى رۋدىڭ اينالاسىنا توپتاسقان، ياعني سول نەگىزگى رۋدىڭ جاقىن تۋمالاستارى.

ءبىرىنشى، ۇلى ءجۇز تايپالارى: 1.ءسارىۇيسىن، 2.شاپىراشتى، 3.وشاقتى، 4.ىستى،

5.البان، 6.سۋان، 7.دۋلات، 8.سىرگەلى، 9.قاڭلى، 10.جالايىر، 11.شانىشقىلى، 12.قاتاعان.

ەكىنشى، ورتا ءجۇز تايپالارى: 1.ارعىن، 2.نايمان، 3.قىپشاق، 4.قوڭىرات، 5.كەرەي، 6.ۋاق.

ءۇشىنشى، كىشى ءجۇز تايپالارى: 1.ءالىمۇلى، 2.جەتىرۋ، 3.بايۇلى.

بايۇلى – ون ەكى اتا بايۇلى دەپ تە اتالادى: ولار الاشا (ۇلكەنى),  بايباقتى،

قىزىلقۇرت، ماسقار، شەركەش، ىسىق، تانا، جاپپاس، ەسەنتەمىر، بەرىش، تاز، اداي (كەنجەسى) (ەنتسيكلوپەديالىق دەرەكتەن). ون ەكى اتا بايۇلدارىنىڭ سوڭعى عاسىرلارداعى بۇكىل الاش جۇرتىمەن مويىندالعان قۇرامى وسى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ۇلكەنى الاشا بولسا، ەڭ كىشىسى (كەنجەسى) اداي. قاز ادايدىڭ بۇكىل قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى دەلىنەتىنى وسىدان. سەبەبى، ادام اتامىز ەڭ العاش وسى شاڭىراقتى قۇردى، كوتەردى، وسى شاڭىراقتا عۇمىر كەشىپ، وشاعىنىڭ وتىن وشىرمەي،  ۇرپاعىن جالعاستىرىپ كەلەدى. دەمەك، شەجىرەدەگى اتتارى اتالعان رۋلار سان اتاۋىن يەمدەنگەن «بۋىن-بۋىن تاقتالى»  ۇرپاقتاردىڭ باسى.

 

ءبىر ء(بىرىنشى بۋىن، ءبىرىنشى ورىندا) - ادام اتانىڭ، ياعني ونىڭ قاراشاڭىراعى ادايدىڭ ەكى بالاسى قۇدايكە مەن كەلىمبەردىنىڭ ساندىق اتاۋى، سونىمەن قاتار بارلىق ساندىق جۇيەنىڭ باستاۋى.

ءبىر – ءبى (بي) جانە ءىر ء(ىرى) دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. بۇل جەردە ءىرى بي دەپ اداي اتانىڭ ەكى ۇلى قۇدايكە (قۋ اداي اكە) جانە كەلىمبەردى ايتىلادى.

ارينە، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ، ادام اتا مەن اۋا انانىڭ ءتىلى شىعىپ سويلەدى، ۇرپاقتارى ارى قاراي دامىتتى. ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى ادايلاردىڭ «ءتىل تاڭبالى ادايلار» دەلىنەتىنى وسىدان. ادىلەت ء(سوز ءتۇبىرى ءاد (اد) ادايدىڭ لاقاپ اتى. اد قاۋىمى ادىلەتتىڭ اتاسى، ياعني وسى ۇلى ۇعىمنىڭ «اۆتورى». ادام بالاسىندا ۇرپاعى ءۇشىن اتادان ارتىق ەشكىم ءادىل بولا المايدى.

قۇدايكە اداي اتامىزدىڭ تاق مۇراگەرى، ال كەلىمبەردى اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعى بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى قاز ادايلار سول قاراشاڭىراقتىڭ (اتا شاڭىراقتىڭ، كارى شاڭىراقتىڭ) وشاعىنىڭ وتىن سوندىرمەي، سول اتالارىمىزدان قالعان رۋلىق شەجىرەنى، سالتى مەن ءداستۇرىن، ادەتتەرى مەن عۇرىپتارىن، ءتىلى مەن ءدىنىن، ءتىپتى ءبارى-ءبارىن ساقتاپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزىپ وتىر.

سايىستاردا: باس جۇلدە، ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى ورىندار بەرىلەتىن قاعيدا بار. وسى قاعيدانىڭ باس جۇلدەسى ادام (اداي) اتامىزدىڭ اتىنا تاعايىندالعان. اتتارى ايتىپ تۇرعانداي، ءبىرىنشى ورىن ءبىر سانىن، ەكىنشى ورىن ەكى سانىن، ءۇشىنشى ورىن ءۇش سانىن يەمدەنىپ وتىرعان اتالارىمىزدىڭ اتىنا بەلگىلەنگەن.

قازاقتىڭ جالعىز قالعان قاريا ادامدى «قۋباس» دەپ اتايتىندارى وسىدان.

ءبىر سانىنىڭ دىبىستىق-تاڭبا  اتاۋى «ا» - ادا (اتا) مەن انا دەگەن ماعىناسى بار.

«ا» تاڭباسى اتىنا ساي جاسالعان. ەر مەن ايەلدىڭ باسى قوسىلىپ، بەل جاعى بىرىگىپ تۇر. زەر سالىپ قاراعان ادامعا ەر ادامنىڭ جىڭىشكە، ايەل ادامنىڭ جۋان بولىپ بەلگىلەنۋىنەن، ايەلدەردىڭ  دۇنيەگە ۇرپاق اكەلىتىنىن دە مەڭزەلىپ تۇرعانىن بايقار ەدىك.

جارايسىڭدار! اتالارىم! ال، قازىرگى لاتىن الىپپە تاڭبالارىن ۇسىنىپ جۇرگەندەرگە بەرەر كەڭەسىم:  سىزدەردىڭ ۇسىنعان تاڭبالارىڭىزدا ەجەلگى اتالارىمىزدىڭ شىنايى تاريحىنا تولىقتاي ساي كەلەتىن ءدال وسىنداي كەز-كەلگەن ادام بالاسى تۇسىنەتىندەي ايقىن ماعىناسى بولۋعا ءتيىس.

 

       ەكى سانى (ەكىنشى بۋىن، ەكىنشى ورىندا) – اداي اتانىڭ ەكىنشى بۋىن ۇرپاعى، ياعني ءبىرىنشى نەمەرەسى قۋ  اداي اكەنىڭ ۇلكەن ۇلى تازىكە ء(از اكە), بۇگىنگى اتاۋى قازاق), ءسوز ءتۇبىرى ءاز اۋليە اتامىزدىڭ ەسىمى. مولاسى مان اتاعا جاقىن جەردە، قىردىڭ ۇستىندە.

تازىكە: ت- تولىپ تولىسۋ; ءازىمىز – ءاز (از); «ءى» — بالاسى، ۇرپاعى; سوڭعى «كە» جالعاۋى – اكە دەگەن ماعىنا بەرەدى.  بۇل ەكى بۋىن، قازاق تا «اققۋ مەنەن قاز، اداي مەنەن تاز ەگىز»، — دەپ تۇجىرىمدالعان. بالاما اتاۋى از ەلى (باسىندا كوپ ەمەس، از حالىق). اتام قازاقتىڭ «اكە» دەگەن قاسيەتتى ۇعىمى وسى ەكى بۋىن اراسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى قازبەك بولسا-قازەكە، بولات-بولسا باكە، ناسىرەدين بولسا-ناكە، سامات بولسا-ساكە دەيتىنىمىز بولىپ تابىلادى. ەكى (بالاماسى جۇپ (جۇباي), قوس (قوساق)) سانى قازاقتىڭ ساندىق اتاۋى.

قاز اتامىزدىڭ لاقاپ (ماداق) ەسىمى «ءاز». ءبىز ارى قاراي ۇشەۋىنىڭ (اداي اتا، قۇدايكە، تازىكە) ورنىنا ءاز اتامىزدىڭ اتىن قولدانامىز. سەبەبى،  ءاز اتا – ءاز اۋليە، ءازىز دەلىنىپ، جانىڭا ەڭ جاقىن، اياۋلى اتامىز دەگەندى بىلدىرەدى. قازاق بالاسىنا ات قويعاندا تاڭعى مەزگىلدە «ازان شاقىرىپ» قوياتىنى، «ءاز اتا!  مىنا جارىق دۇنيەگە تاعى ءبىر ۇرپاعىڭىز كەلدى» - دەپ، قاسيەتتى قۇراننىڭ سۇرەلەرىنەن ءۇزىندى ايتىلىپ، جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ قۇلاعىنا ءۇش رەت بالاسىنا قويعان ەسىمىن داۋىستاپ ايقايلايدى. «ازان شاقىرىپ» ات قويۋدىڭ سىرى وسى.

بالاماسى: ازان (از مان) - جارىق كۇننىڭ باستالۋ كەزەڭى، ياعني كۇننىڭ شىعار مەزگىلى.

ازان – جىل باسى ناۋرىز ايىنىڭ العاشقى ءۇش كۇنى ءاز كۇنى دەپ اتالادى.

ازان شاقىرۋ – نامازعا جىعىلۋدى باستاردان بۇرىن ازان شاقىرىلادى.

ەكى – ەك جانە ءى. ەك – ەكەۋ،  ەگىز،  ەگۋ، ەگىن ەگۋ،  ياعني بالاما ماعىناسى كوبەيۋ. اتام قازاقتىڭ «باس ەكەۋ بولماي، مال ەكەۋ بولمايدى»، «ەردىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى» دەيتىندەرىنىڭ دە سىرى وسى.

ال «ءى»-گە كەلسەك، قازاقتا «ي، ي، ى، ءى» دىبىستارى ۇرپاعى، بالاسى دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالى، قوجا احمەت ياسساۋي (قوجا احمەت ياسىنىڭ بالاسى), اكىم تارازي (اكىم تارازدىڭ بالاسى), ابۋباكىر كەردەرى (ابىباكىر كەردەرىنىڭ بالاسى), قادىر مىرزا ءالى (قادىر مىرزالىنىڭ بالاسى) ت.ت..

قازاق حاندارى مەن قاعاندارىنىڭ باستارىنا كيىپ جۇرەتىن باس كيىمدەرىنىڭ ءتاج ء(تاز) دەپ اتالاتىندارى وسىدان. بۇتكىل جەر بەتىندە اتا سىيلاۋدىڭ، اكە سىيلاۋدىڭ بۇدان اسقان وزىق ۇلگىسى بولىپ كورگەن ەمەس. بولا دا المايدى. قازاق حاندارى مەن قاعاندارى باستارىنا كيەتىن باس كيىمدەرىنە ءتۇپ اتامىزدىڭ اتىن قويىپ، باستارىنا كيىپ جۇرسە، قاراماعىنداعى ەلى دە ولاردان قالىسپاي،  ولار وتىراتىن «التىن تاقتى» تاقيا دەپ اتاپ، باستارىنا كيىپ جۇرگەن. دەمەك، ولار وسىنداي قۇرمەتكە ىلايىق بولعان. مىنە ءبىزدىڭ ەجەلگى اتالارىمىز بەن انالارىمىز ءبىرىن-ءبىرى وسىلاي قۇرمەتتەگەن.

ەكى – كوبەيۋدىڭ باسى، ياعني ەر مەن ايەل، سوعان سايكەس قازاق دەگەن اتتى يەمدەنگەن ەڭ العاشقى ۇلى ەلدىڭ ساندىق اتاۋى.

كۇنى بۇگىندەگى الەم عالىمدارىنىڭ بارلىق جازبا دەرەكتەرىندەگى قازاقتى «كەڭ دالادا ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن باتىل ادامدار، ەرجۇرەك ەركىن، تاۋەلسىز ادامدار» دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى.

سودان بەرى ارادان قانشاما سۋلار اعىپ، قانشاما ونداعان مىڭ جىلدار وتسە دە سول تۇپتەگى ەشكىمگە تاۋەلسىز ەڭ العاشقى ەلدىڭ اتىن ساقتاپ وتىرمىز.

ەكى سانىنىڭ دىبىستىق اتاۋى «ءا» - اكە مەن ايەل. «اركىمنىڭ اكەسى وزىنە ءاز اۋليە» دەگەن ءسوز سودان بەرى جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.

 

ءۇش سانى ء(ۇشىنشى بۋىن، ءۇشىنشى ورىندا) – قۋ اداي اكەمىزدىڭ ەكى ۇلىنىڭ كىشىسى قوساي اتامىزدىڭ قاۋىمى. قوساي - اداي اتاعا رەت سانىمەن ساناعاندا ءۇشىنشى بۋىن بولىپ كەلەدى. ءبىرىنشى بۋىن ادايدىڭ ەكى بالاسى قۇدايكە مەن كەلىمبەردى، ەكىنشى بۋىن قۇدايكەنىڭ ۇلكەن ۇلى تازىكە، ءۇشىنشى بۋىندا كەنجە ۇل  قوسايلار. كەزىندە قۇدايكە كوشى سۋعا كەتىپ، ولاردان قوساي اتانىڭ ۇرپاعى نۇق پايعامبار، ونىڭ وتباسى مەن مۇسىلماندىقتى مويىنداعان از  عانا ەل اللانىڭ قالاۋىمەن توپان سۋدا كەمەگە ءمىنىپ امان قالعان.

قوساي – بىرىككەن ءسوز. ءسوز ءتۇبىرى وس (وش) بولسا،  قوس – ەكى،  نەمەسە ەگىز + اي دەگەن سوزدەردەن جاسالىپ، ءۇش سانى قوسايلاردىڭ ساندىق اتاۋىن بەرەدى. وسى ءۇش دەگەن تۇبىردەن تۋىندايتىن كۇش، كۇشتى، كۇش-قۋات دەگەن ۇعىمدار ادامزاتتىڭ قوسايلارعا بەرگەن باعاسى. كۇشتىڭ اۆتورى قوساي (كۇشتىڭ ءتۇبىرى ءۇش بولاتىنى وسىدان (قۋ جانە ءۇش)), قۋاتتىڭ اۆتورى اتى ايتىپ تۇرعانداي قۋ مەن اد، ياعني قۇدايكە (قۋ اداي اكە) بولىپ تابىلادى.

ەڭ العاشقى وت جاققاندار وسى ءۇش بۋىن ۇرپاق. ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنىڭ قاق تورىندەگى ەڭ بيىك تاۋدىڭ وتپان (وت مان، وت ادام) اتالاتىن سەبەبى دە وسى. وتان دەگەن ءسوزىمىز وسى وتپاننىڭ قىسقارتىلعان نۇسقاسى. وت جاعاتىن قوندىرعىنى «موسى» جانە «وشاق» دەپ اتايتىنىمىز، وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى. موسى پەن وشاقتىڭ  ءسوز تۇبىرلەرىنىڭ «وس (وش)» قوساي اتامىزدىڭ «ازان شاقىرىپ» قويعان ەسىمىمەن بىردەي بولاتىنى وسى. قوساي اتامىز «موسى» جانە «وشاق» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن «اۆتورلىق قۇقىقتارىن» ساقتاپ وتىر. قازاقتىڭ وشاعىنىڭ وتى سونبەۋى ءۇشىن دۇنيەگە ۇرپاق كەلۋى كەرەك. قازاق قاريالارىنىڭ «وشاعىڭنىڭ وتى سونبەسىن» دەپ باتا بەرەتىندەرىنىڭ دە سىرى وسىدان.

ءتورت امالدىڭ ءبىرى «قوسۋ» قوسايلاردىڭ لاقاپ اتى. ەكەۋىنىڭ دە «قوس» دەگەن ءسوز تۇبىرلەرىنىڭ بىردەي بولاتىنى وسىدان.

قوسايلارعا «اعا بالاسى» دەپ اسا قۇرمەت كورسەتىلەتىنىنىڭ نەگىزگى سىرى دا وسى. تۋعان-تۋمالاستارىن، ىنىلەرىن جانىنىڭ جىلۋىن بەرىپ جانە وت جاعىپ جىلىتسا، ولار اعا بولماعاندا كىم اعا بولادى؟! جانىندا اعاسى مەن دوسى بار جان قور بولۋشى ما ەدى؟ قوسايدان جولداسىڭ بولسا جولىڭنىڭ بولاتىنى دا وسى. دوستىڭ ءتۇبىرى «وس» بولىپ قوسايمەن تۇبىرلەس بولاتىنى دا وسىدان.

تۇسىنىكتەمە: قۇدايكە قاۋىمىنا سوڭعى نۇكتەنى نۇق پايعامبار قويدى. الاي دا بۇل قاۋىم قوساي اتا ۇرپاعى نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىنە مىنگەن جاندارمەن جالعاسىپ كەتۋىنە بايلانىستى، سويلەمدە دە قوس نۇكتەمەن جالعاسىپ كەتتى. قوس نۇكتەنىڭ تولىق ماعىناسى قوساي نۇق اتا بولىپ تابىلادى. قوسايدان جولداسىڭ بولسا، جولىڭ بولادى دەگەن ءسوز وسىلاي دۇنيەگە كەلدى. اقيقاتىندا دا، قوساي اتا ۇرپاعى نۇق پايعامبارعا جولداس بولعانداردىڭ عانا جولى بولىپ، كەمەگە ءمىنىپ امان قالعان بولاتىن.

اپتانىڭ ءۇشىنشى كۇنى، ياعني سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى دەپ، ساپارعا شىعاتىنى وسىدان قالعان. قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرە دەرەگى بويىنشا 3 سانى قازاقتىڭ 3 ءجۇزىنىڭ، سونىمەن قاتار بەكارىستىڭ 3  بالاسىنىڭ دا ساندىق ەسەبىن بەرەدى.

ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ جاراتىلىسى تۇگەلدەي قاتار ورىلەدى: مىسالى، جارىقتىڭ ءۇش كوزى – كۇن، اي، جۇلدىز. ءۇش باستاۋ – اسپان، جەر، ادام. وتباسى – ەركەك، ايەل، ۇرپاق.

كوپتەگەن ەلدەردە 3 سانى قاۋىپتى سان دەپ ەسەپتەلەدى. سەبەبى، وسى ءۇشىنشى بۋىن ۇرپاق نۇق پايعامبار زامانىندا اپاتقا ۇشىراعان.

     ۇش سانىنىڭ دىبىستىق اتاۋى «ب» - بالا. ءبىر، ەكى، ءۇش – اتا، اكە، بالا. مۇنى كىمدە-كىم كەزدەيسوق سايكەستىك دەپ ويلايتىن بولسا قاتتى قاتەلەسەدى. ەگەر ءبىز وسىدان لاتىن ارىبىنە ءوتىپ، وندا «ءا» تاڭباسى بولمايتىن بولسا، بۇل بالالاردىڭ نەكەسىز، ياعني اكەلەرىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي دۇنيەگە كەلگەن دەگەنىن بىلدىرەتىن بولادى.

«ب» تاڭباسى ەكى سىزىق جانە «جۇكتى ايەلدىڭ» بەينەسىن بەرەدى. دەمەك، وتەمىز دەپ وتىرعان الىپپەمىزدە بارلىق دىبىستىق تاڭبالار وسىلاي سويلەۋگە ءتيىس.

ءبىز وتەمىز دەپ وتىرعان الىپپەمىزدە وسى قاعيدا مىندەتتى تۇردە ساقتالۋعا ءتيىس. ايتپەسە، ادام اتانى جاراتقان ۇلى جاراتۋشى – اللا ەمەس، ءبىز مايمىلدان جارالدىق، اتامىز ايۋان دەپ مويىنداعان بولىپ شىعامىز.

 

ءتورت سانى ء(تورتىنشى بۋىن) - قاز ادايدىڭ ءتورتىنشى بۋىن ۇرپاعى قۇنانورىستار (رىسقۇلدار), بۇل باياعى نۇق پايعامباردان تارايتىن قاۋىم، شەجىرەدەگى ادايدىڭ كىشى ۇلى كەلىمبەردىنىڭ ءبىرىنشى ۇلى، ياعني سول نۇق پايعامبار كەمەسىنەن قازىعۇرت (قازىق جۇرت) تاۋىنا ءتۇسىپ امان قالعان ءبىرىنشى بۋىن ۇرپاقتار. بۇل كەلىمبەردى اتامىزدىڭ ءبىرىنشى بۋىنى، ال اداي اتادان ەسەپتەگەن دە ءتورتىنشى بۋىنى.  باسىندا ءبارى ءبىر حالىق، ياعني تورتەۋى تۇگەل بولىپ، توبەدەگىنى الىپ، قاتارىنىڭ بارىنەن وزعاندار  وسىلار. بۇگىنگى ورىستار وسى رۋدىڭ اتىن يەمدەنىپ، قازاقتان ءبولىنىپ، بولەك وتاۋ تىككەن ۇرپاقتارى. بىراق ولار بۇگىندە اتالىق تەكتەن بەزىپ، انالىق تەككە، ياعني راشانعا (ەۆروپالىقتار ولاردى ناشا راشا دەيدى) اينالىپ كەتتى. ەجەلگى قازاق  شەجىرەلەرىندە ورىستاردى جيەندەر ەلى دەپ اتايتىندارىنىڭ سىرى وسى. قاەاقتا جيەن دەپ قىزدان تۋعان ۇرپاقتى ايتادى.

ورىستىڭ الدىندا تۇرعان «قۇنان» - قۋ (قۋ اداي اكە), «ءۇن» (كۇن، كۇندەر (حۋندار), قاراشاڭىراعى مۇڭال), «ن» دىبىسى نۇق اتامىزدىڭ جانە ان (مان، انا) دەگەن ماعىنا بەرەدى. دەمەك، ورىستىڭ الدىندا تۇرعان «قۇنان» ولاردىڭ اتا-تەگىن جانە ولاردىڭ رەت سانىن كورسەتىپ تۇر. سەبەبى، قۇنانورىستار ادايدىڭ ءۇشىنشى نەمەرەسى بولسا، قۇنان دا جىلقى بالاسىنىڭ ءوسۋ دارەجەسىنىڭ ءۇشىنشى ساتىسى بولىپ تابىلادى.  جىلقىنىڭ جاڭا تۋعان بالاسىن قۇلىن (قۇلىنشاق), ءبىر جاستان كەيىن  تاي، ءۇش جاستاعىسىن قۇنان دەپ اتايدى.

