قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ جانىنداعى «عۇلامالار كەڭەسىنىڭ» ۇسىنىسىمەن نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىندە الاش پارتياسىنىڭ جانە الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي «الاش جانە ءدىن» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى، - دەپ حابارلايدى قمدب-نىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى.

.ەلدىك سانانى تۋ ەتكەن، ۇلتتىڭ رۋحاني دامۋىن باسشىلىققا العان الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىندا يسلام ءدىنىنىڭ الار ورنى، قىزمەتى ت.ب. تاقىرىپتاردا تىڭ يدەيالار ايتىلدى. كونفەرەنتسيا  الاش ارىستارىنىڭ ارۋعىنا قۇران وقۋىمەن باستالدى. ارتىنشا مىنبەردەن ءسوز العان زيالىلار تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزگە، اسىل دىنىمىزگە ەڭبەك سىڭىرگەن الاش كوسەمدەرىنىڭ ۇلى ىستەرىن تىزبەكتەپ، بۇگىنگى ەگەمەن ەلىمىز كەشەگى الاش يدەياسىنىڭ جالعاسى ەكەندىگىن باسا ايتتى.

الاش يدەياسى ماڭگى جالعاسىن تابا بەرەدى

ەرجان قاجى مالعاجىۇلى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي:

«الاش مۇراتى – بۇگىندە ەلباسىمىز ن.نازارباەۆتىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى رەتىندە جالعاسىن تاۋىپ، ءوز ومىرشەڭدىگىن كورسەتىپ وتىر. ءبىز تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ تۇرعىسىنداعى قولعا العان ءاربىر ىستەرىن كەشەگى الاش زيالىلارىنىڭ اماناتى دەپ بىلەمىز. ياعني، الاش يدەياسى ماڭگى جالعاسىن تابا بەرەدى. وعان قال-قادەرىمىزشە ۇلەس قوسۋ ءاربىر مۇسىلمان قازاقتىڭ قاسيەتتى بورىشى دەپ بىلەمىن.

الاش قايراتكەرلەرى ساياسي تاۋەلسىزدىكپەن قاتار ءدىن ماسەلەسىندە دە تاۋەلسىز بولۋدى كۇن تارتىبىنە قويدى. «الاش وردا» وكىمەتى قۇرىلىپ، ونىڭ باعدارلاماسىندا ءدىن ماسەلەسى قاراستىرىلدى. «الاش وردا» ۇكىمەتىنىڭ ءىى سەزىندە عۇمار قاراش باس قازي بولىپ سايلاندى. وكىمەتتىڭ باس ۋاكىلدىگى جانىنان ءدىني ىستەرمەن اينالىساتىن جوعارى ينستانتسيا قۇرۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلدى. بۇل، ءسوز جوق، الاش زيالىلارىنىڭ اسقان كورەگەن بولعانىن ايگىلەيدى».

الاش وردا قايراتكەرلەرىنىڭ رۋحتارىنا تاعزىم ەتۋ تاۋەلسىزدىك ازاماتتارىنىڭ پارىزى

بەيبىت قويشىباەۆ، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:

«الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دىنگە قىزمەتى ۇشان تەڭىز. ءدىن وكىلدەرىنىڭدە ەلدىڭ بولاشاعىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ولشەۋسىز ەدى. سونىڭ ءبىرى ناۋرىزباي تالاسوۆ. كوكشەتاۋداعى ەل-جۇرتقا اسا قادىردى ءدىنباسى ناۋرىزباي تالاسوۆتى حالىق ايرىقشا قۇرمەتتەپ، ناۋان حازىرەت دەپ اتاپ كەتكەن-ءدى. ول ءحىح عاسىردىڭ 60–70-جىلدارى شاماسىندا، جاس كەزىندە، باسىنا تۇسكەن ۇلكەن قيىنشىلىقتارعا مويىماي،  بۇقاراعا وقۋعا بارعان. ءوزىنىڭ قابىلەتتىلىگى مەن دارىنىنىڭ ارقاسىندا سول جاقتا مەكتەپ، مەدرەسە تاۋىسقان. ون بەس جىل وقىعان. ءدىني ءىلىمدى تەرەڭ يگەرىپ، جوعارى مەكتەپتە ءدارىس بەرىپ جۇرگەن. سول شاقتا، تۇركىستان ولكەسىندە عۇلاما عالىم رەتىندە شىققان اتاق-داڭقىنان حاباردار كوكشەتاۋلىق جەرلەستەرى وعان قايتا-قايتا ارنايى ەلشى اتتاندىرىپ، ەلگە شاقىرتادى. ول شاقىرۋدى قابىل الادى دا، كوكشە وڭىرىنە ورالعان بەتتە حالىقتى مۇسىلمانشا ساۋاتتاندىرۋ ىسىنە كىرىسەدى. مەشىت ۇستايدى، مەدرەسە اشىپ، بالا وقىتادى. ناۋان حازىرەتتەن ءدارىس الىپ، ونىڭ لايىقتى ءىزباسارى بولا بىلگەن، ءبىلىمىن بۇقارادا جەتىلدىرىپ كەلگەن ءدىني قىزمەتشى جانە مەدرەسە مۇعالىمدەردىڭ ءبىرى – شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ ەدى. مىنە وسى ەكى زيالىنىڭ – كوكشەتاۋ مەشىتىندە قىزمەت ەتەتىن اسقان ءبىلىمدى، ءومىر تاجىريبەسى مول ءدىنباسى مەن ونىڭ وتىزدارداعى جىگەرلى شاكىرتىنىڭ اتالعان ۇندەۋدى جازۋشى، نەگىزگى ساياسي ويدى تۇجىرىمداۋشى تۇلعالار بولۋى مۇلدەم تابيعي ءجايت ەدى. الاش قوزعالىسىنا وزىندىك ۇلەس قوسقان، ستالينيزم جىلدارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاقتىڭ ءدىن-يسلام قىزمەتشىلەرىن ەسكە الىپ، الاشوردانىڭ بيىلعى عاسىرلىق مەرەيجىلى ورايىندا رۋحتارىنا تاعزىم ەتۋدى تاۋەلسىزدىك ازاماتتارىنىڭ پارىزى دەپ بىلەيىك».

قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ 47 بابىندا ءدىني احۋالدى، يسلامنىڭ جاي-كۇيىن كۇيتتەگەن بولاتىن

عاريفوللا انەس،  فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، «ارىس» قورىنىڭ پرەزيدەنتى:

«الاش قوزعالىسى تۋرالى ءسوز بولعاندا ءبىز ادەتتە تاسقا باسىلعان قوس قۇجاتقا تابان تىرەيمىز. ونىڭ ءبىرىنشىسى – الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋ-كوزىندە تۇرعان قارقارالى پەتيتسياسى. 1905 جىلى 22 ماۋسىمدا قارقارالى جارمەڭكەسىنە جينالعان 16 مىڭ قازاق قول قويىپ پەتەربۋرعقا پاتشا اعزامعا جولدانعان ارىز-تىلەكتىڭ 47 بابىنىڭ كوپشىلىگى سول كەزدەگى ەل اراسىنداعى ءدىني احۋالدى، يسلامنىڭ جاي-كۇيىن كۇيتتەگەن بولاتىن. اتاپ ايتقاندا: ۇجدان بوستاندىعى، ءدىن تۇتۋ ەركىندىگى، دالا ولكەسىنىڭ قازاقتارى ءۇشىن جوعارعى تاۋەلسىز دەربەس سايلانبالى ءدىني باسقارما ۇيىمداستىرۋ، مەكتەپتەر مەن مەشىتتەردى سالۋدى ءوز بەتىنشە شەشەتىن ءتارتىپ ورناتۋ، قازاق، تاتار جانە اراب تىلدەرىندە شىعاتىن رۋحاني كىتاپتارعا تسەنزۋرانى جويۋ، تۋ تۋرالى جازبالاردى (كۋالىكتەردى) ءدىني باسقارما ورىندارىنا بەرۋ، اۋىل مەكتەپتەرىندە قازاقشا (مۇسىلمانشا) ساۋات اشۋعا رۇقسات بەرۋ، قازاق ءتىلىن قازاقتار اراسىندا مەملەكەتتىك ءتىل جاساۋ... تاعىسىن، تاعىلار.

ال ەكىنشى قۇجات – ورىنبور قالاسىندا 1917 جىلدىڭ 5 – 13 جەلتوقسان ارالىعىندا وتكەن جالپىقازاقتىق ءىى سيەزىنىڭ قاۋلىسىنا كوز جۇگىرتسەك ەل ىشىندە ءدىن وكىلدەرى – مولدا، يشان، قاريلەردىڭ وتە بەدەلدى بولعانى، الاش قايراتكەرلەرى ولاردى ۇنەمى تورگە وزدىرىپ، ەل الدىنداعى ولاردىڭ بەدەلدەرىنە سۇيەنگەندىگىن كورەمىز. وسى ورايدا، قوسىمشا ايتا كەتسەك، تەك قوس جالپىقازاق سيەزىندە عانا ەمەس، 1917-18 جىلى بارلىق قازاق وبلىستارىندا وتكەن، ارقايسىسى 10 كۇن ءماجىلىس قۇرعان سيەز-جيىلىستاردا ءدىن وكىلدەرى ۇنەمى الدىڭعى قاتاردان كورىنەدى: جيىلىستى قۇران دۇعاسىمەن باستايدى جانە اياقتايدى، وزدەرىنىڭ ءپاتۋالى سوزدەرىن ايتادى».

Abai.kz