ءبىرىنشى بۋىن - قۇدايكە، كەلىمبەردى، ەكىنشى بۋىن – تازىكە، ءۇشىنشى بۋىن – قوساي، ءتورتىنشى بۋىن - قۇنانورىس.

ءتورت سانى قۇنانورىستاردىڭ ساندىق اتاۋى. ءتۇبىرى - ءور (بيىك جەر، ورلەۋ، جوعارىلاۋ), ءورت (ورتەنۋ، كۇيىپ-جانۋ), ءتور ء(ۇيدىڭ، داستارحاننىڭ ءتورى), تورە ء(تور يە), توراعا، ءتورايىم. بۇگىنگى ءبىز رۋعا جاتپايمىز دەپ جۇرگەن تورەلەردىڭ رۋلىق تەگىنىڭ باستاۋ الاتىن جەرى وسى.  دەمەك، قازاقتىڭ «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەر» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى سولارعا بايلانىستى ايتىلدى. تورتەۋدىڭ ءتورت كوزى تۇگەل، اۋىزدارى ءبىر بولسا، ولاردىڭ ورىندارىنىڭ توردە بولاتىنىنا قانداي داۋ بار. ولاردىڭ اۋىز بىرلىگى «تاۋدان تومەن قاراي، اۋا جايىلماي ءبىر ارنامەن سارقىراي اققان سەل سياقتى» بۇكىل الەمگە ۇلگى بولعان. كەلىمبەردىنىڭ التى بالاسىنىڭ ۇلكەنى، ياعني قالعان بەس بالانىڭ اعاسى بولعاندىقتان، ولاردىڭ ورنى توردە بولاتىنىنا قانداي داۋ بار.

قازىرگى ورىس حالقى اتا-بابالارىنىڭ بىزدەن بولىنەتىن جەرى وسى ءتورتىنشى بۋىن. ءبىز ولاردى ءالى كۇنگە دەيىن سول ەجەلگى رۋ اتىمەن اتاپ ءجۇرمىز. ەجەلگى جىر-داستاندار ورىستاردى جيەندەر ەلى، ياعني قازاقتىڭ قىزىنان تاراعان ۇرپاق دەپ اتاپ، ولاردىڭ باستارىنىڭ بىرىگىپ، تۇتاس ەل بولىپ بىرىگۋىنە جاعداي جاساعان. الايدا، بۇگىنگى ورىس حالقى دارۆين ءىلىمىن تولىقتاي مويىنداۋلارىنا بايلانىستى اتا شەجىرەدەن اجىراپ كەتكەن. بىراق، كۇندەردىڭ كۇنىن دە «ەر اينالىپ ەلىن تابارى» ءسوزسىز.

ءتورت سانىنىڭ دىبىستىق اتاۋى «گ» - گۋ-گۋ، گۋىل مەن گۇل. گۋىل – توپان سۋدان كەيىنگى سابيلىك كەزەڭ، گۇل – ۇلبىرەگەن قىز بەن بوزبالا. ادامزاتتىڭ دامۋ، ەسەيۋ كەزەڭىن ءبىلدىرىپ تۇر.

 

بەس سانى (بەسىنشى بۋىن) – اقپاندار. قازاقتىڭ اقيقاتقا اتا بولىپ، اعا اتاناتىنى وسى اتالارىمىزدىڭ تۇسى. اتا تاريحىمىزداعى اق كۇندەر (اق حۇندار، اققادتار), ساق، ساقتار جانە قازاقتىڭ ەڭ اسىل قاسيەتىنىڭ اتاۋى ساقي (مىرزا، قولى اشىق) ءسوزى سولاردان قالدى. ساقتىڭ ءتۇبىرى اق بولاتىنى وسىدان. قازاقتى اقيقاتقا اتا ەتىپ، بۇكىل الەم ەلدەرىنە اعا (قاز اعا، قازاق) اتاندىرعان وسىلار.

اقپاندار قاز ادايدىڭ بەسىنشى بۋىن ۇرپاعى.  ءسوز ءتۇبىرى اق. ەكىنشى بۋىنى پان (مان). بۇلار قاز ادايدىڭ ەكىنشى ۇلى كەلىمبەردىدەن تارايتىن ءتورتىنشى نەمەرەسى.

اق پەن ادىلەتتىڭ ء(سوز ءتۇبىرى اد ء(اد، ءادىل) ماعىنالارى بىردەي جانە سول سياقتى «اس»-تىڭ دا ماعىناسى وسى. الدىڭعى ەكى ءسوز ەڭ جوعارعى ادامي قاسيەت، ادالدىق پەن ادىلدىكتى بىلدىرسە، اس (باس) ەڭ ۇزدىك، ەڭ جوعارى دەگەندى بىلدىرەدى. بۇگىنگى بالالاردىڭ بىلىمىنە باعا بەرگەندەگى ءبىر وتە جامان، ەكى جامان، ءۇش قاناعاتتانارلىق، ءتورت جاقسى، بەس وتە جاقسى دەپ باعا بەرىلەتىنىنىڭ سىرى وسى. اعا مەن اقيقاتقا بەس دەگەن باعا بەرىلىپ وتىر.

اعانىڭ ءتۇبىرى «اع (اق)» بولاتىنى وسىدان. الەم بيلەۋشىسى، ياعني بارلىق حانداردىڭ اعاسى دەگەن ماعىنا بەرەتىن «قاعاننىڭ (ق-اعا-ن)» ءسوز ءتۇبىرى اعا بولاتىنى دا وسىدان. قارت قازاقتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ۇلكەنىنىڭ اعا ارىس (اعارىس) اتاناتىنى دا وسىدان. بارلىق جاقسى دۇنيەنىڭ اق  دەپ اتالاتىنى دا وسىدان.

اق (اقيقات) – اسا قاسيەتتى ۇعىم. سوندىقتان، بارلىق ىزگى نيەتتەن تۋىندايتىن  كيەلى ۇعىمداردىڭ بارىنە اق ءسوزى قوسىلىپ ايتىلادى. مىسالى، انانىڭ اق ءسۇتى، اق نەكە، اق ادال جار، اق ادال مال، جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنشەكتىڭ باسىنا تاعاتىن اق ورامال، اقشا بۇلت، اق وردا، اق بوساعا، اق تىلەك، اق نيەت، اق جۇرەك، اقىل، اققۋ، اقتاۋ، اقسۋ، ادىلەتتىڭ اق تۋى ت.ت.

قازاق دەگەن ەل ەسىمىمىزدەگى قاز دەگەن تۇبىرگە «اق» جالعانىپ، قازاق – اقيقاتتىڭ اتاسى دەپ، اتالاتىنى دا وسىدان.

بەس سانى اقپاننىڭ ساندىق اتاۋى بولسا، اقيقات (شىندىق) دەگەن ۇعىمدا – قاز ادايدىڭ بەسىنشى بۋىن ۇرپاعى اقپانداردىڭ اۆتورلىق قۇقىعى جاتىر. ەجەلگى اققاد (اق قاز اداي) اتالعان ۇلى ەلدىڭ تەگى دە وسى.

بەس سانىنىڭ دىبىستىق اتاۋى «ع» - بۇل ساننىڭ جوعارىدا كورسەتىلگەندەردەن دە باسقا عالىم، عىلىم، ون سەگىز مىڭ عالام دەگەندەي الەم قۇپيالارىن تولىق مەڭگەرگەن دەگەن دە ماعىنالارى بار.

 

التى سانى (التىنشى بۋىن) - قاز ادايدىڭ التىنشى بۋىن ۇرپاعى بالىقشىلاردىڭ ساندىق اتاۋى. ءبىزدىڭ ال، العي، الان، الاش، التى الاش دەگەن ۇعىمدارىمىزدىڭ ءبارى وسىنىڭ ىشىندە. التى  الاش (الدىڭعى التى ەل: 1 بۋىن - قۇدايكە، كەلىمبەردى. 2 بۋىن - تازىكە. 3 بۋىن - قوساي. 4 بۋىن - قۇنانورىس. 5 بۋىن - اقپان. 6 بۋىن - بالىقشى. الاشقا جاتقان العاشقى التى ەلىمىز وسى), الشىن (كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ءتۇپ اتاسى), العى، الدىڭعى، العاشقى (ەڭ ءبىرىنشى دەگەن ماعىنا بەرەدى), العي – ادايدىڭ ەجەلگى ۇرانى. قازىرگى ءۇستىرتتىڭ (قىردىڭ) اتاۋى ەجەلگى شەجىرە-داستاندار دا العيدىڭ دالاسى دەپ اتالعان. الاش (بۇكىل قازاقتىڭ ۇرانى), المان (المانيا), التاي ەلى، تاۋى مەن ولكەسى، الاتاۋ، بالاساعۇن (بالىقشى ساق عۇن) قالاسى، بالتىق تەڭىزى مەن ەلدەرى، بالقان تاۋلارى، بالقاش كولى، الىپ ء(الپى) تاۋى، ارى قاراي الىس، العىس، الىپ، الۋ، الماۋ ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. التى سانىمەن بالىقشى اتامىزدىڭ ەسىمدەرىنىڭ ءسوز تۇبىرلەرىنىڭ بىردەي بولاتىنى وسى.

ءتورت امالدىڭ ءبىرى «الۋ» دەگەنىمىزدە – بالىقشى اتامىزدىڭ اپتىرلىق قۇقى بار.

الاشقا جاتقان التى ەلدىڭ ءتۇپ قازىعى تۇران (تۇرىك) بولىپ تابىلادى. ايگىلى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ:  «الاشقا جاتقان التى ەلدىڭ،

تۇپكى اتاسى تۇراننان،

جاڭىلماڭدار قازاعىم،

الاش بابا ۇراننان» دەپ جىرلايتىنى وسىدان.

التىنشى بۋىن، بۇل بۇتكىل جەر بەتىندەگى العاشقى التى بۋىن ۇرپاقتىڭ ءبىر قاعانات قۇرامىندا سان مىڭداعان جىلدار بويى عۇمىر كەشەتىن كەزەڭى. ولاردىڭ التى الاش اتالىپ، اۋىزدارىنىڭ ءبىر بولىپ، كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى بولاتىن كەزەڭى. بۇلاردىڭ قازاقتىڭ رۋلىق-شەجىرەلىك جۇيەسىندەگى اتاۋلارى  بالىقشى (شىبىنتاي، قىپشاقتار). «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى»، — دەپ ەسكەرتىپ كەتكەن سولار. قازاقتىڭ «سىباعا»، ايگىلى مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ ءبىرى «سىبىزعى»، تۇقىمى تاۋسىلمايتىن قارا شىبىننىڭ اتاۋلارى  دا سولاردان قالدى.

       تاريح تاعلىمى: كەز-كەلگەن اتاۋ ءسوزدىڭ تۇبىرىندە ء(وز تۇبىندە), سول ۇعىمدى دۇنيەگە اكەلگەن رۋدىڭ (اتانىڭ) ەسىمى تۇرادى. ءبىز ونى قازىر «اپتىر (اۆتور)»، ءسوز ءتۇبىرى «اپ اپا), اۆ (اب، ابا، بابا)» دەپ، انالىق تەككە اينالدىرىپ جىبەردىك.

التى، الپىس، التى ءجۇز، التى مىڭ، التى مىڭ التى ءجۇز الپىس التى ت.ت. ءبارى وسى الاشقا جاتقان التى ەلدىڭ ساندىق اتاۋلارى. ول زامانداردا بۇكىل الەم ەلدەرى ءبىر مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا، ءبارى ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى ەكەندىكتەرىن ايقىن سەزىنە وتىرىپ تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشكەن.

ون سەگىز مىڭ عالام دەگەندەگى، عالامنىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) «ال» بولاتىنى دا وسىدان. بۇگىنگى عالىمدارىمىز قۇپياسىن اشا الماي جۇرگەن بۇتكىل جەر بەتىن تورلاي سالىنعان الىپ پيراميدالاردى دا سالعان ءبىزدىڭ اتالارىمىز. وعان ەگيپەت پيراميداسىنىڭ ىشىندەگى بولمەنىڭ قابىرعاسىنان تابىلعان «دومبىرا» مەن «ادايدىڭ «ءتىل تاڭباسى» تولىقتاي كۋالىك ەتە الادى. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە كاير (ەگيپەت) مۇراجايىنا قويىلعان تۋتانحاموننىڭ (ەگيپەت پەرعاۋىنى، مۇردەسى پيراميدا ىشىنە جەرلەنگەن) بالا كەزىندە ويناعان ويىنشىعى قويدىڭ اسىعى جانە پيراميدالاردىڭ ەڭ بيىك شىڭىنىڭ ادايدىڭ تاڭباسى «جەبەمەن» سايكەس كەلەتىندىگىن  جانە قۇران كارىمدە پەرعاۋىن اسكەرىنىڭ «قازىق» دەپ اتالعانىن قوسىڭىز. دەمەك، ول زامانداردا بۇكىل الەم ەلدەرى ءبىر تىلدە، ياعني بۇگىنگى قازاقتىڭ انا ءتىلىن دە  سويلەپ، ءبىر عانا بيلەۋشى قاعانعا (حانداردىڭ اعاسىنا) باعىنعان بولىپ تۇر. وعان دالەل رەتىندە ايتارىمىز، سول پيراميدالار شوعىرلارىنىڭ اراسى ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس تۋرا 6666 كم بولۋى. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە قاسيەتتى قۇران كارىم سۇرەلەرىنىڭ 6666 اياتتان تۇراتىنىن قوسىڭىز.

الەمدى، اسىرەسە باتىستىقتاردى ءدىر ەتكىزەتىن ساننىڭ ءبىرى 666 سانى. ولار ءۇشىن 666 – ەڭ قورقىنىشتى سان. كرەستيان دىنىندەگىلەر 666-نى شايتاندىق سان دەپ ەسەپتەيدى. ولار ءۇشىن 666 - نىڭ سونشالىقتى جەكسۇرىن بولۋىنا 6 سانىنىڭ (التى الاشتىڭ) مىنەزىنىڭ قيقارلىعى جازىقتى. 6 سانى ەركىندىكتىڭ نىشانى، ەشكىمگە ەش نارسەگە باس يمەيتىن اساۋ سان. ومىرىنە 2 رەت 6 سانى قاتىستى بولسا، وندا ول جەر بەتىندەگى ەشبىر بيلىككە باعىنبايتىن دۇلەي كۇشكە اينالماق.

اقيقاتىندا، 6+6+6=18 مىڭ عالام بولادى. قازاق شەجىرەسى قازاقتىڭ داڭقتى ۇلى ەر ءداۋىتتىڭ ۇلى سۇلەيمەن پاتشانىڭ وسى 18 000  عالامعا پاتشا بولىپ، بارلىق اڭدار مەن جان-جانۋارلاردىڭ ءتىلىن بىلگەندىگىن ايتادى.

جاقىندا الەمدىك باق-تار الەم ەلدەرى ءتىل عىلىمى وسىدان 6000 جىلدان ءارى دە بۇكىل الەم ەلدەرى ءبىر تىلدە سويلەگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلگەندەرىن جاريالادى. ارينە، ول ءتىل قازاقتىڭ انا ءتىلى. بۇكىل جەر شارىنداعى جەر، سۋ، تاۋ، ۇلتتار مەن مەملەكەتتەر جانە ەلدى مەكەن اتاۋلارىنىڭ قازاقتىڭ انا تىلىنە ۇقساس كەلەتىنىنىڭ سىرى وسى. ۇقساس دەگەن ءسوزدىڭ نۇق اتا ەسىمىنىڭ تۇبىرىمەن تۇبىرلەس بولاتىنىنى دا وسىدان.

التى سانى ەرەكشە سان. التىنىڭ باسقا سانداردان وزگەشەلىگى ونىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە قاسيەتى بار. ول ءوزى بولىنەتىن سانداردىڭ قوسىندىسى مەن كوبەيتىندىسىنەن تۇرادى. 6 سانى 1-گە، 2-گە، 3-كە بولىنەدى. ولاردى قوسىپ نەمەسە كوبەيتسەك قايتادان التى سانى شىعادى (1+2+3=1*2*3). مۇنداي قاسيەت باسقا ەشبىر ساندا قايتالانبايدى. التى سانى – جەتىستىكتىڭ، ەركىندىكتىڭ بەلگىسى.

التى سانىنىڭ دىبىستىق تاڭباسى «د» - اد قاۋىمى. دانا مەن دانىشپان، ياعني بۇكىل ادام بالاسىنا ادا (اتا) بولعان وسى قاۋىم. ادام اتا قاۋىمى مەن التى الاشىمىزدىڭ باستاۋى وسىلار.

تاڭبا تولىقتاي اتىنا ساي جاسالعان. بىرىنە ءبىرى جالعانعان التى سىزىقتان تۇرادى.  مۇنى كىمدە-كىم كەزدەيسوق سايكەستىك دەپ ويلايتىن بولسا قاتتى قاتەلەسەدى. ۇلى اتالارىمىزدىڭ جازۋى مەن سىزۋى، نۇكتەسى مەن ءۇتىرى ءبارى-ءبارى شەجىرەگە ساي جاسالعان.

 

جەتى سانى (جەتىنشى بۋىن) – اداي اتانىڭ جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى بۇزاۋ مەن ونىڭ ەكى ۇلى ايتۋمىس پەن جەمەنەيدىڭ اتالارىن قۇداي (قۋ اداي) دەپ اتاپ، تۋىستىقتارى بۇزىلماي سان مىڭداعان جىلدار بويى سالتانات قۇراتىن كەزەڭى.

جەمەنەيلەر دە جەتىگەن مەن دومبىرا، تۋىستىعى بولىنبەيتىن جەتى اتا جانە سوعان سايكەس قاسيەتتى جەتى سانىنىڭ يەسى بۇزاۋ-جەمەنەيلەردىڭ ساندىق اتاۋى جاتىر. بۇگىنگى اراب جەرىندەگى يەمەن (جەمەن) مەملەكەتىنىڭ شىعۋ تەگى دە وسى. الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندەگى «ەم» دەگەن ءتۇبىرى بار بارلىق جەر، سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارى دا، وسى تۇبىردەن جاسالعان بارلىق ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ اۆتورى بۇزاۋ جەمەنەيلەر. قاز ادايلاردىڭ رۋلىق تاڭباسىنىڭ جەبە اتانىپ، جەمەنەيمەن «جە» دەگەن ءبىر تۇبىردەن ء(بىر اتادان)  بولاتىنى دا وسىدان.

جەمەنەي – بىرىككەن ءسوز. ەم، جەم، ەمەن، جەمەن، ەنە، ەي (اي) دەگەن سوزدەردەن تۇرادى. ءسوز ءتۇبىرى وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي «ەم». دەمەك، ءسوز تۇبىرىندە «ەم» ءسوزى بولسا، وسى اتاۋلار مەن اتالاتىن جەر، سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەندەر جانە وزگە اتاۋلاردىڭ ءبارى جەمەنەيلەرگە قاتىستى دەگەن ءسوز. مىسالى، ەمدى، ەمىر ماڭعىستاۋداعى تاۋ مەن ەلدى مەكەن جانە جەر اتاۋى), جەم، ەمبى (اتىراۋ وبلىسىنداعى وزەن مەن ەلدى مەكەن), يەمەن (ارابياداعى ەل), سەم (ورىسشا جەتى سانى), ۆوسەم (سەگىز), سەميا (ورىسشا وتباسى), سەمۋ (سولۋ), سەمەي (سولتۇستىك قازاقستانداعى وبلىس اتاۋى), وسكەمەن (وبلىس پەن قالا اتاۋى), شەمەنويحا (ەلدى مەكەن), كەمەر (رەسەيدە ەل مەن جەر اتاۋى), كەمەرشى (اقتوبە وبلىسىندا), سارىكەمەر (تاراز), ەمىل (ماڭعىستاۋداعى جەر مەن ەلدى مەكەن اتاۋى),  ەم، ەم-دوم، ەمشى، ەمدەۋ (ەم جاساۋ), ەمدەلۋ، ەمحانا، ەمشەك، ەمۋ، ەمىزۋلى، ەمىزىك، ەمشەكتەس، دەم (دەم الۋ، دەم سالۋ، دەم بەرۋ), يەم (و، جاساعان يەم، الدىڭدا باسىمدى يەمىن، يەمدەنۋ), كيەم، اۋليەم، جەم (ازىق), جە، جەمە، كەم (جەتپەي قالۋ), كەمىرۋ (كەمىرىپ جەۋ), كەمپىر، ەمەن (اعاش), تەمىر (قورىتپا), سەمسەر، كەمە، جەمىس، مەملەكەت، ەملە، ەمتيحان، ەمىس-ەمىس، ەمىن-ەركىن، جەمە-جەم (جەمە-جەمگە كەلگەندە), ەمەكسۋ، ەمىنۋ، كەمىس (جەتپەي قالۋ), كەمپىر، نەم كەتتى (نەمقۇرايلى) ت. ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بىزگە بۇدان ەڭ العاشقى ادامدارعا ەمحانا اشىپ ەم جاساعاندار، العاش رەت كەمە جاساپ سۋعا جۇزگەندەر، قاتتى اعاشقا «ەمەن»، جەردەن (توپىراقتان) كەن قازىپ، تەمىر قورىتىپ، وعان «تەمىر» دەپ ات قويىپ، العاشقى «سەمسەردى»، «سەلەبەنى» جاساعاندار جەمەنەيلەر ەكەندىگىن اڭعارۋ ونشا كوپ قيىنعا سوقپاسا كەرەك. بۇل اتاۋلاردىڭ ادايدىڭ نەمەرەسى جەمەنەيلەرگە تىكەلەي قاتىستى ەكەندىگىنىڭ بۇلتارپاس دالەلىن وسى سوزدەردىڭ سوڭىنداعى جالعاۋلاردان دا ايقىن كورۋگە بولادى. «م» - تاۋەلدىلىك جالعاۋ جانە ول ناعىز ءوزى نەمەسە ءوزىم. ال «ن» مەنەن «ي» بالاسى، ۇلى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا دا قولدانىلادى. ونىڭ ۇستىنە «اي» دەگەنىمىز اداي اتامىزدىڭ اتىنىڭ ەكىنشى بۋىنى ەمەس پە؟ سوندا جەمەنەي اتامىزدىڭ اتىنىڭ نەگىزگى ماعىناسى «ادام اتا مەن اۋا انانىڭ بۇكىل جەر بەتىندە العاش رەت تەمىردى ويلاپ تاۋىپ، قورىتقان، سوعان سايكەس ەمەندەي قاتتى اتالعان ۇرپاعى» بولىپ شىعادى. كۇنى بۇگىندەگى قولدان جاسالىنعان قاتتى زاتتىڭ «تس-ەمەن-ت» اتالۋى وسىدان. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە العاش رەت ادام بالاسى سورىپ ءتۇتىنىن پايدالاناتىن زاتتى تەمەكى (شىلىم) دەپ اتاپ، ولاردىڭ ادام بالاسى اعزاسىنا زياندى ەكەنىن باعامداپ، ەمدەۋدى باستاعانداردا، اراق ىشكىشتەردى دە ماسكۇنەم، ەجەلگى رۋ مەن ەل اتاۋىن مەملەكەت دەپ اتاعانداردا ءبىزدىڭ اتالارىمىز. سوندىقتاندا، كەمەنگەر، كەمەل (كەمەل ادام) دەگەن ەسىمدەر جەمەنەي اتامىزدىڭ لاقاپ اتى. بۇل بۇكىل جەر بەتىندەگى ەلدەرمەن تولىقتاي مويىندالىپ، قازاقتىڭ سوزدىك قورىنا دەم، الەم، كولەم، كوكتەم، اسەم، كىلەم دەگەن تەرميندەردى جانە سونىمەن قاتار ويدىڭ، دالەلدەمەلەردىڭ قورىتىندىسىن بىلدىرەتىن، انىقتاۋىش «دەمەك» دەگەن سوزدەردى ەنگىزدى. دەمەك، ءسوز تۇبىرىندە، ودان كەيىنگى بۋىندارىندا، نەمەسە ءسوز سوڭىندا «ەم» دەگەن ءسوزدىڭ بار ەكەنىن تۇسىنەتىن ساناسىندا ساڭلاۋى بار بىردە-ءبىر قازاق بالاسى بۇعان داۋ ايتپاسا كەرەكتى!

ەشكىم شىندىقتان ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايدى. بۇزاۋ اتا ۇرپاعى ءوز ەسىمىن العاش رەت ەمەن دەپ ەڭ قاتتى اعاشقا، تەمىر دەپ توپىراقتان (تاستان) قورىتىلىپ الىنعان قاتتى زاتقا قويسا، كۇنى بۇگىنگى قولدان جاسالعان ەڭ قاتتى قۇرىلىس ماتەريالى «تسەمەنت» دەپ اتالادى. دەمەك، بارلىق قاتتى زاتتار اتاۋىنىڭ اۆتورى ەم اتامىز. بۇل از بولسا وسىلاردىڭ قاتارىنا بۇگىنگى عىلىمي تىلدە بىزدەر «شاقپاق تاس» دەپ اتايتىن، ءبىر-بىرىنە سوققان دا وت شاشاتىن تاستى «كرەمني» دەپ اتايتىنىن قوسىڭىز. بارلىق زاتتىڭ ءتۇبى، ءتۇپ اتاسى بولاتىنى سياقتى، ءسوزدىڭ دە ءتۇبىرى بار. دەمەك، ءسوز ءتۇبىرى «ءسوز بىلمەيتىن، سوزگە تۇسىنبەيتىن اقىماقتاردان باسقالاردى» ەشقانداي داۋعا جىبەرمەيدى. مۇنى تەك مويىنداۋ كەرەك.

وسى جەردە العاش تەمىر قورىتىپ، ودان سەمسەر، سەلەبە جاساعاندار جەمەنەيلەر بولسا، قازاقتىڭ قايقى قىلىشى مەن پىشاعىنىڭ اتاۋى قايدان شىقتى دەگەن سۇراقتىڭ تۋىندارى ءسوزسىز. قىلىش پەن پىشاقتى دا ويلاپ تاپقان وسىلار. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قىلىشتىڭ ءسوز ءتۇبىرىنىڭ «ىل» بولۋى، جەمەنەيدىڭ اعاسى ايتۋمىستىڭ بالاسى شىلىم اتامىزدىڭ اتىنىڭ «ىل» دەگەن ءسوز تۇبىرىمەن سايكەس كەلۋى، جانە سونىمەن قاتار، پىشاقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ىش» بولاتىنى دا وسىدان. تۋرا قىلىشتىڭ ۇش جاعىن سىندىرىپ الىپ، ءۇي شارۋاسىنا پايدالانىپ، ونى پىشاق دەپ اتاعان.

اداي اتانىڭ جەتىنشى بۋىنى بۇزاۋدان تاراعان ايتۋمىس، جەمەنەي، شىلىم، جومارت اتالارىمىزدىڭ الەم ەلدەرى مەن الەم مادەنيەتىنىڭ الدىنداعى ەڭبەكتەرى تەك قانا بۇلار ەمەس، ولاردىڭ قاتارىنا جىل، جىلناما، جىلۋ، جىلى، جىلى ءجۇزدى، جىلىمشى، جىلىتقىش، جىلقى، جىلقىشى (جىلقىشى اتا), جىلان، جىلاۋ، جىلعا، جىلدام، جىلجۋ، جىلت (جىلت ەتۋ), جىلتىراۋ ت.ب. كوپتەگەن ۇعىمداردى دۇنيەگە اكەلدى. وسى ۇعىمداردىڭ بارلىعىنىڭ اۆتورى جوعارىدا اتتارى اتالعان بۇزاۋ اتا ۇرپاقتارى.

بارشامىزعا بەلگىلى بۇگىنگى بۇكىل جەر بەتىندەگى 7 000 000 000 استام ادامداردىڭ بارلىعى سوناۋ تۇپكىردەگى ادام اتا مەن اۋا انادان تارايدى. ال، قاز ادايلار - ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى بولىپ تابىلادى. مىنا شەجىرەنىڭ مەندە ساقتالىپ وتىرعانىنىڭ دا سىرى وسى.

اتام قازاقتىڭ، سونىمەن قاتار ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى قاز ادايلاردىڭ رۋلىق شەجىرەسى 70 000 جىلدى قامتيدى. ەجەلگى شەجىرەلەردىڭ ءبارى وسىلاي دەپ كورسەتكەن.

اتام قازاقتىڭ اتا سالتىنداعى تۋىستىعى بولىنبەيتىن جەتى اتالىق جۇيەنىڭ، ياعني قاسيەتتى جەتى سانىنىڭ «اتالارى (اپتىرلارى)» وسىلار. بۇكىل الەمدىك ءۇش ءدىننىڭ ءبىرى بۋددانىڭ دا «اپتىرى» وسىلار. بۇزاۋ مەن بۋددانىڭ تۇبىرلەس ء(بىر اتادان) بولاتىنى دا وسىدان. قارا («بۋددا ءدىنىن دۇنيەگە اكەلگەن قازاق رۋى». 08.08.2016 جىل «اباي كز» (http://abai.kz/post/view?id=9147#comment160466)).

قازاقتىڭ قارا دومبىراسىنىڭ دا اپتىرى وسىلار. ءبىز ونى قوسارلانىپ ايتىلاتىن «ەم-دوم»، ياعني جەمەنەي-دومبىرا دەگەن ءسوز تىركەستەرىنەن ايقىن كورە الامىز.

بۇزاۋدىڭ تۇپكى اتامەكەنى ماڭعىستاۋداعى بوزاشى تۇبەگى. بۇل تۇبەك ەجەلدە بۇزاۋ تۇبەگى دەپ تە اتالعان.

جەتى سانىنا قاتىستى ەرەكشە اتاپ وتەتىن ءبىر ماسەلە، بىرەۋگە قيانات جاساپ  قارعىس الساڭ ول 7 اتاعا دەيىن داريدى، سەنىڭ قياناتىڭنىڭ ازابىن 7 بۋىن ۇرپاعىڭ كورەدى دەگەن. بۇعان كۇمان كەلتىرۋدىڭ ءوزى كۇپىرلىك. بۇل اتا-بابالارىمىزدىڭ ونداعان مىڭ جىلدار بويعى جيناعان تاجريبەسىنەن الىنعان.

 تاريح تاعلىمى:  قازىرگى ورىس ءتىلدى بيلىك يەلەرىنىڭ 25 جىل بويى قازاق حالقىنا جاساعان قياناتى تىم شەكتەن شىعىپ كەتتى. اتا-بابا وسيەتىنەن ساباق الىپ ويلانعاندارىڭىز دۇرىس.

ادامزات بالاسى جاقىن تۋىستىقتارىنىڭ ارالارى ۇزارىپ، بوزارىپ، بۇزىلۋى وسى بۇزاۋ اتا ۇرپاقتارىنان باستالادى.

جەتىنىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ە» -  ەر، ەركەك دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءبىز ونى «ەر-ازامات» دەگەن ءسوز تىركەستەرىنەن ايقىن كورە الامىز. «ە» تاڭباسىنان باستالاتىن ەد، ەب، ەز، ەي، ەك (5), ەل (6), ەم (7 ), ەن، ەڭ، ەپ، ەر، ەس، ەت، ەۋ، ەش (15), جەم، سەم، كەم،  ەرەن ەرلىك، ەرەجە، ەر-جۇگەن، ەرۋ، ەرۋلىك بەرۋ، ەرىك، ەر قوساي، ەر تارعىن، ەر شاباي، ەر جاناق، ەرمان، ەرلان، ەرسايىن، ەرمۇرات، ەرقانات ت.ت. وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. ەندى وسىلاردىڭ ۇستىنە جەردىڭ ءتۇبىرى ەر، اسپانداعى جەردىڭ سەرىگى اي، جەر دە ەردىڭ سەرىگى ايەل ەكەنىن قوسىپ قويساڭىز تىپتەن دە جاڭىلىسپايسىز. ايەل ادامنىڭ ەسىمىنە «ەر» ءسوزى قوسىلمايدى.

تاڭبا تولىقتاي اتىنا ساي جاسالعان. بىرىنە ءبىرى جالعانعان 7 سىزىقتان تۇرادى.

 

سەگىز سانى (سەگىزىنشى بۋىن) – تۋىستىعى بولىنبەيتىن جەتى اتالىق جۇيەدەن، ياعني بۇزاۋدىڭ كىشى ۇلى جەمەنەيدەن سەگىز سانى اتاۋىن يەمدەنگەن سەميتتەردىڭ ءۇزىلىپ ء(بولىنىپ) كەتەتىن كەزەڭى.  وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، سەگىزدىڭ ءتۇبىرى ەگىز. بۇل جەردە «سەگىز كىممەن ەگىز؟»،  دەگەن سۇراق ءوز-وزىنەن تۋىنداپ تۇر. ارينە سەگىز توعىزبەن ەگىز بولا المايدى. سەبەبى توعىنشى ۇرپاق، سەگىزدەن ءبىر بۋىن كەيىن تۇر.

مىنا كورشى ورىستار جەتىنى سەم، سەگىزدى ۆو-سەم دەپ اتاپ، وزدەرىن ءبىز جەتى - جەمەنەيمەن ەگىز ەمەسپىز، ءبىز جەتىنشى بۋىن جەمەنەيدىڭ ىشىنەن شىقتىق، ءبىز جەمەنەيدىڭ بالاسىمىز دەپ وتىر.

اداي اتا ۇرپاقتارىنىڭ داي-داي بولىپ ءبولىنۋى تۋىستىعى بولىنبەيتىن جەتى اتالىق جۇيەدەن اجىراعان سەميتتەردەن باستالادى. مىسالى، الەمدىك كەز-كەلگەن سايىستاردا، جارىسقا جەتى ەل قاتىسسا، ول سايىس حالىقارالىق سايىس دەپ اتالمايدى. حالىقارالىق سايىس دەپ، قاتىسۋشىلار سانى سەگىزدەن اسسا عانا سانالاتىنىنىڭ سىرى وسى.

سەميت - ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) ەم. بۇل ۇعىمداردىڭ اۆتورى بۇگىنگى يتالياندىقتاردىڭ (يت باققان ەلدىڭ) اتا-بابالارى. العاش رەت وسى ەلدە، يت باعۋشىلار اتالىق تەكتەن انالىق تەككە، قازاقشا ايتقاندا جيەندەر ەلىنە، ياعني ەۆانىڭ ۇرپاقتارىنا اينالىپ كەتتى. ەۆ، ەۆا، دەۆا، دەۆۋشكا، دەۆالۆاتسيا،  ەۆرەي، ەۆروپا، ەۆپاتريا، ەۆانگەليە، ەۆگەنيكا ت.ت. ۇعىمدار وسىلاي دۇنيەگە كەلدى. ەۆروپالىقتاردىڭ بارلىق جازبا دەرەكتەرىندەگى العاشقى اتا-انامىزدى ءبىز سياقتى ادام اتا جانە اۋا انا دەپ قۇرمەتپەن اتاماي، تۋرا ءبىر قۇرداسىنداي، بالاسىنداي نەمەسە كوڭىلدەسىندەي ەتىپ جاي عانا  ادام ي ەۆا دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى.

سەگىز – قازىرگى ارابتار مەن ەبرەيلەردىڭ اتاسى سەميتتەردىڭ ساندىق اتاۋى. اراب پەن ەبرەي بۇزاۋدان تارايدى. سەميت پەن جەمەنەيدىڭ ءسوز تۇبىرىندەگى ەم اتامىزدىڭ ەسىمى وسىنى بىلدىرەدى.

سەگىزدىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ج» – قاسيەتتى جەتى سانى، ياعني تۋىستىعى بولىنبەيتىن  بۇزاۋ-جەمەنەيدىڭ ەسىمىن بەرەدى. 1جاب (جابال) 2.جاع (جاعا), 3.جاد، 4.جاز، 5.جاي، 6.جاق، 7.جال، 8.جام، 9.جان، 10.جاڭ، 11.جاپ، 12.جار، 13.جاس، 14.جات، 15.جاۋ.  جەردىڭ دە ءتۇبىرى ەر بولىپ، ج-دان باستالاتىنى وسىدان. سەگىز جەتىدەن، سەميت جەمەنەيدەن ءبولىنىپ شىعىپ تۇر. «جا»-دان وسى  15 سوزدەن باسقا ءسوز جاسالمايدى. قازاقتىڭ اتا-بابا دەگەنىندەگى، بابامىز وسى جابالدان باستالىپ، اياق جاعى 15-كە جەتكەندە تۋىستىقتان اجىراپ، جاۋعا اينالىپ تۇر. مىنا سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمىزدىڭ ايەلدەردى بابا دەيتىندەرى وسىدان. ەجەلگى اتالارىمىزدىڭ «جيەن ەل بولماس، جەلكە اس بولماس» دەيتىندەرى دە وسىدان.

ادام اتا مەن اۋا انانىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان قازاققا، جانە ءبارىنىڭ رۋلىق شەجىرەسىن، اتا سالتىن، ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، ءتىلى مەن ءدىنىن تولىقتاي ساقتاپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن قاز ادايلاردى كەمسىتىپ، كەلەكەلەپ، اۋزىنا كەلگەندەرىن ايتاتىنداردىڭ ءبارى اتالىق تەكتەن اجىراپ كەتكەن «جيەندەر». وزدەرىن ادام اتانىڭ بەل بالاسىمىن دەپ ەسەپتەيتىندەر، اتاسىنىڭ شاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان ادامعا، رۋعا، ەلگە ەشقاشان ءتىل تيگىزىپ، قيانات جاساماعان بولار ەدى.

«ج» تاڭباسى «ءبولىنۋ» دەگەن اتىنا ساي ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قويىلعان ەكى بىردەي «ءتىل تاڭبانىڭ»، «جەبەلى ساداقتىڭ» بەينەسىن بەرەدى جانە ول سەگىز سىزىقتان جاسالعان. بۇل تاڭبا بىزگە قاراشاڭىراقتا قالعانى دا، بولىنگەنى دە ءبارىبىر وسى جەتى اتالىق جۇيەدەن تارايدى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.

 

توعىز سانى (توعىزىنشى بۋىن) –توبىشتاردىڭ ساندىق اتاۋى. توعىز – وع (وق، وعلان، ۇلان), توق (قارنى توق، تولىسۋ), ىز، عىز (قىز), وعىز (وعىزدار). توعىزدىڭ ءسوز ءتۇبىرى وعىز. مىنە وسى ءبىر اۋىز سوزدەن، ياعني توعىز بەن توبىشتىڭ ءبىرىنشى بۋىندارىنىڭ سايكەستىگىنەن جانە توعىز سانىنىڭ ءسوز تۇبىرىنەن بۇكىل الەمگە اتتارى ايگىلى وعىز (گۋز، وگىز) اتانعان ەلدەردىڭ تەگىنىڭ توبىش ەكەنىن كورەمىز.

توعىز سانى اتاۋىن يەمدەنگەن، توعىزىنشى بۋىن توبىشتاردىڭ ادام (قاز اداي) اتا ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرىن-ءبىرى سىيلاۋدان، قۇرمەتتەۋدەن قالىپ، بىرىمەن-ءبىرى جاۋلاسىپ كەتكەندەرىنە ىزا  بولىپ، ءبارىنىڭ «اياعىن ءبىر ەتىككە» تىققان كەزەڭى. بۇكىل الەمگە بيلىگىن جۇرگىزگەن وعىز (وگىز) قاعان، بۇكىل ازيا مەن ەۆروپاعا تۇگەلدەي بيلىگىن جۇرگىزگەن ەدىل (اتتيلا) پاتشا وسى توعىنشى بۋىننىڭ، ياعني توبىشتاردىڭ ۇرپاعى. توبىشتىڭ ءتۇبىرى وب (وپ), توعىزدىڭ ءتۇبىرى وعىز (وق پەن قىز) بولاتىنى وسىدان. ولاردان وعلاندى (ماڭعىستاۋ), وب (رەسەي), توبىل، قوبدا وزەندەرى (قازاق دالاسى), گوبي ءشولى (موڭعوليا), الىپ ء(الپى) تاۋى (ەۆروپا) اتاۋلارى قالدى.  قوي مەن قويشىنىڭ ءپىرى شوپان اتا دا وسى رۋدان. ونىڭ سولاي ەكەنىن انىقتاۋ وڭايدىڭ وڭايى. باسقالارىن بىلاي قويعاندا ونى ولاردىڭ اتاۋىنان دا كورە الامىز. مىسالى، توبىش پەن شوپان اتا ەسىمدەرىنىڭ تۇبىرلەس بولۋى، ولار ءبىر اتادان دەگەن ءسوز. كوپ پەن كوبەيتۋدىڭ دە (كوبەيتۋ امالى) اۆتورى وسىلار. ەندى وسىنىڭ ۇستىنە سوناۋ ەستە جوق، ەسكى زامانداردان بەرى شوپان اتا باسىنداعى شىراقشىلاردىڭ تەك قانا توبىشتاردان بولاتىنىن (مەنىڭ ءوز ناعاشى اتام دا بابىق (توبىشتان تارايدى) بەكجان سۇپى بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن وسى شوپان اتا دا شىراقشى بولعان),  شوپان اتا قورىمى باسىنداعى تاڭبالاردىڭ بارلىعى دا «اداي تاڭبا» ەكەندىگىن، ول جەرگە كۇنى بۇگىندە اداي اتا ۇرپاقتارىنىڭ الىس جەرلەردەن ارنايى اپارىپ جەرلەنەتىنىن قوسىڭىز. شوپان اتا قورىمى توبىش ادايلاردىڭ رۋلىق قورىمى. توبىق (ادامنىڭ دەنە مۇشەسى), توبىقتى (اباي مەن شاكارىم شىققان رۋدىڭ اتى) جانە قوبىزدىڭ اپتىرى وسىلار. بۇگىنگى الەمدىك دەڭگەيدە جارىستار دا بالادان باستاپ، ۇلكەندەرگە دەيىن تەبەتىن «دوپتىڭ دا» اپتىرى وسىلار. ساناسى سانسىراعان بۇكىل الەمنىڭ «تەنتەك» ۇرپاقتارىن تاۋبەسىنە كەلتىرىپ «و، توبا» دەگىزگەندە وسىلار. ەجەلگى تاس «وبالاردا»  سولاردان قالدى. تاريحات جولى دەپ اتالاتىن سوپىلىق ىلىمدە دە (ار ءىلىمى، حال ءىلىمى، حاق ءىلىمى دەپ تە اتالادى) وسى توعىزىنشى بۋىن ۇرپاقتىڭ اۆتورلىق قۇقىعى جاتىر.

تۇسىنىكتەمە: شىراقشى دەپ، اتى ايتىپ تۇرعانداي، سول اۋليە اتانعان اتاسىنىڭ جاققان وتىن سوندىرمەي، ياعني ءىلىمىن جالعاستىرىپ وتىراتىن ادامداردى ايتادى. اۋليەنىڭ باسىندا سول اتانىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى عانا شىراقشى بولادى. ەجەلگى قازاقتار شىراقشىنىڭ رۋىنا قاراپ-اق سول اۋليەنىڭ اتا-تەگىن، ياعني رۋىن اينا قاتەسىز اجىراتىپ وتىرعان. شوپان اتانىڭ باسىندا كۇنى بۇگىندە دە سول توبىشتاردىڭ ۇرپاقتارى شىراقشى بولىپ وتىر. ۇلكەندەردىڭ ايتۋلارىنشا مەنىڭ ناعاشى اتامنىڭ ارجاعىنداعى ەستە جوق ەسكى زامانداردا دا وسى اۋليە دە تەك قانا توبىش ۇرپاقتارى  شىراقشى بولىپ كەلە جاتقان كورىنەدى.

توبىشتىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) «وب، وۆ». مىنا كورشى ورىستاردىڭ ءوز تەكتەرىن يۆانوۆ، سيدوروۆ، پەتروۆ دەگەندەگى «وۆ (وب)» دەپ جۇرگەندەرى، ءوز تەكتەرىنىڭ توبىش (قازاق) ەكەندىگىن مويىنداعاندارى. دەمەك، ەجەلگى ورىستار ءوز شىققان تەكتەرىن جاقسى بىلگەن. بىزگە  ءوز تەگىمىزدى «وۆ، ەۆ، وۆا، ەۆا، وۆنا، ەۆنا (اتام ورىس), يچ (اكەم ەۆرەي)» دەپ جازدىرۋعا بولمايدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ تەگىمىز ولاردان ءارى دە، ياعني ەڭ تۇپتە جاتىر. قازىرگى جاعدايدا ءبىز ءتۇپ اتامىز بەن اكەمىزدەن بەزىپ (مايمىلدى اتام دەپ مويىنداپ (دارۆين)), نەمەرە-شوبەرەلەرىمىزگە بالا بولىپ، بىزدە سولارعا ەرىپ ءوز تەگىمىزدى سەگىزىنشى جانە توعىزىنشى بۋىننان تاراتىپ ءجۇرمىز.

توعىز (ت-وعىز) دەگەنىمىزدەگى وعىزدىڭ الدىندا تۇرعان  «ت» دىبىسى ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا تولىپ، تولىستى، ەندى وزگەرمەيدى دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالى، ۇلت، بۇلت، ۇرت، جۇرت، قۇرت، ات، ۇت، قۇت، جات، جۇت، وت، تۇت، ءسۇت، توبىش، توعىز، توقسان، توقسان توعىز ت.ت.. اتام قازاقتىڭ (سوپىلىق ءىلىمنىڭ)  شەجىرە دەرەگى بويىنشا «ت» دىبىسى توعىز سانىن يەمدەنگەن توبىشتاردىڭ دىبىستىق (تاڭبالىق) اتاۋى.

ەجەلدە بارلىق دۇنيە توعىز سانىمەن ەسەپتەلگەن. مىسالى، بۇگىنگى قازاقتا توعىز قۇمالاق (ويىن), توعىز-توعىزدى قالىڭمال (ۇزاتىلعان قىزعا بەرىلەتىن دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءار ءبىرىن توعىز-توعىزدان جاساپ بەرۋ، ءتىپتى مىنەتىن اتى توعىز، ارتاتىن تۇيەسى توعىز بولادى).

توعىز ايىپ (بەرىلەتىن جازانىڭ سالماعىنا وراي – ءبىر توعىز، ەكى توعىز، ءۇش توعىز دەپ، ونى توعىز-توعىزعا كوتەرەدى). ءبىر توعىز-توعىز بەستى-بەس جاسار ات. ال وسى ايىپ توعىز-توعىزعا بارعاندا «توقال توعىز» دەپ اتالعان. بۇل توقسان ات.

«توعىز بيە تارتۋ عىپ

الدىنا الىپ بارايىق («قامبار باتىر» 340 بەت).

…جىبەردى تارتۋ قىلىپ توعىز ادام («قامبار باتىر» 344 بەت).

«توعىز قابات تورقاڭنان – توقتاشىقتىڭ تەرىسى ارتىق» دەگەن ماتەل دە ەرتەدەن بەرى ايتىلىپ كەلەدى.

ۇلى جاراتۋشى – اللانىڭ توقسان توعىز ەسىمى بار دەلىنەتىنىنىڭ دە سىرى وسى.

جاراتۋشى ءبىر اللادان باسقا ەشتەڭە ماڭگىلىك ەمەس. توعىزدىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى ۇلى تۇلعالاردىڭ زايىرى دا 9 اتادان اسپاعان. مىسالى، قازاقتىڭ ايگىلى قاعانى شىڭعىس حان قۇرعان التىن وردانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى توقتامىس حاندا شىڭعىس حاننىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى.

«بۇل تايپادان توعىز كىسى پاتشالىق قىلدى. ومىردەگى بولاتىن نارسەلەردىڭ توعىزدان اساتىنى بولمايدى» دەپ دانىشپاندار ايتقان (ابىلعازى).

«تۇرىك حالقىندا نە نارسەنى بولسا دا، توعىزعا اپاراتىن ادەت بار، قۇدايتاعالا ودان ارتىق جاراتپاعان» (زافارناما  شارافۋددين يەزدي).

توعىزدىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ز» - 3 ەسەلەنگەن قوساي اتامىزدىڭ قاۋىمى. ءبىر نارسەنى ەسىمىزدە مىقتاپ ساقتاعىلارىمىز كەلسە 3 رەت قايتالاپ وقيتىندارىمىز وسىدان. 3 سانى مەن ز تاڭباسىنىڭ ۇقساس بولاتىنى دا وسىدان. ۇقساس دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى نۇق اتامىزدىڭ ەسىمى تۇبىرىمەن ۇقساس بولاتىنى دا وسىدان. وسى «ز» دىبىسىنان تۋىندايتىن زاڭ، زاكون دەگەن ۇعىمداردىڭ نۇق پايعامبار كەمەسىندە تولىق ورناعانىندا ايقىن باعامداۋعا بولار. ا-1, ز-9, ياعني 1 مەن 9 قازاقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى از (ازيا (الەمدەگى حالقى كوپ ەڭ ۇلكەن قۇرىلىق), قازاقيا) ەلى اتاۋىن قۇرايدى.

 

ون سانى (ونىنشى بۋىن) –  قاز ادايدىڭ كەنجە نەمەرەسى، ياعني ونىنشى بۋىن ۇرپاعى مۇڭالداردىڭ ساندىق  اتاۋى. بۇرىنعى مۇڭال ەلى مەن مۇڭال دالاسىنىڭ مونعول اتانىپ جۇرگەن سەبەبى وسى. ون – وڭ، مونگول - موڭعول.  ءسوز ءتۇبىرى – ون.  ءبىرىنشى بۋىن – قۇدايكە مەن كەلىمبەردى. ەكەۋى ءبىر اتانىڭ بالالارى. ەكىنشى بۋىن - تازىكە، ءۇشىنشى بۋىن - قوساي،  ءتورتىنشى بۋىن – قۇنانورىس،  بەسىنشى بۋىن - اقپان، التىنشى بۋىن - بالىقشى، جەتىنشى بۋىن – جەمەنەي، سەگىزىنشى بۋىن – سەميت، توعىزىنشى بۋىن – توبىشتار، ونىنشى بۋىن – مۇڭالدار. اداي اتا بۋىنعا جاتپايدى. ول جالعىز. بۋىن دەپ تەك قانا ۇرپاق اتالادى.

مۇڭالدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ۇڭ (ۇڭعى)»، ياعني وزەك. بۇل سوناۋ ادام اتادان باستاۋ العان ۇرپاق وزەك (وس) ارقىلى، ەشقايدا بۇرىلماي تىكەلەي كەلىپ مۇڭالداردان شىقتى دەگەن ءسوز. ولاردىڭ «مۇڭال وشاق» دەپ اتالاتىنىنىڭ دا سىرى وسى. اداي اتاسىنىڭ جاققان وتىن سوندىرمەي بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزدى دەگەن ءسوز. «وشاعىڭنىڭ وتى سونبەگەي!» دەگەن باتا-تىلەكتىڭ دە سىرى وسى. مۇڭالدىڭ تاعى ءبىر ءتۇبىرى «مۇڭ»، ياعني ۋايىم، قايعى بولاتىنى دا وسىدان. جان-جاققا ىدىراپ، بىرىمەن ءبىرى جاۋلاسىپ كەتكەن ەلدەردىڭ باسىن قوسىپ، ءمور-تاڭباسىنا «اسپاندا قۇداي، جەردە قاعان، الەم يەسىنىڭ تاڭبا ءمورى»، دەپ جازدىرعان، ارتىنا «اسپاندا قۇداي كۇشتى، جەردە اداي كۇشتى» دەگەن ءسوز قالدىرعان الەمگە ايگىلى، سوڭعى ەكى مىڭ جىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى قولباسشىسى شىڭعىس قاعاننىڭ رۋى مۇڭالدىڭ قيانى (قياتتار سول قياننىڭ تولىپ، تولىسقان ۇرپاقتارى) بولاتىن. مۇڭالداردىڭ مونعول ء(سوز ءتۇبىرى ون) اتانىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى.

ەجەلگى جازبالارداعى سەگىز وق، توعىز وق، ون وق حالىقتارى اتالىپ جۇرگەندەر دە وسىلار. قىتاي جىلناماشىلارى تۇرگەش قاعانىن «ون جەبە حالقىنىڭ قاعانى» دەپ اتاعان. ورحون ەنيسەي تاس جازۋىندا «ون وق بۋدۋن» دەپ جازىلعان.

ەشبىر جازبا دەرەكتەر دە جەتى وق دەگەن ءسوز كەزدەسپەيدى. سەبەبى، جەتى وق ەمەس – ول جەبە (ادايلاردىڭ تاڭباسىنىڭ «جەبە» اتالاتىنى وسىدان), جەبە (جەمەنەي) ساق اتاسىمەن، ياعني ساداقپەن قورامساقتا بىرگە جۇرەدى. ادىرنادان اجىراپ كەتكەسىن بارىپ وققا اينالادى. وققا اينالۋ، ياعني ءبولىنۋ سەگىز سانى اتاۋىن يەمدەنگەن سەميتتەردەن باستالادى.

ادىرنا دەمەكشى، ادىرنا – اد (ادتىقتار، اد قاۋىمى، اتا), ىر ء(ىر، ءبىر، ءپىر، ياعني ۇرپاقتارى ءۇشىن شىر-پىرى شىعىپ، شىرىلدايتىندار), نا (انا) دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، اتا مەن انانىڭ قاق ورتاسىندا ءبىر دەگەن ۇعىم تۇر. كەرە تارتىلىپ سوزىلعان ادىرنادان اجىراپ، ۇشىپ شىققان جەبە – وققا (وعلانعا، ۇلعا) اينالادى. تاريحات جولىن ۇستانعان «سوپىلىق ءىلىم» ادامزات تاريحىن وسىلاي سويلەتەدى.

ون سانى – مۇڭال – مونعولدىڭ ساندىق اتاۋى.

وننىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ي» -  اداي اتانىڭ قاراشاڭىراعى، ياعني «مۇڭال وشاق» دەگەن ءسوز.

«ي» تاڭباسى اتىنا ساي جاسالعان، ەكى باعانا، ياعني ۇل مەن قىز، اتا مەن انا سياقتى بەلىنەن ەمەس، ۇلدىڭ اياق جاعى مەن قىزدىڭ باس جاعىن جالعاپ تۇر. جانە قىز بالا ەكىنشى بولسا دا، ونىڭ دارەجەسى ۇلدان بيىك ەكەنىن جانە قازاق قىزدارىنىڭ ورنى توردە بولاتىنىن ايقىن كورسەتىپ تۇر.

 

ون ءبىر - مۇڭال اداي.

ون مەن ون ءبىردىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ي مەن ي»  ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس. ايىرماسى، ءبىرىنشىسى «مۇڭال وشاق» دەگەن ماعىنا بەرسە، ەكىنشىسى ۇرپاعى، بالاسى، (ۇلى، قىزى), ياعني ءومىردىڭ جالعاسى دەپ، ەر مەن ايەلدىڭ قولىنا «بەسىك» ۇستاتقان. ەجەلگى ۇلى عۇلامالاردىڭ بارلىعى دەرلىك، قازىرگى «وۆ، ەۆ»-ءدىڭ ورنىنا «ي،ي» دىبىستارىن قولدانىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى.. ياسساۋي، جۇىنەكي، پەرداۋسي، بالاساعۇني، جالايري، تارازي ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

 

ون ەكى –  مۇڭال ءاز اكە (قازاق).

ون ەكىنىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ك» - نەگىزگى ماعىناسى «اكە». بۇل تاڭبانىڭ وسىعان سايكەس كەن، كەنشىن  (الشىننىڭ ءىنىسى), كەڭ (كەڭ دالا), كۇن دەگەن دە ماعىنالارى بار. كۇن - قازاقتىڭ قۋ (قۋ اداي اكە) جانە ءۇن (مۇڭال) دەگەن ەكى بىرىككەن سوزىنەن تۇراتىنىن جوعارىدا ايتقانبىز.

ەجەلگى الەمدىك ەڭ ۇلى دەرجاۆا قازاق قاعاناتىنىڭ وزەگىن ون ەكى اتا بايۇلدارى قۇراعان. ولاردىڭ قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنىڭ ەڭ سوڭىندا تۇرىپ، قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى اتانىپ جۇرگەندەرى وسىدان. وسىعان سايكەس قازاقتىڭ ءىرى رۋلىق بىرلەستىكتەرىنىڭ ءبارى 12 رۋدان (اتادان) قۇرالعان.

 

ون ءۇش – مۇڭال قوساي.

ون ءۇشتىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ق» - 1.قا (قار (اق), قارا، قارقارا (اق پەن قارا), قازاقتىڭ قارا بالاسى), 2.قي (قيان (قيات), قيدان، قيماق), 3.قو (قوساي (نۇق پايعامباردىڭ رۋى)), 4.قۋ (قۋ اداي اكە), 5.قۇ (قۇداي، قۇدايكە), 6.قى (قىر، قىران).

ارى قاراي: 1.قاز (اق), 2.قاي، قايى، قاڭلى (ساق), قاڭعا بابا. 3.قاق (ورتاسى), 4.قال (ىڭ), 5.قام (بار), 6.قان (قاعان), 7.قاڭ (قاڭلى، قاڭعا), 8.قاپ (قاپقاز), 9.قار (قارا), 10.قاس (ساق), 11.قات (قابات), 12.قاۋ (لاۋ), 13.قاش (قار). بۇلاردىڭ ءبارى وسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بالاما اتاۋلارى.  باتىستىقتار 13 سانىن قاۋىپ-قاتەرگە تولى سان دەپ ەسەپتەيدى. اسىرەسە ول جۇماعا تۇسكەن ون ءۇشى كۇنى ودان سايىن ۇرەيلەنە تۇسەدى ەكەن. ورىس حالقىنىڭ سەنگىشتەرى 13-ءتى «باقىتسىزدىققا» بالاپ، بۇل كۇنى تاعدىرىنان جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى دەسە، اعىلشىندار: سەنىمى كۇشتىلەر ءۇي سالىپ، ۇيلەنۋگە بولمايدى، ءتىپتى اۆتوبۋس، پوەزد، ۇشاق، اۆتوكولىككە وتىرىپ جول جۇرۋگە بولمايدى، ولار باقىتسىزدىق اكەلەدى دەپ، ەشقايدا شىقپاي ۇيلەرىندە بولادى ەكەن. مۇنىڭ ءبارى قازاقتىڭ كۇن قاعاناتىنىڭ ءوزىنىڭ ءومىر سۇرگەن تۇسىندا اتا سالتتان اۋىتقىعان ەكى ۇلى يمپەرياعا قامال تۇرعىزدىرعانىنىڭ سالدارى بولسا كەرەك.

 

 

      ون ءتورت – مۇڭال قۇنانورىس.

ون ءتورتتىڭ تاڭباسى «ل» – لا (بالا), لالا (گۇل), لاقاي (بالاقاي), بالاماسى لاقتى ەشكى. لاقايلار مەن تەكەلەر زامانىن دا كوپتەگەن ەلدەر، ەلدى مەكەندەر تەكە دەپ اتالعان. تەكە مەن لاقي - رۋ اتتارى. ەجەلدە قازىرگى باتىس قازاقستانداعى ورال قالاسى تەكە، البانيا استاناسى دا ەجەلدە تەكەران، ال يران استاناسى كۇنى بۇگىندە دە تەگەران (تەكەران) دەپ اتالادى.

تراگەديا ءسوزى گرەك تىلىندە «تەكەلەر ءانى» دەپ اۋدارىلادى. دەمەك، ءبارىنىڭ شىعۋ تەگى ءبىر قايناردان. ءبارى-ءبارى باستاۋىن قازاق دالاسى مەن ونىڭ شەجىرەسىنەن الادى. ماڭعىستاۋدا تەكە رۋى-بايبىشە-شىلىم-ايتۋمىس-بۇزاۋ-كەلىمبەردى-اداي بولىپ تاراتىلادى. ماڭعىستاۋعا كورشى تۇرىكپەننىڭ دە ءبىر رۋى تەكە دەپ اتالادى. قازىرگى يران مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن كەزىندە دايلاردىڭ ارشاق دەگەن ءبىر اتاسىنىڭ قالاعانى بارلىق جازبا دەرەكتەر دە ايتىلعان.  دەمەك، ارشاكتىڭ رۋىن تەكە دەپ باتىل ايتۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. سەبەبى، مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ەجەلگى رۋلار، استاناسىنا ءوز اتالارىنىڭ ەسىمدەرىن قويعان. مىسالى، شىڭعىس قاعان قۇرعان قازاق قاعاناتى استاناسىنىڭ قاراقۇرىم اتاناتىن سەبەبى، قارا دا، قۇرىم دا سول شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتالارى بولاتىن. تەكەنىڭ تولىق ماعىناسى، ناعىز اكە دەگەن ماعىنا بەرەدى.

لاقايلار وزدەرىن «ءبىز وزبەك تە، تاجىك تە ەمەسپىز، بىزدەردى جەكە، دەربەس تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرى دەپ تانۋ كەرەك» دەگەن ماسەلەنى ءار كەزدەردە كوتەرىپ كەلەدى. مەنىڭشە ولاردىڭ كەزىندە سولاي بولعانىنا داۋ بولماسا كەرەك. ايتپەسە، كوپتەگەن الەم ەلدەرىنىڭ قۇرامىندا لاق، لاقاي اتتى رۋ، تايپا مەن ەلدەر بولماعان بولار ەدى. مىسالى، سولاردىڭ ءبىرى لاكي دەگەن اتپەن قازاقتىڭ قاپ تاۋىنداعى داعىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقى سانالادى. لاكيا دەپ تە اتالادى. وعان لاق جانە قۇلىن اۋداندارى كىرەدى. كەزىندە ولار يمام ءشاميلدىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرى بولعان. لاقتاردا قازاقتار سياقتى ءبىرىن-ءبىرى ادام دەپ اتايدى. يسلامنىڭ سۋننيت تارماعىنا جاتادى.

لاقاي (لاق، لاقي، لاقيا، لاكوە، لاقاۋ)  اتتى رۋ مەن تايپا وزبەكتەر دە، قاراقالپاقتىڭ قىپشاق ارىسى ءىشىن دە، قىرعىزدار دا، قازاقتىڭ قوڭىراتىندا جانە ت.ب. بار. قاراقالپاق لاقايلارى وزدەرىن قارا بابادان تاراتادى. لاقايلار داعىستان دا (رەسەي), تاجىكستاندا جانە يراندا جەكە ەتنوس سانالادى.

لاقايلار قازاقتىڭ ءتول ۇرپاعى. «الپامىس باتىر» جىرىندا الپامىستىڭ تەگى قازاق ەكەنى جانە ونىڭ رۋى قوڭىراتتىڭ لاقايى ەكەندىگى انىق ايتىلادى.

قازاقتىڭ لاق (ەشكىنىڭ لاعى), لاعۋ (قاڭعىپ كەتۋ), لاعنەت ايتۋ، لاعمان، لاقتىرۋ، لاقاپ (لاق اپا), لاقاپ ءسوز، لاقاپ (ماداق) ەسىم، لاق ەتكىزۋ (توگىپ تاستاۋ، اقتارىپ سالۋ) سياقتى،  «لاق» دەگەن ءتۇبىرى بار بارلىق اتاۋلارى مەن ۇعىمدارىنىڭ اۆتورى وسى لاقايلار.

قازاقتىڭ قىسقى باس كيىمى مالاقايدىڭ دا، الاقاي مەن سولاقاي دەگەن ۇعىمدارىنىڭ دا اۆتورلىق قۇقىقتارىن وسى لاقايلارعا (مان لاقايلارعا) بەرسەك ءتىپتى دە جاڭىلىسپايمىز.

لا – 1.لاب (اباق، لاباق), 2.لاع (لاعىل، لاعمان، لاعۋ، لاعىپ كەتۋ، لاعنەت ايتۋ), 3.لاج (لاجىن تابۋ، لاجسىز), 4.لاي (بالشىق), 5.لاق (لاقاپ، لاق ەتكىزدى، لاقتى ەشكى، لاقايلار), 6.لال (لالا گۇل، بالا), 7.لاڭ (لاڭ سالۋ), 8.لاپ (لاپىلداپ جانۋ، لاپ قويۋ), 9. لاس (لاس تىرلىك), 10. لات (لاتىن), لاتىش (لاتۆيا) حالىقتارى، لاتىن ءتىلى), 11.لاۋ (لاۋ تارتۋ), 12.لاش (لاشىن (قۇس), لاشىق (ۇيشىك)).

«لا» دەگەن تۇبىردەن باستالاتىن لاتىن امەركاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىن، بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى لاتىش جانە ت.ب. ەلدەردى وسى ءبىزدىڭ لاقيلەر مەن لاقايلاردان تاراعان ۇرپاق دەپ باتىل تۇجىرىم جاساي الامىز.  دەمەك، بۇگىنگى وتەمىز دەپ وتىرعان لاتىن الىپپەسى، ەجەلگى قازاق الىپپەسى بولىپ تابىلادى.

 

ون بەس - مۇڭال اقپان.

ون بەستىڭ تاڭباسى «م» – ادام (اتا-م) دەگەن ماعىنا بەرەدى. م – تاۋەلدىلىك جالعاۋ. بۇل دىبىستىڭ تۇپكى ماعىناسى ءوز اتاڭنان باستاپ سوناۋ ەڭ تۇپكىردەگى ادام اتاعا دەيىنگى اتالاردىڭ (ادامداردىڭ) بارلىعى مەنىڭ اتام. اتا – بابالارىمىزدىڭ ءبىر-ءبىرىن قۇرمەتتەگەنى سونشالىق كەز-كەلگەن جاندى ادام، ياعني مەنىڭ اتام دەپ قۇرمەتتەۋدى مىندەتتەپ وتىر. قازاقتىڭ سان ميلليونداعان سوزىنە «م» دىبىسىن قوسساڭ ءبارى مەنىكى دەگەن ۇعىم بەرەدى. اتام، انام، كوكەم، اعام، ءىنىم، بالام، نەمەرەم، شوبەرەم، باسىم، اياعىم، كوزىم، قۇلاعىم، ەلىم، جەرىم، اتامەكەنىم، ايىم، كۇنىم، جارىعىم، جۇلدىزىم، بوتام، بالاپانىم ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. قازاقتا اتادان تارامايتىن بىردە-ءبىر ادام، سوعان سايكەس "م" دىبىسى جالعانبايتىن بىردە-ءبىر اتاۋ ءسوز جوق.

«م» تاڭباسى، بۇل ادام اتانىڭ سوڭعى جانە ماننىڭ ءبىرىنشى دىبىسى. بۇكىل الەم ەلدەرى ۇلى جاراتۋشى - اللانىڭ العاشقى جاراتقان سانالى تىرشىلىك يەسىن ادام جانە مان دەپ اتايدى. وسى ەكى ۇعىمنىڭ ەكەۋى دە بۇگىنگى قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى مانقىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ادام اتانىڭ اتىن اداي، مان اتانىڭ مانقىستاۋ (مانداردىڭ قىستاۋى) ۇستاپ وتىر.

اقپاننىڭ ءتۇبىرى «اق» بولىپ، وسى ايتىلعانداردىڭ ءبارى  «ايداي اقيقات» دەپ وتىر.

اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، ادام توپان سۋعا دەيىنگىلەر، مان توپان سۋدان كەيىنگى نۇق پايعامباردىڭ قاۋىمى. ەجەلگى قازاقتار كۇنى كەشەگە دەيىن، شەجىرە بىلەتىندەر كۇنى بۇگىندە دە وزدەرىن نۇق پايعامبار قاۋىمىنانبىز دەيدى.

«م» تاڭباسى ادام مەن ماندى جالعاپ، قول ۇستاسىپ تۇرعان ەر مەن ايەلدىڭ بەينەسىن بەرىپ تۇر. اتىنا زاتى ساي دەپ وسىندايدى ايتار بولار. ەگەر ءبىز لاتىن ارىبىنە كوشكەندە، ول تاڭبامىز ءدال وسىلاي سويلەي الا ما؟ ونداعى تاڭبالار وسىلاي سويلەي الماسا، وندا وعان كوشۋدىڭ ەش قاجەتتىگى جوق.

 

ون التى - مۇڭال بالىقشى.

ون التىنىڭ تاڭباسى «ن» –  نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ەسىمىن، سونىمەن قاتار بالاسى (ۇلى، قىزى), ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەدى.  مىسالى، نۇرالين، نۇرتازين، سارين، ءتاجين، مامين ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. ءۇندى حالقىنىڭ (ينديا) اتا سالتتارىن كۇنى بۇگىندە دە «ناتا»، ياعني نۇق اتا سالتى دەپ اتايتىندارى وسىدان.

«ن» تاڭباسى دا شەجىرەگە ساي جاسالعان. ادام مەن مان اتالارىمىزدىڭ اراسىن نۇق پايعامبار اتامىز «كوپىر» بولىپ جالعاپ تۇر.

 

       ون جەتى - مۇڭال جەمەنەي.

ون جەتىنىڭ تاڭباسى «ڭ» – بۇل دىبىستان جاس ءسابيدىڭ «ڭگا (ىڭگا)»-لاپ جىلاعانىنان باسقا ءسوز جاسالمايدى. دەمەك، بۇل دىبىس، ءالى ءتىلى شىقپاعان ءسابي دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل دىبىس ءسوز اراسىندا: اڭ، اڭشى، اڭعال، ماڭعىستاۋ، ماڭعاز، ماڭدالا، ماڭداي، تاڭداي، ساراڭ ت.ت. تۇرىندە كەزدەسەدى. بۇل ۇعىمداردا جوعارىدا ايتقانداي، ادامزات دامۋىنىڭ باستاپقى (سابيلىك) كەزەڭىن بىلدىرەدى.

ماننىڭ بالاسى ءبىر جاستا، ءالى ءتىلى شىققان جوق. «ڭ» دىبىسىنان «ڭگا» دەگەننەن باسقا ءسوز جاسالمايتىنىن وسىدان.

ءبىز بۇل قاعيدادان، ءبىزدىڭ قولدانىپ جۇرگەن دىبىستىق تاڭبالار مەن سان اتاۋلارىنان جەكە ادامنىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ءتىلىنىڭ شىعۋى، ەسەيىپ، ەر جەتۋى، ءبىلىم الۋى ت.ت. بولىپ قاتار ورىلگەن،  الەمدىك قاعاناتتار تاريحى ەكەنىن كورەمىز. سەبەبى، حاندىقتار مەن قاعاناتتار، پاتشالىقتار مەن امىرلىكتەر، مەملەكەتتەر مەن يمپەريالار دا تۋرا  ادام سياقتى دۇنيەگە كەلەدى، ەسەيەدى، وركەندەۋىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىعىپ بارىپ ىدىراپ كەتەدى، كەيىن وزگە (اتالارىنىڭ) اتاۋىمەن  قايتا جاڭعىرادى.

 

ون سەگىز - مۇڭال سەميت.

ون سەگىزدىڭ تاڭباسى «و» – كۇن تاڭباسى، شاڭىراق جانە «ءسابي (نارەستە)» دەگەن ماعىناسى بار. اقيقاتىندا بۇل ەجەلگى كۇندەردىڭ، ياعني قۋ (قۋ اداي اكە) مەن ءۇن-دەردىڭ (مۇڭال) تاڭباسى.

باس كيىممەن ويناۋعا بولمايتىنى سياقتى، «و» مەن دە، كۇن مەن سابيدەن جانە ولاردان دا باسقا و-دان باستالاتىن بارلىق ۇعىمداردىڭ بارلىعىمەن  دە ويناۋعا بولمايدى. و-دان باستالاتىن ۇعىمدار: وت، وق-ءدارى، وقتۇمسىق، وبا (اۋرۋ), وبا (مولا), ومارتا (بال اراسى), ومىراۋ (انامىزدىڭ ءتوسى), ور، ورامال، وتان، وتباسى، وداق پەن بودان، ياعني وتان جانە وداقپەن ويناساڭ بودان بولاسىڭ دەپ تۇر. شىنىندا دا، وداقپەن ويناۋعا بولمايدى. وداقتىڭ قانداي بولاتىنىن كەشەگى كەڭەستەر وداعى كەزىندە كورگەنبىز. قازىرگى كەدەندىك وداق، ەۋرو وداقتار ءتۇپتىڭ تۇبىندە سول بۇرىنعى «شىققان» جەرىمىزگە قايتا اپارۋى ابدەن مۇمكىن. بۇنداي جاعدايلار بۇرىندا دا سان رەت بولعان. ايتپەسە ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزدا «بودان» دەگەن ءسوز بولماعان بولار ەدى. سەبەبى، ءالدى مەن ءالسىز، ياعني از حالىق پەن كوپ حالىق جانە مادەني دامۋ دەڭگەيلەرى ءار ءتۇرلى ەلدەر تەڭ دارەجەدە وداق بولا المايدى. بۇل قاراپايىم ادامنىڭ، ۇرىنشاق، زورلىقشىل ادامدارمەن جولداس (ساپارلاس) بولعانىمەن ءبىرداي دۇنيە. تەنتەكتىڭ الدىنان «كوپ اسقانعا، ءبىر توسقان شىققان» كەزدە قوساق اراسىندا بوسقا كەتەسىڭ. بۇگىنگى سانكتسياعا ءىلىنىپ، داعدارىسقا ۇشىراپ جاتقانىمىز وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

        تاريح تاعلىمى: سەگىز سانى اتاۋىن يەمدەنگەن سەميتتەر اتالى، اكەلى، بالالى بولىپ جالعاسۋدىڭ ورنىنا «و»-مەن ويناپ ءبولىنىپ كەتتى. اتاسىن –اتا دەپ تۋىسۋدىڭ ورنىنا وزدەرىن بودانبىز دەدى، سوعان وزدەرى وزدەرىن سەندىرىپ وزگەلەردى دە بودان ەتۋگە بارىن سالىپ جانتالاسىپ ءجۇر. كونبەگەندەرىن قانعا بوياۋدا.

اتام قازاقتىڭ سوزدىك قورىنداعى «تيمە وعان»، «نەڭ بار وندا»، «باسقاعا تيسەڭدە «و»-عان تيمە» دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى.

قورىتىندى: «و» تاڭباسى العاشقى «اد» قاۋىمى، كۇن (وت) جانە ءسابي (نارەستە، بالاپان) دەگەن ماعىنا بەرەدى.  مىنە وسى قاعيداعا سايكەس «و»-عان (وتقا) جولاما كۇيىپ قالاسىڭ،  «و»-عان (سابيگە، نارەستەگە جانە سونىمەن قاتار قاراشاڭىراققا) تيمە، «و»-دان اۋلاق ءجۇر، نە ايتساڭ دا «و»-دان باسقاسىن ايت، ياعني العاشقى اتالارعا ءتىل تيگىز بە  ت.ت. دەلىنەدى.

ءسابي ءبىر جاستان جاڭا اسىپ، ەكىگە شىقتى «و»-عان تيۋگە بولمايدى. ەكى قازاقتىڭ ساندىق اتاۋى، ولار ادامي قاسيەتتىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا شىققاندار. ولارعا دا تيۋگە بولمايدى.

ون سەگىزدىڭ دىبىستىق تاڭباسى «و» مەن بەلگىلەنىپ، ادايدىڭ كۇن (قۇدايكە مەن مۇڭال) تاڭباسىن كورسەتىپ تۇر.

ون جەتى مەن ون سەگىز اداي بۇزاۋدىڭ ساندىق اتاۋى. ادامزات تۋىستىعىنىڭ ءبولىنۋى وسى ون سەگىزدە جالعاسىن تاپتى.

 

ون توعىز - مۇڭال توبىش.

ون توعىزدىڭ تاڭباسى «ءو» – 1.ءوب، 2.وگ، 3.ءوز، 4.ءوي، 5.وك، 6.ءول، 7.ءوم، 8.ءون، 9.ءوڭ، 10.ءوپ، 11.ءور، 12.ءوس، 13.ءوت، 14.ءوۋ،15.ءوش. بارلىعى 15 ءتۇبىر ءسوز. «و» مەن «ءو» ەگىز.  ايىرماسى «و»-نىڭ ورتاسى شابىلعان (كەسىلگەن، بولىنگەن), ياعني اراسىنا شەكارا قويىلعان. ەجەلدە ءبارى توعىز-توعىزدان ەسەپتەلگەن. «و» مەن «ءو» سياقتى توعىز-توعىز بەن كوبەيتۋ سانى دا ەگىز بولىپ تۇر. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، «و» مەن «ءو» دىبىستارىندا 15/15 بولىپ 30 تاڭبانىڭ تەپە-تەڭدىگى ساقتالعان، تۋرا كيەلى قۇراننىڭ جازبالارى سياقتى. دەمەك، قازاقتىڭ الىپ ءبيىن دە (الىپپە), قۇراندى دا ۇلى جاراتۋشى-اللاتاعالا وسى جۇيەمەن جىبەرگەن. ماننىڭ بالاسى ءۇش جاستا.

توبىشتاردىڭ دا دىبىستىق «ءو» تاڭباسى اتىنا ساي جاسالعان. كۇننىڭ ورتاسىن ەكىگە ءبولىپ تۇر. ماعىناسى، ءبىرىنشى سەميتتەر جەمەنەيلەردەن ناعاشىلى، جيەندى ءبىر ەل بولىپ «و» كۇن تاڭبانى يەمدەندى. جيەندەر شەكتەن شىعىپ كەتكەندە توبىشتار تاڭبانىڭ ورتاسىن ءبولىپ تاستاپ، ادام اتادان جالعاسىپ كەلە جاتقان الەمدىك ءتارتىپتى قايتا ورناتتى.

 

       جيىرما – جي (جينا، جيناما), ىر ء(ىر، ءىرى، ءبىر ء(بىرىنشى), ءپىر (ۇستاز), قىر، جىر، سىر),  جيىر (بۇكتە) جانە «ما (مان)» دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى.  بۇگىنگى ماعىناسى ەكى ون مەترلىك ۇزىن زاتتى جيىرىپ، ەكى بۇكتەپ جيناۋ، وسىنىڭ بالاما ماعىناسى  ەكى وندىقتى قوسىپ جيناۋ دەگەن ۇعىم بەرەدى.

جيىرمانىڭ نەگىزگى ماعىناسى ۇل مەن قىزدان تاراعان، ياعني ناعاشى مەن جيەننىڭ ەلى دەگەن ءسوز. جيىرما مەن جيەننىڭ «جي» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءبىر سانى ادايدىڭ ەكى بالاسى قۇدايكە مەن كەلىنبەردى ء(بىرىنشى بۋىن), ياعني ادام، ەكى سانى قازاقتىڭ ساندىق اتاۋى بولسا، ون سانى سولاردىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭالدىڭ (مۇڭال وشاقتىڭ) ساندىق اتاۋى. سوندا مۇڭال ەكى ەسەلەنىپ ءاز اتانىڭ قازاق اتانعان ۇرپاقتارىن (حالقىن) قۇراپ وتىر.

جيىرمانىڭ تاڭباسى «پ» – پا، ءپا، پە، پي، پو، پۇ، ءپۇ، پى، ءپى.  بارلىعى 9  ءتۇبىر (بۋىن) ءسوز. توپان سۋدان كەيىنگى ماننىڭ بالاسى بەس، ياعني پەرىشتە  جاستا. ناعىز پىشپە جاسايتىن جاس. اداي اتادان باستاعان دا جيىرما جاستا. بوزبالا مەن قىز بالا جيىرماعا شىعىپ، ءپىسىپ، جەتىلىپ تۇر. ماڭعىستاۋلىق ادايلار «پ» -نى قوسايلاردىڭ بوساعا تاڭباسى دەپ تە اتايدى. سەبەبى، توپان سۋدا امان قالعان از ەلگە «بوساعا» بولعان سولار بولاتىن. قوڭىراتتاردىڭ دا تاڭباسى وسى. قوساي مەن قوڭىراتتىڭ «قو» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى دا وسىدان. كيىز ءۇيدىڭ ىشكە كىرەر ەسىگى تۇرعان جەردى بوساعا دەپ اتايتىندارى دا وسىدان.

 

جيىرما ءبىر – قاز اداي.

جيىرما ءبىردىڭ  دىبىستىق تاڭباسى «ر»  – را (كۇن قۇدايى), راس (اللانىڭ ءسوزى دە راس، ءوزى دە راس), راحمەت (ريزاشىلىق ءبىلدىرۋ),  ءرا ء(راسىم), رۋ (اتا). بۇل ماننان باستالعانداعى بەسىنشى بۋىننىڭ تاڭباسى، ياعني ماننىڭ ۇرپاعى بەس جاستا. وسى جاستا ءسابيدىڭ ءتىلى «ر» كەلۋگە ءتيىس.

 

جيىرما ەكى – ءاز قازاق.

جيىرما ەكىنىڭ تاڭباسى «س» - ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا «ساق، ساقتار» دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالعا، ءبارىمىز بىلەتىن «ساعا» دەگەن ءسوزدى الايىق. ساعا – اعىن سۋدىڭ باستاۋ الاتىن ساعاسى. وسىعان سايكەس قازاقتا «سۋ اقپايتىن با ساعادان، ءسوز باستالمايتىن با ەدى اعادان» دەگەن ماقال بار. ساعانىڭ تولىق ماعىناسى ساق اعا.

سالت – اتا سالتى. باسى اتانى سىيلاۋدان باستالىپ، ارتى اكەنى، اعانى جانە ءاربىر قازاق بالاسى وزىنەن ۇلكەندەردىڭ ءبارىن سىيلاۋمەن جالعاسادى. مەن قازاقپىن دەگەن جانعا بۇل قاعيدا وزگەرمەيدى.

«س» تاڭباسى، ادايدىڭ ەكىنشى بۋىنىنداعى ايدىڭ بەينەسى. ءبىرىنشى بۋىنداعى ادتىڭ تاڭباسى ءتىل مەن جەبە. ماڭعىستاۋ زيراتتارىندا باقيلىق بولعان ەرى مەن ايەلىنە ءبىر كەسەنە سالىنسا، جەبە مەن اي تاڭباسىن قاتار سالادى. بۇل وسى زيراتتا ەرى مەن ايەلى جەرلەنگەن دەگەندى بىلدىرەدى.

بۇل تاڭبا دا، اتىنا زاتى ساي جاسالعان. ءبىرىنشى وندىق تا (ون ءبىردى قاراڭىز) اتا تۇرسا، ەكىنشى وندىق تا انا (اي) تۇر.

 

جيىرما  ءۇش - ءاز قوساي.

جيىرما ءۇش سانىندا - ءۇش سانى، ياعني قوساي اتا ەسىمى 3 رەت قايتالانىپ 9 سانىن قۇراپ تۇر.

جيىرما ءۇشتىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ت» - ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا تولىپ، تولىستى، ەندى وزگەرمەيدى دەگەن ماعىنا بەرەدى.

«ت» - 1.تاب، 2. تاع، 3.تاج، 4.تاز، 5.تاي، 6.تاق، 7.تال، 8.تام، 9.تان، 10.تاڭ، 11.تاپ، 12.تار، 13.تاس، 14.تات، 15.تاۋ بولىپ مۇندا دا 15/15-ءتى قۇرايدى. ءبارىن تۇگەل تالداپ جاتپاي-اق، تەك قانا ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن: ءۇشىنشى بولىپ تۇرعان «تاج» دەگەن تۇبىردەن تاجالدان باسقا ءسوز جاسالمايدى. نەگە؟ سەبەبى، ءۇشىنشى بۋىن ۇرپاق نۇق پايعامبار زامانىندا توپان سۋعا قارىق بولعان.

تاعى ءبىر مىسال:  بۇكىل الەم ەلدەرىندە كارتا ويىنى دەگەن ويىن بار. وسى ويىندا «تۇز»-دىڭ بارلىق كارتاعا باس بولىپ، ءبارىن باساتىنى وسىدان.

«ت» تاڭباسى ۇلدىڭ (بالا) تولىسقانىن ءبىلدىرىپ، ۇلتقا اينالدىرىپ تۇر; ءسۇت – سۋ اعارىپ، سۇتكە اينالعان; ءورت – جانىپ كەتكەن، ەشتەڭە قالماعان; جىلت – كورىندى دە جوق بولدى; بۇلت – بۋ جينالىپ بۇلتقا اينالعان ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. مىنە «ت» دىبىسى وسىلاي سويلەيدى.

«ت» تاڭباسى مان اتادان ساناعاندا جەتىنشى بۋىن. بۇل الدىڭعى جەتىنشى بۋىن بۇزاۋ-جەمەنەيدىڭ تولىپ، تولىسۋى. استىڭ اتاسىن «تۇز» دەپ اتايتىنىمىز وسىدان. بۇز بەن تۇزدىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى وسىدان.

«ت» تاڭباسى اتىنا ساي جاسالعان. باقاننىڭ ءۇستى بەينەلەپ ايتقاندا تاسپەن باستىرىلعان. بۇل «ت»-عا جەتۋ دۇنيەنىڭ شەگى، ارى قاراي اسا المايسىڭ دەگەن ءسوز.

 

جيىرما ءتورت – ءاز قۇنانورىس.

دىبىستىق تاڭباسى «ءۇ» - ۇلپىلدەپ تۇرعان ۇكى (دومبىراعا، ساۋكەلەگە تاعىلادى), ۇكىمەت، ۇكىم ەتۋ  جانە شاڭىراقتى كوتەرەتىن باقان. ۇك (ۇق) – نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ءسوز ءتۇبىرى. بۇل توپان سۋدان كەيىنگى نۇق اتا ۇرپاقتارىنىڭ قاۋىمى. اتاسىنىڭ اتىن ۇكىگە بالادى. بىزدەن باسقا ەشبىر ەل ءوز بيلىكتەرىن ۇكىمەت دەپ اتامايدى.

«ءۇ»-دەن باستالاتىن ءتۇبىر سوزدەر: 1.ءۇب، 2.ۇگ، 3.ءۇد، 4.ءۇز، 5.ءۇي، 6.ۇك (ۇكى، ۇكاشا اتا), 7.ءۇل، 8.ءۇم، 9.ءۇن (كۇن), 10.ءۇڭ، 11.ءۇپ، 12.ءۇر ء(تۇر، تۇرىك), 13.ءۇس، 14.ءۇت، 15.ءۇش. بارلىعى 15 ءتۇبىر ءسوز. 30 تاڭبانىڭ تەڭ جارتىسى.

ارنايى كوڭىل اۋداراتىن جاعداي، بەسىنشى بۋىندا بۇگىنگى ۇلى ءجۇز ءۇيسىننىڭ، التىنشى بۋىندا نۇق پايعامبار قاۋىمىنىڭ، توعىزىنشى بۋىندا كۇن قاعاناتىنىڭ، ونىنشى بۋىندا مۇڭال-مونعولدىڭ، ون ەكىنشى بۋىندا تۇرىكتىڭ نەگىزى قالانىپ تۇر.

 

جيىرما بەس – قاز ء(از) اقپان.

دىبىستىق تاڭباسى «ۋ». بۇل ءبىزدىڭ بۇگىنگى سوزدىك قورىمىزدا اتاۋى ءبىر-اق دىبىستان تۇراتىن «ۋ» (سىرىن بىلمەگەن ادامعا زياندى، بىلگەن جانعا ءدارى رەتىندە قولدانىلاتىن ۋلى زات);  ەكى دىبىستان تۇراتىن، بۇكىل عالامنىڭ (تابيعاتتىڭ) ەڭ كوپ مولشەرىن قۇرايتىن سۇيىقتىق اتاۋلارى سۋ، بۋ، شۋ، نەمەسە وسى سۋعا بايلانىستى  جۋ، جۋ; ەل مەن جەردى قورعاۋداعى، ار مەن نامىستىڭ ەڭ بيىك سيمۆولى تۋ مەن جالاۋ،  قالىڭ، وتە كوپ دەگەن ماعىنا بەرەتىن  نۋ (نۋ ورمان);  سۋداعى بالىقتى قارماق نەمەسە شانىشقىمەن ءبىر-بىرلەپ ۇستايتىنداي ەمەس، توننالاپ ۇستايتىن اۋ، قاراتپا سوزدەر ءاۋ، ەۋ، وۋ; وتە جوعارى جىلدامدىقتى بىلدىرەتىن زۋ; اتا-تەگىڭدى بىلدىرەتىن رۋ،  قازدىڭ بالاماسى قۋ (قۋماندار); ءۇش دىبىستان تۇراتىن تاۋ، ساۋ، باۋ (باۋ-باقشا، ءجىپ), قۋ، بۋ، جۋ، تۋ، ارۋ، ورۋ ت.ت; الاۋ، اتاۋ، سۇلۋ، تورۋ، جورۋ، قورۋ، قارۋ، سولۋ، ادگۋ، ادلۋ ت.ت;  جالاۋ، تاراۋ، قاراۋ، قۇراۋ ارۋ، ارۋانا، ارۋاق ت.ت. بولىپ تابىلادى. دەمەك، ەڭ العاش ۋدى ويلاپ تاۋىپ، ونىڭ ءدامىن تاتىپ، وعان «ۋ» دەپ ات قويعاندار، ادام اتا ۇرپاقتارىنىڭ ءوسىپ-ءونىپ، اتا ۇرپاقتارىنا، ياعني رۋعا ءبولىنۋى، العاشقى رۋلىق تاڭبانى ويلاپ تاۋىپ، ياعني رۋنا جازباسىن دۇنيەگە اكەلگەندەر، العاش تۋ كوتەرگەندەر، بۇتكىل جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ نەگىزگى كوزى سۋ ەكەندىگىن تانىعاندار، ۋاقىت وتە كەلە ءبىر-بىرىنەن الىستاپ كەتكەن رۋلاردىڭ باستارىن بىرىكتىرىپ قۋ دەپ اتاپ، «اققۋ مەنەن قاز ەگىز، اداي مەنەن تاز ەگىز» دەگەن ماقالدى دۇنيەگە اكەلگەن وسىلار.

دەمەك، «ۋ» – كەز-كەلگەن قيمىل ارەكەتتىڭ سوڭى، ياعني شىرقاپ شىعار شىڭى. مىسالى، «ۋ» ىشسەڭ ولەسىڭ، بارۋ، كەلۋ، كەتۋ، شىعۋ، توسۋ، كەسۋ، جەتۋ، بولۋ، ءولۋ ت.ت.

الەمدىك قازاق قوعامىنىڭ اقيقاتقا اتا، وزگە ەلدەرگە اعا بولعانىن بىلدىرەدى. قازدىڭ ەكىنشى بۋىنىنداعى «اق» - تىڭ سىرى وسى. اللانىڭ جولى اقيقات. اقيقات ءبارىنىڭ شىڭى. ودان ۇلى جوق.

 

        جيىرما التى - ءاز  بالىقشى (الاش، التى الاش).

دىبىستىق تاڭباسى «ۇ» – 1.ۇب، 2.ۇع، 3.ۇد، 4.ۇج (ۇجىم), 5.ۇز، 6.ۇق (نۇق), 7.ۇل (ۇلى), 8.ۇم (ۇماي انا), 9.ۇن، 10.ۇڭ (ۇڭعى), 11.ۇپ،  12.ۇر (ۇران), 13.ۇس (قۇس), 14.ۇت، 15.ۇش. بارلىعى 15 ءتۇبىر ءسوز. 30 تاڭبانىڭ تەڭ جارتىسى.

ەندى وسى جەردە اسا كوڭىل اۋداراتىن جاعداي،   12-ءشى (قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى ون ەكى اتا بايۇلى) بولىپ تۇرعان «ۇر» دەگەن تۇبىردەن جاسالاتىن ۇرا (ۋرا) مەن ۇراندى قوسىڭىز. سوندا، بىزدەردىڭ بۇگىنگى سوزدىك قورىمىزداعى ۇر، ۇرا، ۇران (كورشى ەلدىڭ «ۋرا، ۋرا» دەپ جۇرگەندەرى وسى ءسوز) دەگەنىمىز شۋمەرلەردىڭ (مايالاردىڭ) العاشقى پاتشالارىنىڭ ەسىمدەرى. قۇراننىڭ دا ءسوز ءتۇبىرىنىڭ «ۇران» بولاتىنى وسىدان. «ۇر»-دىڭ الدىنا «ت» تاڭباسى قويىلىپ، تۇر، تۇران اتانىپ جۇرگەندەرى دە وسىدان. قازاقتىڭ «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەيتىندەرى دە وسىدان. ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) جاڭىلىسپايدى.

«ۇ» دىبىسى (3.ۇد قاۋىمى، 6.ۇق (نۇق پايعامبار) قاۋىمى، 7.ۇل (ۇلى), 10.ۇڭعى (وزەك), مۇڭال (موڭعول) - ماننان ساناعاندا ونىنشى بۋىن ۇرپاقتىڭ ساندىق اتاۋىن بەرەدى. دەمەك، مۇڭال تەك قانا ادام اتانىڭ ەمەس، مان اتانىڭ دا قاراشاڭىراق يەسى.

 

جيىرما جەتى - ءاز بۇزاۋ (جەمەنەي).

دىبىستىق تاڭباسى «ھ»  – ھا، ھە، ءھا. بارلىعى ءۇش ءتۇبىر ءسوز. ءسوز اراسىندا قاھار، قاھارلى، قاھارمان، اھا، ەھە، ءھام بولىپ كەزدەسەدى. ءۇش سانى نۇق پايعامباردىڭ تەگى قوساي رۋىنىڭ ساندىق اتاۋى. سونىمەن قاتار، ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ، قاسيەتتى جەتى سانى اتاۋىن يەمدەنگەن جەمەنەيلەردىڭ دە اتاۋىن بەرەدى. ارينە سولاي، ادامزاتتى تۇگەل جويىلۋدان امان الىپ قالعان قوساي نۇق پەن قاراشاڭىراقتى ۇستاپ قالعان جەمەنەيلەردەن اسقان قاھارمان بولۋى مۇمكىن بە؟ مىنە قازاقتىڭ ەشبىر ەلدە جوق، وسى ەرەكشە «ھ» دىبىسى نۇق پايعامبار قاۋىمىنىڭ قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەنىن ايشىقتاپ كورسەتەدى. وسى ءۇش سوزدە، قوساي اتامىزدى نۇق پايعامبارداي ۇلاعاتتى ۇلدى دۇنيەگە اكەلىپ، تاربيەلەگەنى ءۇشىن  «قاھارمان» دەپ ۇلاعاتتاۋ، «اھا، ەھە» دەپ ولاردىڭ ەرلىگىنە ءسۇيسىنۋ جانە ولاردىڭ ارتىنىڭ «ءھام» دەپ جالعاسىپ جاتقانىن كورسەتۋ بار. قايران اتالارىم! تاريح جازساڭ وسىلاي جاز. بۇدان اسقان دانالىق بولار ما؟ سول ءۇشىن دە عوي، سىزدەردىڭ قاس بي (كاسپي) اتانىپ جۇرگەندەرىڭىز.

قازىرگى لاتىن ارىبىنە وتۋگە بايلانىستى ۇسىنىلىپ جۇرگەن جوبالاردىڭ ەشقايسىسىن دا بۇل تاڭبا كورسەتىلمەگەن. بۇل دۇرىس بولمايدى. بۇل تاڭبا قالۋعا ءتيىس. مۇنى قوسپاي الىپ تاستاۋ، بۇل ەجەلگى اتالارىمىزدىڭ التىن ارىپپەن جازىلعان ۇلى تاريحىنىڭ ءبىر پاراسىن جىرتىپ الىپ، وتقا لاقتىرعانمەن بىردەي دۇنيە.

 

جيىرما سەگىز - ءاز بۇزاۋ (سەمەي).

دىبىستىق تاڭباسى «ش»  – 1.شا (شاق، شام، شار), 2.ءشا، 3.شە (شەك، شەكارا), 4.شي، 5.شو، 6.ءشو ء(شوپ), 7.شۋ، 8.شۇ (شۇبار، الا شۇبار), 9.شۋ، 10 شش (تىنىش), 11.شى (شىر ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلۋ، سىرتقى دۇنيەگە شىعۋ), 12.ءشى ء(ىشى، ىشكە قايتا كىرۋ).  12 ءتۇبىر (بۋىن) ءسوز. قازاقتىڭ (التى الاشتىڭ) قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى 12 اتا بايۇلدارىنىڭ  ساندىق اتاۋىن بەرىپ تۇر.

باسى جوعارى قاراعان ءۇش تارماق «ش» تاڭباسى - قازاقتىڭ ءۇش ارىسى ءۇش ءجۇزدىڭ، نۇق پايعامباردىڭ ءۇش جاققا كەتكەن ءۇش ۇلىنىڭ،  الشىننىڭ ءۇش بالاسىنىڭ ت.ب. ءۇش سانىنا قاتىستى بارلىق بالاما ۇعىمدارىن بەرەدى. سونىمەن قاتار، بۇل تاڭبادا اتام قازاقتىڭ الەمگە ايگىلى «ءتىل تاڭباسىنىڭ دا» بەينەسى بار. ەجەلگى باتىستىقتاردىڭ ءبىزدىڭ اتالارىمىزدى «يازىچنيكي»، ياعني «ءتىل تاڭبالىلار» دەپ جازعاندارىنىڭ سىرى وسى.

 

جيىرما توعىز – ءاز توبىش.

دىبىستىق تاڭباسى «ى» – بالاسى، ۇرپاعى، (ۇلى، قىزى), ءومىردىڭ جالعاسى.

 وتىز – وتىز قاز ادايدىڭ ساندىق اتاۋى. وت (ود-اد قاۋىمىنىڭ بالاما اتاۋى) جانە ىز (قىز) دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. ءۇش سانىنىڭ قوساي اتامىزدىڭ ساندىق اتاۋى ەكەندىگىن جوعارىدا ايتقانبىز. وتىز – ءۇش ەسەلەنگەن وننىڭ جيىنتىعى.

قوساي ادايدىڭ قۇدايكەسىنەن تارايتىن ەكى بالانىڭ كىشىسى بولعاندىقتان كەنجە بالانىڭ قاراشاڭىراق يەسى دەلىنەتىنى وسى قوساي اتامىزدان باستالادى. وسىدان بەرى قاراي كەنجە بالا قاراشاڭىراقتىڭ، ياعني ادام اتا وت جاققان وشاقتىڭ يەسى اتالىپ كەلەدى. بۇگىنگى بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ قاراشاڭىراعى مەن وشاعى قازاقتاردا.

«و» تاڭبانىڭ ءوزى بىلايشا سويلەيدى.

و – تاڭباسى «كۇن»، شاڭىراق جانە «ءسابي (نارەستە)» دەگەن ماعىنا بەرەدى. اقيقاتىندا بۇل

ەجەلگى كۇندەردىڭ، ياعني قۋ مەن ءۇن-دەردىڭ تاڭباسى. قۋ - قۋ اداي اكە (قۇدايكە) ياعني اتاسى), ال «ءۇن (ۇڭ)» (مۇڭال), ادايدىڭ كەنجە نەمەرەسى دەگەن ماعىنا بەرەدى. بۇل جەردە اسپانداعى كۇنگە «كۇن» دەپ ات قويعان ۇلى اتالارىمىزدىڭ اۆتورلىق قۇقىعى ساقتالىپ تۇر.

باس كيىممەن ويناۋعا بولمايتىنى سياقتى، «و» مەن دە، كۇن مەن سابيدەن جانە ولاردان دا باسقا و-دان باستالاتىن بارلىق ۇعىمداردىڭ بارلىعىمەن  دە ويناۋعا بولمايدى. و-دان باستالاتىن ۇعىمدار: وت، وق-ءدارى، وقتۇمسىق، وبا (اۋرۋ), وبا (مولا), ومارتا (بال اراسى), ومىراۋ (انامىزدىڭ ءتوسى), ور، ورامال، وتان، وتباسى، وداق پەن بودان، ياعني وتان جانە وداقپەن ويناساڭ بودان بولاسىڭ دەپ تۇر. شىنىندا دا، وداقپەن ويناۋعا بولمايدى. وداقتىڭ قانداي بولاتىنىن كەشەگى كەڭەستەر وداعى كەزىندە كورگەنبىز. قازىرگى كەدەندىك وداق، ەۋرو وداقتار ءتۇپتىڭ تۇبىندە سول بۇرىنعى «شىققان» جەرىمىزگە قايتا اپارۋى ابدەن مۇمكىن. بۇنداي جاعدايلار بۇرىندا دا سان رەت بولعان. ايتپەسە ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزدا «بودان» دەگەن ءسوز بولماعان بولار ەدى. سەبەبى، ءالدى مەن ءالسىز، ياعني از حالىق پەن كوپ حالىق جانە مادەني دامۋ دەڭگەيلەرى ءار ءتۇرلى ەلدەر تەڭ دارەجەدە وداق بولا المايدى. بۇل قاراپايىم ادامنىڭ، ۇرىنشاق، زورلىقشىل ادامدارمەن جولداس (ساپارلاس) بولعانىمەن ءبىرداي دۇنيە. تەنتەكتىڭ الدىنان «كوپ اسقانعا، ءبىر توسقان شىققان» كەزدە قوساق اراسىندا بوسقا كەتەسىڭ. بۇگىنگى سانكتسياعا ءىلىنىپ، داعدارىسقا ۇشىراپ جاتقانىمىز وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

اتام قازاقتىڭ سوزدىك قورىنداعى «تيمە وعان»، «نەڭ بار وندا»، «باسقاعا تيسەڭدە «و»-عان تيمە» دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى.

قورىتىندى: «و» تاڭباسى العاشقى «اد» قاۋىمى، كۇن (وت) جانە ءسابي (نارەستە، بالاپان) دەگەن ماعىنا بەرەدى.  مىنە وسى قاعيداعا سايكەس «و»-عان (وتقا) جولاما كۇيىپ قالاسىڭ،  «و»-عان (سابيگە، نارەستەگە، ياعني قاراشاڭىراققا) تيمە، «و»-دان اۋلاق ءجۇر، نە ايتساڭ دا «و»-دان باسقاسىن ايت، ياعني العاشقى اتالارعا ءتىل تيگىز بە  ت.ت. دەلىنەدى.

«ت» تاڭباسى ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا تولىپ، تولىسقان «ۇل»، ال ەكىنشى بۋىنداعى «ىز» - قىز دەگەن ماعىنا بەرەدى.

ارى قاراي وتىز ءبىر، ياعني ءاز اداي، وتىز ەكى – ءاز قازاق، وتىز  ءۇش - ءاز قوساي، وتىز ءتورت – ءاز قۇنانورىس، وتىز بەس - ءاز اقپان، وتىز التى - ءاز بالىقشى، وتىز جەتى - ءاز   جەمەنەي، وتىز سەگىز - ءاز  سەميت، وتىز توعىز - ءاز توبىش بولادى.

وتىزدىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ءى» - بۇل دىبىس-تاڭبا دا ەجەلدە قازىرگى «وۆتار» مەن «يچتەردىڭ» ورنىنا قولدانىلعان «ن» (نۇرالين، نۇرتازين، سارين ت.ت.), «ي، ي، ى» توبىنا جاتادى.

 

قازاقتىڭ 30 دىبىستىق تاڭباسىنىڭ  بەس تاڭباسى: 10.ي، 11.ي، 16.ن، 29.ى، 30.ءى بالاسى (ۇلى، قىزى), ۇرپاعى دەگەن ماعىناسى بار. بۇل ادامزات عۇمىرىنىڭ ءۇش كەزەڭىندەگى ۇرپاقتارى دەگەندى بىلدىرەدى.

       ءبىرىنشىسى، (10.ي، 11.ي) ەڭ العاشقى اد قاۋىمى، ياعني كۇننىڭ (قۋ – قۋ اداي اكە (قۇدايكە) مەن ءۇننىڭ (مۇڭالدىڭ) ۇرپاقتارى دەگەن ءسوز.

مىسالى: اداي - ادام اتانىڭ ۇرپاعى (ۇلى، بالاسى، قىزى), ياعني اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى دەگەن قاعيداعا سايكەس جارى اداي، جاجير اداي، قوجا احمەت ياسساۋي، قاجى قۇسايىن شيرازي (ياسساۋي كەسەنەسىن سالۋشى شەبەر), احمەت يۋگىنەكي (ادەبيەت تاريحىندا «شىندىق سىيى» داستانىمەن ءمالىم), ءابۋ ءناسىر ءال (ال) فارابي، حاكيم تارازي، ماحمۋد قاشقاري، ءال بۋحاري، ءابۋ رايحان ءال بيرۋني، حاكىم اتا سۇلەيمەن باقىرعاني، الىشەر ناۋاي، فيرداۋسي (شاحناما), ءابدىراحمان ءجامي (پارسى-تاجىك ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى), مۇحاممەد شايباني (جوشى حاننىڭ ۇرپاعى), سايفي ساراي، حايدار رازي، قادىرعالي جالايري، فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، قاشقار حانى ابۋباكىر دۋلاتي ت.ت. بولىپ ەسىم ءسوزدىڭ ءسوز سوڭى، «ي»، «ي» دىبىستارىمەن اياقتالسا، ۇلى، بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر. وسى جەردە ءسال دە بولسا وتكەن تاريحتان حابارى بار ادامداردىڭ ەسىنە سالا كەتەيىن ەجەلگى، اسىرەسە بىزگە كوبىرەك بەلگىلىسى ورتا عاسىرلىق ۇلى عۇلامالاردىڭ بارلىعىنىڭ دەرلىك اتا تەگى وسىلاي جازىلعان. بۇل قاعيدا قازاقتا كۇنى بۇگىندە قولدانىستا بار. مىسالى، مۇستافا شوقاي، انەس ساراي، حاليپا التاي، يسلام جەمەنەي، سابىر اداي، وردالى قوساي، اقىلبەك جەمەنەي، تۇڭعىشباي ال تارازي، قايرات مامي... دەمەك ادام ەسىمدەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا «ي، ي» ءارىبىن جالعاساق ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر.

«فيزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي

ناۋاي، ساعدي، فەرداۋسي،

قوجا حافيز – بۋ ءھامماسى

مەدەت بەر شاعيري فەردياد،» دەگەن اباي اتامىزدىڭ سوزىندە، وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي اتتارى اتالعان التى اقىننىڭ ەسىمدەرىنىڭ سوڭى «ي» دىبىسىمەن اياقتالادى دا، سوڭعى قوجا حافيزدە اتاسىنىڭ ەسىمى ءبىرىنشى، ەكىنشى بولىپ ءوز اتى ايتىلادى.

ەكىنشىسى، (16.ن) نۇق پايعامبارعا دەيىنگى ادام اتا مەن اۋا انا  ۇرپاقتارى دەگەن ءسوز.

مىسالى، نۇق پايعامبار نەگىزىن قالاعان مان اتا قاۋىمى - ادام اتانىڭ ۇرپاعى دەگەن قاعيداعا سايكەس، ەجەلگى تۇران الەمىندەگى اتا-تەكتىڭ جازىلۋىنىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسى راشيد-اد-دين (پارسى (يران) ەلىنىڭ بيلەۋشىسى قازان حاننىڭ باس ءۋازىرى، شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، ورتا عاسىرلىق تاريحشى), ابۋ ومار مينحادج-اد-دين وسمان يبن سيراج-اد-دين ال-دجۋدجاني (ورتا عاسىرلىق تاريحشى), الا-اد-دين مۇحاممەد حورەزمشاح، ونىڭ ۇلى جەلال-اد-دين سۇلتان، ورتا عاسىرداعى سىرداريادان ىلەگە دەيىنگى ايماق ءامىرى بولاتشىنىڭ ءىنىسى كامار-اد-دين دۋلاتي، وسى بولاتشىنىڭ باۋىرى شامىس-اد-دين دۋلاتي، وتىرار قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى قايىر حاننىڭ ءۋازىرى دادىر-اد-دين ال-اميد، باحاۋ-اد-دين ناكشباند، ناجم-اد-دين كۋبرا، ونىڭ مۇراگەرى التىن وردا بيلەۋشىسى بەركە حانعا تىكەلەي ۇستازدىق ەتكەن بۇحارادا تۇرعان شەيح سايف-اد-دين باحارزي، ورتاعاسىرلىق مۇسىلمان عۇلاماسى نۇر-اد-دين حورەزمي، سادىر-اد-دين (كەيبىر دەرەكتەردە بۇل اتامىزدى بابا تۇكتى شاشتى ءازىزدىڭ شىن اتى دەلىنەدى), يمانعا كەلىپ، شاريعاتتى مويىنداعان ۇلى مۇڭال بيلەۋشىسى وزبەك حاننىڭ رۋحاني تاربيەشىسى نۇعمان-اد-دين ال حورەزمي، ءوز زامانىنىڭ ۇلى تاقۋاسى اتالعان جالەل-اد-دين اس ساماركاندي،  اتاقتى ويشىل، اقىن، قولباسشى مۇحاممەد زاكير اد دين بابىر،  الەمگە ايگىلى «زافار نامەنىڭ» اۆتورى شاراف اد دين ءالي ءيازدي، بەكەت اتانىڭ ۇستازى باقىر اد دين مۇحاممەد ت. ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. وسى ەسىمدەردەگى اد (اد قاۋىمى، ياعني قازىرگىشە ايتقاندا وسى قاۋىمنىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى اداي، ال، (الاش، الشىن), اس (الاشتىڭ لاقاپ اتى) ال دينگە كەلسەك، بۇكىل قازاققا ءدىن دەگەن ۇعىمدى ەنگىزگەن وسى اتامىز. بۇل جايلى قىتاي جىلناماسىندا ادامدارى اتتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن دي تايپاسى، دينلين ەلى جايلى دەرەكتەر بار. پارسى (يران) تاريحى ولاردىڭ نەگىزىن قالاعانداردى ماد (مان اداي م.ق.) تايپالارىنىڭ ۇرپاعى دياكۋ دەپ حاتتاعان. ولاردىڭ ەسىمدەرىنىڭ سوڭىنا جالعانعان «ن» ءارىبى، باستاۋىن مان اتامىزدىڭ اتىنان الادى، سوعان سايكەس بالاسى، ۇلى، قىزى، ۇرپاعى دەگەندى بىلدىرەدى.

بۇل اتامىزدىڭ ەسىمى ماڭعىستاۋدا (بەينەۋ اۋدانى) ديار دەگەن اتپەن جەر جانە ەلدى مەكەن اتاۋىندا ساقتالعان.

«قىتاي تاريحىنداعى قىتايلىق ەمەس سولتۇستىك بەس تايپا مەملەكەتتەرىنىڭ (ب.ز.ب. 304-439) قۇرىلۋىنا حۇن مەن ءۇيسىننىڭ، ولاردىڭ تارماقتالعان تۇركى تايپالارىنىڭ بىرلەستىكتەرى (سيۋننۋ، تسزە، سيانبي، دي، سيان) قاتىستى، ارينە ولاردىڭ اتاۋى قىتاي ترانسكريپتسياسىمەن جازىلىپ كەلەدى، شاتىستىرماس ءۇشىن ءتۇپ نۇسقاعا سۇيەنگەن دۇرىس قوي (ك. ماتەريالى پو يستوري كوچەۆىح نارودوۆ ۆ كيتاە. 111-ءۇ ۆۆ. م.،1989) (ب.ك.الباني «قازاقيا» الماتى. 1998. 46 بەت). بۇل ەسىمدەر قازاقتا كۇنى بۇگىندە دە قولدانىلادى. بىراق ماعىناسى وزگەرىسكە ۇشىراعان. ياعني ءۇش ۇرپاقتىڭ (تەگى، ءوز اتى جانە اكەسىنىڭ) اتتارى ءبىر ەسىم بولىپ شىققان. مىسالى، ناسىراددين، اساماددين، الۋاددين، القاماددين، شايقىماددين، ناعىماددين، سالەحاددين، سىراجاددين...

ءۇشىنشىسى، (29.ى، 30.ءى) نۇق پايعامباردان كەيىنگى الاشتىڭ (التى الاشتىڭ) ۇرپاعى. بۇل بۇگىنگى ۇرپاق. ەجەلگى قازاقتاردىڭ الاش، الشىن، التى الاش، دەپ اۋىزدارىنان تاستامايتىندارىنىڭ سىرى وسى.

مىسالى، توقتامىس جارى، اكىم تارازى، بورتە ءبورى، ابۋباكىر كەردەرى، قادىر مىرزا ءالى ت.ت.

 

       تاريح تاعلىمى: ەجەلگى قازاق الىپ ءبيى (الىپپەسى) جات جۇرتتىڭ ىقپالىنا ساي قالاي بولسا سولاي كىرمە سوزدەردىڭ ىڭعايىنا قاراي جاسالا سالعان دۇنيە ەمەس. الىپپە مەن ساندار قاتار ورىلەدى جانە ادامزات تاريحىنىڭ دامۋ كەزەڭىن وتەدەن دە وتە دالدەپ تۇرىپ كورسەتەدى. بۇل قاعيدادان ەش ايرىلۋعا بولمايدى.

 

ەجەلگى باتىس الەمىنىڭ عالىمدارى وزدەرىن  كەرەمەت بىلگىرمىز دەپ، قارت قازاقتى وزدەرىنە قاراعاندا ءبىلىمسىز كەم ساناپ، ساۋاتسىز جابايىلار (ۆارۆارلار) دەپ جازىپتى. ال، وزدەرى كۇنى كەشەگى قازاقتىڭ بەس جاسار بالاسى دا بىلەتىن دۇنيەلەرگە بىلىمدەرى جەتپەگەن. ولاردا، ولاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى دا مۇنداي دۇنيەنى جاساماق تۇگىلى، جاسالىپ تۇرعان دۇنيەنى تۇسىنۋگە دە سانالارى (اقىلدارى مەن بىلىمدەرى) جەتپەي كەلەدى. اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتقاندا، باتىس عالىمدارى ەندى مۇنىڭ سىرىن وزدىگىنەن ەشقاشان بىلە المايدى. سەبەبى، ولار بۇل سىردىڭ قۇلپىن اشاتىن كىلتىن (كودىن) الدەقاشان  جوعالتىپ العان. ول قازاقتىڭ «انا ءتىلى». باسقا تىلمەن الەمنىڭ شەجىرە-تاريحى مەن  قۇپيالارى ەشقاشان اشىلمايدى.

 

ەجەلگى قازاق الىپ بيىندە (الىپپەسىندە) 30  دىبىس-تاڭبا بار.  ولار: 1.ا،ءا،ە،   2.ب،پ،  3.گ،ع،ك،ق،   4.د،ت،   6.ج،ز،   7.ي،ي،ى،ءى،  8.ل، 9.م،   10.ن،ڭ،   11.و،ءو،    12.ر، 13.س،ش،    14.ۋ،ۇ،ءۇ،  15.ھ.  بولىپ، 15 توپقا بولىنگەن.  قازاق الىپ ءبيىنىڭ كەرەمەتى، بارلىق تاڭبالار وسىلاي 15/15 بولىپ ورنالاستىرىلعان.

الاش ارىستارى الىپ ءبيدى (الىپپەنى) وسىلاي جاساعان. الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىزدا  بىز قولدانىپ جۇرگەن سوڭعى الىپپەنى دە وسى قاعيداعا ساي جاساعان.  ال، سىزدەردىڭ وسىلاي جاساۋ قولدارىڭىزدان كەلە مە؟

كىرمە ارىپتەر:   ۆ، يو، ف، ح، تس، چ، شش، ، ، ە، يۋ، يا بارلىعى 12 ءارىپ. تاڭباعا رەفورما قاجەت. بىراق ول تەك قانا مىنا ارتىق تۇرعان 12 تاڭبانى الىپ تاستاۋ ءۇشىن.

قازاقتىڭ-ءارىپ تاڭبالارىنىڭ رەت سانى ادامزات بالاسى مەن ولار قۇرعان ەلدەردىڭ دۇنيەگە كەلۋ، ەسەيۋ، جانە ونىڭ اتا سالتىنىڭ (اتا زاڭىنىڭ) جانە الەم ەلدەرى تاريحىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىن كورسەتەدى.

وتىز سانى ارى قاراي وتىز ءبىر، ياعني ءاز اداي، وتىز ەكى – ءاز قازاق، وتىز  ءۇش - ءاز قوساي، وتىز ءتورت – ءاز قۇنانورىس، وتىز بەس - ءاز اقپان، وتىز التى - ءاز بالىقشى، وتىز جەتى - ءاز   جەمەنەي، وتىز سەگىز - ءاز  سەمەي، وتىز توعىز - ءاز توبىش بولىپ شىعادى.

قىرىق – قىر جانە ىق دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. قىر – شارتاراپتى الىپ جاتقان بيىك جەر. ىق – سۋ (جايىق – جاي اعاتىن سۋ), قۇدىق – قۇت (تازا) سۋ، قايىق – سۋ كەبىسى، ىق (ىعۋ) – تومەن قاراي اققان سۋ سياقتى مالدىڭ ىققا (جەلدىڭ وتىنە) قاراي  ىعۋى ت.ت. سوندا بۇل ساننىڭ نەگىزگى ماعىناسى ەلدىڭ اۋا جايىلماي، «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول» شىعارۋى.

ءتورت سانى قۇنانورىستاردىڭ ساندىق اتاۋى ەكەندىگىن جوعارىدا ايتقانبىز. سوندا قۇنانورىس ون ەسەلەنىپ ءاز اتانىڭ قازاق اتانعان ۇرپاقتارىن (حالقىن) قۇراپ وتىر.

قازاقتا «قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر» دەگەن ءسوز بار. بۇل جەردە وسى ءتورت بۋىن ۇرپاقتان شىققان نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ەسىمى ايقىن مەڭزەلىپ تۇر. سەبەبى، نۇق اتامىز بۇكىل ەلدى ارالاپ، جاماندىق اتاۋلىدان جەركەنىپ، مۇسىلمان بولۋدى ۋاعىزدادى. مۇسىلماندىقتى مويىنداعاندارى نۇق اتامىزدىڭ كەمەسىنە ءمىنىپ، توپان سۋدان امان قالدى، مويىنداماعاندارى اجال قۇشتى.

بۇلاردان بولەك، اتا-بابالارىمىز تۇرمىستا دا اتقارىلاتىن سالت-جورالعىلاردى وسى «قىرىقپەن» قيۋلاستىرادى. مىسالى، دۇنيەگە كەلگەن نارەستەنى قىرىق كۇننەن سوڭ قىرىق قاسىق سۋعا شومىلدىرۋ، قايتىس بولعان ادامنىڭ قىرقىن بەرۋ، تاعىسىن تاعىلار… وسى سىندى ادەت-عۇرىپتارىمىز بەن جوعارىدا اتاعانىمىزداي، قىرىققا قاتىستى ماڭىزدىلىققا باي، استارلى سوزدەردىڭ ەسكى داۋىرلەردەن بەرى كەلە جاتقاندىعىن ەسكە الار بولساق، اتام قازاقتىڭ يسلام ءدىنىن ەجەلدەن ۇستانىپ، ءداستۇرىن دىنمەن استاستىرىپ، بايلانىستىرعانىن جانە وسى قىرىق سانىنىڭ تىكەلەي قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرە-تاريحىنا قاتىستى ەكەنىن  ۇعامىز. سوندا قىرىق سانى توپان سۋعا قارىق بولعان الدىڭعى ون ەسەلەنگەن ءۇش بۋىن ۇرپاقتى (قۇدايكە كوشىن) جانە سول اپاتتان امان قالىپ ءوسىپ، وربىگەن جاڭا بۋىن قۇنانورىستاردى كورسەتىپ تۇر.

قايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن اتانعان اۋليە اتالارىمىزدىڭ (قورىمى ماڭعىستاۋ دا ورنالاسقان) سان مىڭداعان جىلداردان بەرى اۋىزدان تۇسپەي، اسپەتتەلىپ كەلە جاتۋىنىڭ باستى سىرى وسى.

قىرىق سانىنىڭ اتاۋى ماڭعىستاۋدىڭ قىرىندا (ۇستىرتتە) دۇنيەگە كەلدى. بۇل وڭىردە ادام بالاسى العاش رەت ۇلى جاراتۋشى اللانى تانىدى. سوعان سايكەس ولار ۇستىڭگى جۇرت ء(ۇستىرت), ياعني بيىكتە تۇرعان قىردىڭ حالقى اتاندى.

قىدىر (قىدىرۋ) مەن كوشۋ (كوشپەندى) – سينونيم. كوشپەندى قازاق حالقى بۇكىل الەم ەلدەرىن وزدەرىنەن ءبولىپ،  ەنشى بەرىپ، بولەك شىعارىپ وتىردى. قىدىرىپ (كوشىپ) ءجۇرىپ الەم ەلدەرىنە  ادىلەتتىڭ، ادالدىقتىڭ، جاقسىلىقتىڭ ەڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتتى.

ءبىزدىڭ وسى قىرىمىزدان ءبولىنىپ، وسى اتتى يەمدەنىپ بولەك ەل بولعانداردىڭ ءبىرى قازىرگى قىرعىز حالقىنىڭ اتا-بابالارى. قىرعىز قىسقارتىلعان ءسوز. تولىق ماعىناسى قىرىق وعىز (قىرىق قىز). قىرعىزدار  قازاققا جيەن بولادى. جيەن دەپ، قىزدان تۋعان ۇرپاقتاردى ايتادى. ماڭعىستاۋدا «قىرىققىز» دەپ اتالاتىن جەر اتاۋى كۇنى بۇگىندە دە بار. سولتۇستىك ۇستىرتتە. ونى جۇرت قىرىعىز، قىرعىز دەپ تە اتاي بەرەدى.

ادام اتا ۇرپاقتارى ءبىر ەلگە (مەملەكەتكە) بىرىككەلى بەرى، ول ەل از (قاز) اتالىپ تاۋدان تومەن سارقىراپ اققان سۋداي بولىپ، سول ەجەلگى اتالار سالعان جولمەن كەلەدى. دەمەك، قىرىق سانى دا ءاز (قاز) اتامىزدىڭ ساندىق اتاۋى.

ارى قاراي قىرىق ءبىر، ياعني ءاز اداي، قىرىق ەكى – ءاز قازاق، قىرىق  ءۇش - ءاز قوساي، قىرىق ءتورت – ءاز قۇنانورىس، قىرىق بەس - ءاز اقپان، قىرىق التى - ءاز بالىقشى، قىرىق جەتى - ءاز   جەمەنەي، قىرىق سەگىز - ءاز  سەميت، قىرىق توعىز - ءاز توبىش بولىپ شىعادى.

 

 ەلۋ – ەل جانە ۋ. بەس ەسەلەنگەن وننىڭ جيىنتىعى. ەل - اداي اتانىڭ ەكى بالاسى قۇدايكە مەن كەلىمبەردىنىڭ اقيقاتقا جەتكەن ۇرپاقتارىنىڭ جيىنتىق اتاۋى. قۋ – قۇدايكە اتامىزدىڭ، ال ەل – كەلىمبەردى اتامىزدىڭ ەسىمدەرىنىڭ ءسوز تۇبىرلەرى، سوعان سايكەس قۋ مەن ەل وسى ەكى اتامىزدىڭ «ازان شاقىرىلىپ» قويىلعان ەسىمدەرى.

بالاماسى،  ەلى (ۇزىندىق ولشەمدەرىنىڭ باسى) ءبىر ەلى، ەكى ەلى، ءۇش ەلى، ءتورت ەلى، بەس ەلى. ەلىمەن ساناۋ مىنە وسى بەس ەلىمەن بىتەدى. «ەلۋ ەردىڭ جاسى» ارى قاراي الپىس قارتتىق ومىرگە جالعاسىپ كەتەدى.

ۋ – كەز-كەلگەن قيمىل ارەكەتتىڭ سوڭى. مىسالى، «ۋ» ىشسەڭ ولەسىڭ، بارۋ، كەلۋ، كەتۋ، شىعۋ، توسۋ، كەسۋ، جەتۋ، بولۋ، ءولۋ ت.ت. ەلۋ – ەلدىكتىڭ ەڭ بيىك شىڭى. ءبىر اتادان تاراعان ۇرپاق رۋعا، رۋ ەلگە اينالدى، ياعني اداي اتامىزدىڭ ەكى بالاسى قۋ مەن ەلدەن تاراعان ۇرپاق باسىندا  ءبىر رۋلى ەلگە، ارتىنان ۋاقىت وتە كەلە كوپ رۋلى ەلدەرگە اينالىپ كەتتى.  ۋاقىت توقتامايدى. سول ءبىر اتادان تاراعان ۇرپاق ءالى جالعاسىپ كوبەيۋمەن كەلەدى. بىراق، قاراشاڭىراق يەلەرى سول العاشقى اتالارىمىزدىڭ ەسىمدەرىن سول كۇيىندە ساقتاپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزدى. دەمەك، ەلۋ سانى دا ءاز (قاز) اتامىزدىڭ ساندىق اتاۋى.

بەس سانى اداي اقپاننىڭ، ياعني اقيقاتتىڭ اتاسىنىڭ ساندىق اتاۋى ەكەندىگىن جوعارىدا ايتتىق. بۇل جەردە سول اقيقات ون ەسەلەنىپ، اقيقاتتىڭ شىڭىنا شىعىپ، ءبىر رۋلى ەلگە اينالىپ، ەلدىڭ سوڭىنا جالعانعان «ۋ» تاڭباسى ءبىر اتا ۇرپاقتارىنىڭ ەلگە اينالۋىنىڭ تولىق اياقتالعان ناتيجەسىن ايقىنداپ تۇر. اتام قازاقتىڭ «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى.

ارى قاراي ەلۋ ءبىر، ياعني ءاز اداي، ەلۋ ەكى – ءاز قازاق، ەلۋ  ءۇش - ءاز قوساي، ەلۋ ءتورت – ءاز قۇنانورىس، ەلۋ بەس - ءاز اقپان، ەلۋ التى - ءاز بالىقشى، ەلۋ جەتى - ءاز   جەمەنەي، ەلۋ سەگىز - ءاز  سەميت، ەلۋ توعىز - ءاز توبىش بولىپ شىعادى.

 

 الپىس – ال (الىپ، العى، العاشقى), ىس، پىس دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. التى ەسەلەنگەن وننىڭ جيىنتىعى، ياعني الدىڭعى ون بۋىن ۇرپاقتىڭ التى ەسەلەنۋى. التى مەن الپىستىڭ ءسوز تۇبىرلەرى ءبىر. الاشتان تاراعان التى ەلدىڭ اۋزى ءبىر بولعان كەزدەرىندە،  ولار الىپ اتاندى. الىپ ەلدىڭ  پىسى كىم-كىمنىڭ دە پىسىن باسارى ءسوزسىز. الپىس سانى دا قاز اتامىزدىڭ ساندىق اتاۋى. ولاردىڭ رۋلىق شەجىرەدەگى اتاۋى بالىقشى (شىبىنتاي، كىپشاق). ەۆروپالىقتار ولاردى ساك، ماسساگەت،  سكيف دەپ تە اتايدى.

الپىس سانى اداي بالىقشىلار ءۇشىن كيەلى سان. بىردە (19ع) ايلادىردىڭ 300 الامانى اداي ەلىن شاپقاندا بالىقشى بالۋانياز باتىر ەل ىشىنەن ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس تۋرا الپىس كىسىنى تاڭداپ الىپ،  اتتانىپ، وزدەرىنەن بەس ەسە كوپ جاۋدى جەڭىپ، جەسىر ايىرادى. بالىقشى اتالارىمىزدىڭ وسى ەرلىگىنە  قالنياز جىراۋدىڭ «بالۋانياز باتىر»، ىبىراي اقۇن قۇلبايۇلىنىڭ «التىندى وردا قونعان جەر» اتتى ەڭبەگىندە ارنايى جىر ارنالعان.

بال (ەڭ ءتاتتى تاعام), بالا (ادام ءۇشىن بالادان ءتاتتى بار ما؟), سۋدان شىعارسا بالا ء(سابي) سياقتى دارمەنسىز كۇي كەشەتىن بالىقتىڭ، ياعني تۇبىرىندە بال ءسوزى بار بارلىق ۇعىمداردىڭ اۆتورى بالىقشىلار. بۇل جەردە ايىرىقشا اتاپ وتەتىن جاعداي، ەگەر ءبىز ءتاتتىنىڭ ءدامىن اجىراتا الماساق، اششى دەگەن ۇعىمدى تۇسىنبەگەن بولار ەدىك، ءتىپتى ونداي ۇعىم بولماس تا ەدى. سوعان سايكەس، بۇكىل الەمدەگى اششى مەن ءتاتتى، ۇزىن مەن قىسقا، جاقسى مەن جامان دەگەن سياقتى قاراما-قايشىلىقتى تۇسىنە الماعان بولار ەدىك. ءبىرىنىڭ-ءبىرىنسىز كۇنى جوق. بالىقشى اتالارىمىز كەزىندە بۇكىل حالىققا بيلىگىن جۇرگىزگەن. ايتپەسە اتالارىمىز تاۋعا بالقان (ەكەۋ), كولگە بالحاش، تەڭىزگە بالتىق، قالاعا، وزەنگە، سۋ جاندىكتەرىنە بالىق، وسىلار سياقتى الەمنىڭ بارلىق تۇپكىرىندە 306 توپونوميكالىق اتاۋلاردى بەرمەگەن بولار ەدى.

ارى قاراي الپىس ءبىر، ياعني ءاز اداي، الپىس ەكى – ءاز قازاق، الپىس  ءۇش - ءاز قوساي، الپىس ءتورت – ءاز قۇنانورىس، الپىس بەس - ءاز اقپان، الپىس التى - ءاز بالىقشى، الپىس جەتى - ءاز   جەمەنەي، الپىس سەگىز - ءاز  سەميت، الپىس توعىز - ءاز توبىش بولىپ شىعادى.

 

جەتپىس – ەت، جەت، ءىس، ءپىس. جەتى ەسەلەنگەن وننىڭ جيىنتىعى، ياعني بۇزاۋ-جەمەنەي ۇرپاقتارىنىڭ ون  ەسەلەنۋى. جەمەنەي مەن جەتى، جەتپىستىڭ العاشقى بۋىنىنىڭ بىردەيلىگى وسىدان. جەتى سانى - جەتى اتاعا جەتكەندىكتى بىلدىرسە، جەتپىس سانى سول جەتىنىڭ ون ەسەلەنىپ، ءوسىپ-ءونىپ، ءپىسىپ-جەتىلگەندىگىن بىلدىرەدى. جەتپىس سانى دا ءاز (قاز) اتامىزدىڭ ساندىق اتاۋى.

ارى قاراي جەتپىس ءبىر، ياعني ءاز اداي، جەتپىس ەكى – ءاز قازاق، جەتپىس  ءۇش - ءاز قوساي، جەتپىس ءتورت – ءاز قۇنانورىس، جەتپىس بەس - ءاز اقپان، جەتپىس التى - ءاز بالىقشى، جەتپىس جەتى - ءاز   جەمەنەي، جەتپىس سەگىز - ءاز  سەميت، جەتپىس توعىز - ءاز توبىش بولادى.

 

       سەكسەن  - ەك سەك، ەن، سەن. سەگىز ەسەلەنگەن وننىڭ جيىنتىعى. بۇل سان ادايدىڭ بۇزاۋىنان تاراعان ەكى بالاسى جەمەنەي (ۇلكەنى) مەن سەميتتىڭ ەكىگە ءبولىنىپ، مەن نەن سەنگە اينالعانىن ايشىقتاپ تۇر.

ءتورت امالدىڭ ءبىرى «ءبولۋ» جەمەنەي مەن سەميتتىڭ اكەسى ادايدىڭ جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى بۇزاۋدىڭ لاقاپ اتى. ءبولۋ امالىنىڭ اپتىرى وسىلار. ادامزاتتىڭ ءبولىنۋى وسى سەگىز-سەميتتەردىڭ (اراپ پەن ەبرەيلەردىڭ)  جەمەنەيلەردەن بولىنۋلەرىنەن باستالادى. سوعان سايكەس ەن (تاڭبا) سالۋ باستالدى.

ەشكى مەن ەشكى باعاتىنداردىڭ ءپىرى (ۇستازى) سەكسەك اتامىز وسى توپقا جاتادى.

ارى قاراي سەكسەن ءبىر، ياعني ءاز اداي، سەكسەن ەكى – ءاز قازاق، سەكسەن  ءۇش - ءاز قوساي، سەكسەن ءتورت – ءاز قۇنانورىس، سەكسەن بەس - ءاز اقپان، سەكسەن التى - ءاز بالىقشى، سەكسەن جەتى - ءاز   جەمەنەي، سەكسەن سەگىز - ءاز  سەميت، سەكسەن توعىز - ءاز توبىش.

 

       توقسان – وق، توق، ان، سان.  توعىز ەسەلەنگەن وننىڭ جيىنتىعى، ياعني توبىش اتا ۇرپاقتارىنىڭ ون ەسەلەنۋى.  توبىش پەن توعىزدىڭ ءبىرىنشى بۋىنىنىڭ بىردەي بولاتىنى وسى. ەجەلگى قازاقتار توبىشتاردىڭ تولىپ، تولىسقان، توعىزىنشى بۋىن ۇرپاق بولۋىنا بايلانىستى بارلىق دۇنيەنى توعىزبەن ەسەپتەگەن. ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان «سان» دەگەن ءسوزدىڭ ەكىنشى بۋىندا تۇرۋىنان، سان دەگەن ۇعىمدى مىنا دۇنيەگە كىمدەردىڭ اكەلگەنىن  كورەمىز.

تۇسىنىكتەمە: ءسوز تۇبىرىندەگى «وق» – ساداقتىڭ (ساق اتانىڭ) ادىرناسىنان اتىلىپ اجىراعان جەبە، بالاماسى قاراشاڭىراقتان ءبولىنىپ وتاۋ تىككەن ۇل. توق – قارنى توق، نەمەسە تولىپ، تولىسۋ. ان – انا. سان – سانا. دەمەك، اتا مەن انانىڭ اق نەكەسىنەن تۋعان ۇلدىڭ ۇرپاقتارى تولىپ، تولىسىپ، كوبەيىپ، ءار ءتۇرلى ەلدەر مەن مەملەكەتتەرگە اينالىپ تۇر.

ارى قاراي توقسان ءبىر، ياعني ءاز اداي، توقسان ەكى – ءاز قازاق، توقسان  ءۇش - ءاز قوساي، توقسان ءتورت – ءاز قۇنانورىس، توقسان بەس - ءاز اقپان، توقسان التى - ءاز بالىقشى، توقسان جەتى - ءاز   جەمەنەي، توقسان سەگىز - ءاز  سەميت، توقسان توعىز - ءاز توبىش بولىپ شىعادى.

 

 جۇز – ج (جۋ) جانە ءۇز. ءجۇزدىڭ – بىرنەشە بالاما ماعىناسى بار:

ا. ج – قاسيەتتى جەتى سانى، ياعني تۋىستىعى بولىنبەيتىن  بۇزاۋ-جەمەنەيدىڭ ەسىمىن بەرەدى. 1.جاق

2.جاع (جاعا), 3.جاد، 4.جاز، 5.جاي، 6.جاق، 7.جال، 8.جام، 9.جان، 10.جاڭ، 11.جاپ، 12.جار، 13.جاس، 14.جات، 15.جاۋ. الىپپەنىڭ 30 دىبىس-تاڭباسىنىڭ تەڭ جارتىسىن 15/15 قۇراپ تۇر. جەردىڭ دە ءتۇبىرى ەر بولىپ، ج-دان باستالاتىنى وسىدان.

ءا. جۋ - نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ەلىنىڭ اتى. ادايدىڭ ەكى بالاسىنىڭ ۇلكەنى قۇدايكە (قۋ اداي اكە) اتامىزدىڭ ەسىم توبىنا جاتادى. مىسالى، اۋ (1), ءاۋ، بۋ، گۋ، دۋ، ەۋ، جۋ (7), ز ۋ، قۋ (9), نۋ، وۋ،  رۋ، سۋ، تۋ، شۋ (15). بارلىعى قازاق الىپپەسىنىڭ رەتتىك سانىمەن بەرىلگەن 15 ءتۇبىر، ياعني قازاق الىپپەسىنىڭ تەڭ جارتىسىن (15/15) قۇرايدى. باسى اۋا انامىزدىڭ ءتۇبىرى اۋ-مەن باستالىپ شۋ-مەن اياقتالىپ وتىر.  وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قۋ (قۋ اداي، قۋمان)  اتامىزدىڭ ەسىمى تولىپ، تولىسقاندى بىلدىرەتىن توعىزىنشى ۇرپاق.  ال، جۋ بولىنبەيتىن جەتىنشى ۇرپاق، ياعني بۇل جەردە دە بۇزاۋ-جەمەنەيلەردىڭ ساندىق (رەتتىك) اتاۋىن بەرىپ تۇر. قازىعۇرت (قازىق جۇرت) تاۋىنىڭ ەجەلگى جازبالاردا جۋدى تاۋى دەپ اتالاتىنىنىڭ سىرى وسى.

ەكىنشى بۋىنداعى ءۇز (ۇز) ءتۇبىر ءسوزى – اداي اتانىڭ جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى بۇزاۋ اتامىزدىڭ ءسوز ءتۇبىرى، ياعني ايتۋمىس پەن جەمەنەيدىڭ اكەسىنىڭ اتى;

ب. ءجۇز – كەلبەت (ادامنىڭ، ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ بەت-ءجۇزى، بەت-بەينەسى، ياعني كەسكىن-كەلبەتى، باعىت-باعدارى ء(جۇزىن قىبلاعا قاراتۋ);

گ.  ءجۇز – قىلىشتىڭ، پىشاقتىڭ ءجۇزى. سەبەبى، قىلىشتىڭ دا، پىشاقتىڭ دا اۆتورى بۇزاۋدىڭ ايتۋمىسىنان تارايتىن شىلىم اتامىز ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. ولاردىڭ ادامي قاسيەتى جاماندىق اتاۋلىنىڭ جەلكەسىن قيىپ ءتۇسىپ، جاندارىن جاھاننامعا جىبەرەتىن  قىلشىلداعان قىلىشتىڭ جۇزىندەي وتكىر ء(بىلىمدى) بولدى;

ع. قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى، قازاقتىڭ ءۇش اناسىنان تۋعان التى بالاسى (التى الاش).

د. ورتالىق وردا.

بۇل جاعداي قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىندە دە ءدال وسىلاي بەرىلەدى. قازاقتىڭ ء(از اۋليەنىڭ) «ءۇش ءجۇز» دەپ اتالاتىن ءۇش انادان تۋعان ءۇش بالاسى بار. بۇلار حالىق اراسىندا «ۇلى ءجۇز – اعارىس - ءۇيسىن»، «ورتا ءجۇز – جانارىس - ارعىن»، كىشى ءجۇز – بەكارىس - الشىن» دەپ تە اتالا بەرەدى.

ۇلى ءجۇز - وسى ءۇش ءجۇزدىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلىسى، ەڭ ارداقتىسى، ەڭ ۇلكەنى، ياعني ەكى ءىنىسىنىڭ (ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ) اعاسى. اعا قازاقتىڭ ەڭ ارداقتى ۇعىمى. «سۋ اقپايتىن با ەدى ساعادان، ءسوز باستالمايتىن با ەدى اعادان» دەگەندەي، اعا تۇرعاندا ءىنى سويلەمەگەن.  اعالارى دا ارقاشان  ىنىلەرىنىڭ قامىن ويلاعان.  ىنىلەرى «اعاسى باردىڭ جاعاسى بار» دەگەن. ىنىلەرى اعالارىن قولداپ، ايتقانىن ەكى ەتپەي ولارعا «ءىنىسى باردىڭ تىنىسى بار» دەگىزگەن. ولار ءبىرىن-ءبىرى ەشقاشان جول دا، جاۋدا دا قالدىرماعان. ءبىرى ءۇشىن، ءبىرى جانىن قيعان.

شەگەلەپ ايتقاندا ۇلى ءجۇز قازاق اتامىزدىڭ ۇلكەن بالاسى.

ورتا ءجۇز — اتى ايتىپ تۇرعانداي وسى ءۇش ءجۇزدىڭ ورتاسىن دا تۋعان، ورتانشى ۇلى.

كىشى ءجۇز — قازاقتىڭ ءۇش بالاسىنىڭ ەڭ كىشىسى، ەڭ كەنجەسى، ياعني قازاق اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى. ەكى اعاسىنىڭ (ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ)  كەنجە ءىنىسى.

قازاقتىڭ شەجىرەلىك-تاريحي ۇلتتىق يدەولوگياسى وسى. بۇل جۇيە قازاقتىڭ وتباسىلىق قۇرىلىمىنىڭ ۇلكەيتىلگەن نۇسقاسى  (ماكەتى) بولىپ تابىلادى.

قارا: «قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى» http://ult.kz/post/kazaktyn-ulttyk-ideologiyasy1

قورىتىندىلاپ ايتقاندا، ءجۇز - ادايدىڭ تۋىستىعى بولىنبەيتىن جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى بۇزاۋ اتادان باستاۋ الىپ، جەتىسكەن ۇرپاعى، ياعني ءاز اۋليەمىز. ءجۇزدىڭ ساندىق ماعىنا بەرەتىنى وسىدان (ايدىڭ ءجۇزى قانشا بولدى؟).

ال، ءبىزدىڭ «بىلگىش» ەنتسيكلوپەديامىز «ءجۇز» اراب ءسوزى، قازاقشاعا اۋدارعاندا ء"بولىم" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى» دەپ، ارابتارعا اپارىپ تەلي سالعان.

ارى قاراي ءجۇز ءبىر – ءاز اتا ۇرپاعى قۇدايكە مەن كەلىمبەردى (اداي), ءجۇز ەكى – ءاز اتا ۇرپاعى تازىكە (قازاق), ءجۇز ءۇش –  ءاز قوساي، ءجۇز ءتورت – ءاز قۇنانورىس، ءجۇز بەس – ءاز اقپان، ءجۇز التى – ءاز بالىقشى، ءجۇز جەتى – ءاز  بۇزاۋ-جەمەنەي، ءجۇز سەگىز – بۇزاۋ - سەمەي، ءجۇز توعىز – ءاز توبىش.

مىڭ – مان اتامىزدىڭ ساندىق اتاۋى. ماننىڭ (مانداردىڭ) قىستاۋى مانقىستاۋدىڭ ماڭعىستاۋ، مىڭقىستاۋ دەپ اتالا دا، جازىلا دا بەرەتىنى  وسىدان.

«م» دىبىسى، ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا «ادام (اتام)» دەگەن ماعىنا بەرەدى. «ى» دىبىسى – بالاسى، ۇرپاعى. ال «ڭ» دىبىسى تەك قانا «ءسابي (بالا، بالاپان)»  دەگەن ماعىنا دا قولدانىلادى. «ڭ» دىبىسىنان «ڭگا» دەگەن ءسابيدىڭ گۋىلىنەن باسقا ءسوز جاسالمايتىنى وسىدان. سوندا «الاش مىڭدىعى» دەگەنىمىز الاشتىڭ ۇرپاعى (قولى، اسكەرى) دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر.

ارى قاراي مىڭ ءبىر – مان اداي، مىڭ ەكى -مان ءاز اۋليە (قازاق), مىڭ ءۇش - مان قوساي، مىڭ ءتورت - مان قۇنانورىس، مىڭ بەس – مان اقپان، مىڭ التى – مان بالىقشى، مىڭ جەتى – مان جەمەنەي، مىڭ سەگىز – مان سەميت، مىڭ توعىز – مان توبىش، مىڭ ون – مان مۇڭال، مىڭ ون ءبىر – مان مۇڭال اداي، مىڭ ون ەكى – مان مۇڭال تازىكە، مىڭ ون  ءۇش – مان مۇڭال قوساي بولىپ جالعاسىپ  كەتە بەرەدى.

ميلليون – مي، يل، لي (يل), ون دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى.

مي (ميلى، ميسىز، (سانالى، ساناسىز)  - قي (قيا، كيە، يە، قيدان، قيان، قيات) توبىنا جاتادى.  قيان شىڭعىسحان شىققان رۋدىڭ اتى. ادايدىڭ – مۇڭال - جارى رۋىنان تارايدى.   «يل» ءدىڭ شىعۋ توركىنى قازاقتىڭ ەل دەگەن ءسوزى. باتىس پەن شىعىستىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ ىلەنى-يل، ەدىلدى-يتيل، ەلەكتى-يلەك، ەسىلدى-ەسيل، ەرتىستى-يرتىش، جەمەندى – يەمەن، جەردى – يەر ت.ت. دەيتىندەرى وسى. بىزدە «ەل» تەرمينىنىڭ بالاما ماعىناسى ءبىر ەلى، ەكى ەلى، ءۇش ەلى، ءتورت ەلى، بەس ەلى دەپ ەڭ قىسقا، ياعني ەڭ تومەنگى ارا قاشىقتىقتى بىلدىرسە، باتىس ەلدەرىندە (قىتايدا دا)  «يل» ۇزىندىق ولشەمىن، ال ميل  - 1,6 كم-ءدى بىلدىرەدى. بۇل جەردە يل (ەل) ءسوزى كەز-كەلگەن ۇعىمنىڭ بىرنەشە ەسەلەنگەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ەكى رەت قولدانىلادى. ال، ون دەگەنىمىز جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي مۇڭالدىڭ ساندىق اتاۋى.   سوندا ءبىز بۇل ساننان قيات-جارى-مۇڭال-ادايدىڭ ساندىق اتاۋىن كورەمىز. بۇل تۇجىرىمعا كۇدىك تۋماس ءۇشىن كاپەرلەرىڭىزگە بەرە كەتەيىن، كەز-كەلگەن ۇعىمعا (زاتقا، دۇنيەگە) سول ۇعىمداردى دۇنيەگە اكەلگەن ادامنىڭ، ەلدىڭ ەسىمى بەرىلەدى. بۇل قاعيدا كۇنى بۇگىندە دە سول كۇيىندە قولدانىستا، قازىرگىشە ايتقاندا «اۆتورلىق قۇقىق» دەلىنەدى.

«م» - ادام اتا. «ي» - بالاسى، ۇرپاعى. دەمەك، ميدىڭ نەگىزگى ماعىناسى اتانىڭ ۇرپاعى. بالاماسى، سونىڭ ءبارىن ەسىڭە ساقتايتىن باسىڭداعى ميىڭ. يل – ەل، يللي – ەلدەر، ون – مۇڭالدىڭ ساندىق اتاۋى.

ارى قاراي ميلليون ءبىر – اداي اتانىڭ ەكى بالاسى قۇدايكە مەن كەلىمبەردى، ميلليون ەكى – اداي اتانىڭ ۇلكەن ۇلى تازىكە ء(از اكە), ميلليون ءۇش –  قوساي، ميلليون ءتورت – قۇنانورىس، ميلليون بەس – اقپان، ميلليون التى – بالىقشى، ميلليون جەتى – جەمەنەي (بۇزاۋ), ميلليون سەگىز – سەميت (بۇزاۋ), ميلليون توعىز - توبىش   بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى.

ميلليارد – مي، ميللي جونىندە قايتالاپ جاتپايمىز. بۇل سانداعى ايىرما سوڭعى «ارد» تەرمينى. ارد – قىسقارتىلعان ءسوز.  ءسوز ءتۇبىرى ار بولعاندىقتان، بۇ ءسوزدى ار اد (سەگىز ارىس اداي)  دەۋىمىزگە تولىقتاي نەگىز بار. سەبەبى، وسى اتاۋدان تۋىندايتىن ارداگەر ءسوزى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايعاعى بولماق. شىنىندا دا ادام سانى ميلياردقا جەتكەندە الدىڭعى اتالارىمىز ارداگەرگە اينالادى ەمەس پە؟!

ارى قاراي ميلليارد ءبىر – اداي اتا ۇرپاعى قۇدايكە مەن كەلىمبەردى، ميلليارد ەكى – اداي اتا ۇرپاعى تازىكە ء(از اكە), ميلليارد ءۇش – اداي اتا ۇرپاعى قوساي، ميلليارد ءتورت – قۇنانورىس، ميلليارد بەس – اقپان، ميلليارد التى – بالىقشى، ميلليارد جەتى – جەمەنەي (بۇزاۋ), ميلليارد سەگىز – سەميت (بۇزاۋ), ميلليارد توعىز - توبىش   بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى.

تاريح تاعلىمى: تامىرى تايىز ەلدەر عانا وزگە ەلدىڭ تاريحىنا ءوش كەلەدى. ار جاعى قىتاي، ەبرەي، پارسى، بەرجاعى پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەستىك رەسەيدىڭ قازاق تاريحىن جوققا شىعارۋعا بارىنشا جانتالاساتىندارىنىڭ نەگىزگى سىرى دا وسى. «تەگىنەن بەزگەن تەكسىز»، مەنمەنشىل توپ، بۇكىل الەمنىڭ اتا تاريحىن «سىزىپ تاستاپ» ءبارىن وزدەرىنەن باستاعىلارى كەلەدى. ولاردىڭ بۇل ارەكەتتەرى، جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ دەگەندى بىلمەيتىن، قازىرگى بولمىستارىنا تولىقتاي سايكەس كەلەدى. ەسكە ۇستايىق: قازاق قاعاندارى مەن پاتشالارىنىنىڭ ەش قايسىسى دا وزگە ەلدىڭ تىلىنە، دىنىنە، سالت-داستۇرىنە، ادەت-عۇرىپتارىنا تيىسپەگەندەرىنىڭ سىرى وسى. قاراشاڭىراقتا وتىرعان قازاقتار، اتاسىنىڭ شاڭىراعىنان شىعىپ، ەنشى الىپ، وتاۋ تىگىپ تاراعان ەلدەرگە ەش جاماندىق ويلاماعان، جاماندىق جاساماعان. اس-ساداقالارىندا ولاردىڭ بارىنە اتامنىڭ شاڭىراعىنان شىققان اعا بالاسى دەپ ارنايى شاپان جاپقان. جەر بەتىندە ءوزىنىڭ جانە تۋعان ەلىنىڭ شىققان تەگىن، سونىمەن قاتار بارلىق ۇعىمدار مەن اتاۋلاردىڭ، سونىڭ ىشىندە سانداردىڭ دا شىققان تەگى (اتاسى) مەن «اپتىرلارىن» بىلگىسى كەلمەيتىن بىردە-ءبىر ادام بالاسى جوق. جوعارىداعى دەرەكتەر ادامزاتتىڭ باستاۋى ادام اتا مەن اۋا انانىڭ قاراشاڭىراعى قازاقتار دا جانە ولاردىڭ انا ءتىلى اياسىندا عانا ساقتالا الاتىنىن ايقىن كورسەتەدى.

قورىتىندى:  دىبىستىق تاڭبالاردى ەڭ العاش ويلاپ تاپقان ءبىزدىڭ اتالارىمىز. ولار العاشىندا «رۋلىق تاڭبا» دەپ اتالىپ، عىلىمي اينالىمعا «رۋنا (رۋ انا) جازباسى» دەگەن اتاۋمەن ەندى. بۇكىل الەم ەلدەرى جازۋ تاڭبالارىنىڭ باستاۋى وسى. ساندار مەن ساناۋدىڭ نەگىزىندە دە اتام قازاقتىڭ وسى رۋلىق شەجىرەسى جاتىر.

ەندى وزدەرىڭىز ءبىر ساتكە وي جىبەرىپ كورىڭىزدەر، بىزگە الەمگە اتا بولىپ، قاراشاڭىراقتى ۇستاپ قالعانىمىز دۇرىس پا، الدە وتكەنىمىزگە تاس اتىپ، ماڭگۇرتكە اينالعانىمىز دۇرىس پا؟ مۇنىڭ جاۋابىن ۇلى اتالارىمىز «وتكەنىڭە تاس اتساڭ، كەلەشەگىڭ سەنى زەڭبىرەكپەن اتقىلايدى» دەگەن قاناتتى سوزىمەن جازىپ كەتىپتى.

ال، ءبىز بولساق، وسىنداي بىزدەن باسقا ەشبىر ەلدىڭ قولى جەتپەيتىن باعا جەتپەس ەڭ ۇلى رۋحاني بايلىعىمىزدان «ءۇي اينالىپ، ات-تونىمىزدى الا قاشىپ» ءجۇرمىز.  بۇكىل الەم عالىمدارىنا، ەڭ ءبىرىنشى كەزەك تە قازاق عالىمدارىنا وسى كورسەتىلگەن دەرەكتەردى زەرتتەپ، زەردەلەۋگە كەڭەس بەرەمىز. قاندارىڭىزدا بار دۇنيە عوي، سوندىقتان مۇنى ءتۇسىنۋ سىزدەرگە اسا قيىندىق تۋعىزباۋعا ءتيىس.

ۇلى جاراتۋشى اللا وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا يمان بەرگەي!

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz