قازاقتىڭ كوك تۋى كوزى بارعا كورىنە باستاعالى، توڭىرەگىنە باستاماشىل، جاڭاشىل يدەيالارىمەن تانىلىپ كەلە جاتىر. ءبىر كەزدەرى «جابايى ازياتتىقتار» دەپ اتاعان ەۆروپا تىزگىنىن قازاقيانىڭ قولىنا بەرەدى. ارينە، سەنگەنى ءۇشىن، ءبىزدىڭ جۇرتتىڭ «داۋلەردى» سەندىرگەنى ءۇشىن. قازاقتىڭ اقىلعا جۇيرىكتىگى، الەمنىڭ كادەسىنە جارادى. جاراي دا بەرمەك، ەگەر ءبىزدىڭ جاقىن كورشى، تۋىسقان تۇركىلەردىڭ تىلەگى مەن مۇراتى، نيەتى مەن ماقساتى ءبىر ارناعا توعىسسا.  قايمانا قازاق جاقىنىن جات، دوسىن دۇشپان ەتىپ كورمەگەن حالىق. وسىنداي اسىل قاسيەتىنىڭ كەزەكتى جەمىسى «ورتا ازيا ەلدەرى وداعى» جانە «تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ  ىنتىماقتاستىق كەڭەسىن قۇرۋ» بولاتىن. قولداۋشىلارى دا، قۇلاق قاقپاي قىرىن قاراپ كەتكەندەرى دە، قارسى كەلىپ، كۇمان ويلاپ، سان-ساققا جۇگىرتكەندەر دە شىعىپ جاتىر...

وسى ورايدا، ساياسي باستامانىڭ باعاسىن ءداپ باسىپ بەرە الاتىن، «سارى ءتىس» ساياساتكەرلەرمەن جۇزدەسىپ قايتقان ەدىك. ورتا ازيا ايماعىنا ورنالاسقان مەملەكەتتەردىڭ بۇگىنگى جايىنان جازىپ العاندارىمىزدى سىزدەرگە جايىپ سالماقپىز.

قازاقستان - قياڭقى مەملەكەتتەردىڭ دوسى!

ءازىمباي عالي:

قازاقتىڭ كوك تۋى كوزى بارعا كورىنە باستاعالى، توڭىرەگىنە باستاماشىل، جاڭاشىل يدەيالارىمەن تانىلىپ كەلە جاتىر. ءبىر كەزدەرى «جابايى ازياتتىقتار» دەپ اتاعان ەۆروپا تىزگىنىن قازاقيانىڭ قولىنا بەرەدى. ارينە، سەنگەنى ءۇشىن، ءبىزدىڭ جۇرتتىڭ «داۋلەردى» سەندىرگەنى ءۇشىن. قازاقتىڭ اقىلعا جۇيرىكتىگى، الەمنىڭ كادەسىنە جارادى. جاراي دا بەرمەك، ەگەر ءبىزدىڭ جاقىن كورشى، تۋىسقان تۇركىلەردىڭ تىلەگى مەن مۇراتى، نيەتى مەن ماقساتى ءبىر ارناعا توعىسسا.  قايمانا قازاق جاقىنىن جات، دوسىن دۇشپان ەتىپ كورمەگەن حالىق. وسىنداي اسىل قاسيەتىنىڭ كەزەكتى جەمىسى «ورتا ازيا ەلدەرى وداعى» جانە «تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ  ىنتىماقتاستىق كەڭەسىن قۇرۋ» بولاتىن. قولداۋشىلارى دا، قۇلاق قاقپاي قىرىن قاراپ كەتكەندەرى دە، قارسى كەلىپ، كۇمان ويلاپ، سان-ساققا جۇگىرتكەندەر دە شىعىپ جاتىر...

وسى ورايدا، ساياسي باستامانىڭ باعاسىن ءداپ باسىپ بەرە الاتىن، «سارى ءتىس» ساياساتكەرلەرمەن جۇزدەسىپ قايتقان ەدىك. ورتا ازيا ايماعىنا ورنالاسقان مەملەكەتتەردىڭ بۇگىنگى جايىنان جازىپ العاندارىمىزدى سىزدەرگە جايىپ سالماقپىز.

قازاقستان - قياڭقى مەملەكەتتەردىڭ دوسى!

ءازىمباي عالي:

- جالپى ورتا ازيا ەلدەرى مەملەكەتتەرىنىڭ جاعدايى قوڭىرقاي بولىپ كەلەدى. قوڭىرقاي دەگەن - بۇرىنان ءبىر بۇزىپ جارىپ، وزىپ كەلە جاتقان ەل ەمەس دەگەن ماعىنادا. قازىرگى ەگەمەندىك تۇسىندا دا پالەندەي وزىپ بارا جاتقان جوق. تۇرمىستارى جۇدەۋلەۋ. بىراق، ايتەۋىر بار، ەل رەتىندە ساقتالادى. قازىرگى تاڭدا، ورتا ازيا ەلدەرى كۇنىن كورە المايدى، رەسەيگە قوسىلۋى كەرەك دەگەن اڭگىمەلەر دە بار. ول دۇرىس ەمەس. قىرعىزدار امان-ەسەن سايلاۋىن وتكىزدى. الەمدىك ستاندارتقا ساي دەۋگە بولدى... پارتيالار ەندى مينيسترلەر كابينەتىن تاعايىندايدى. ارينە، شالقىپ ءومىر سۇرمەيدى، كەرەمەت ەكونوميكالىق دەڭگەيگە دە جەتپەيدى. موڭعوليا سياقتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولدى.

وزبەكستانعا كەلەر بولساق، جان سانى 30 ميلليونعا تاياپ قالعان ەل، ونىڭ ورىنى بولەك. وزبەكتەر باياعىدان ولكەلىك يمپەريا، ولكەلىك دەرجاۆا بولعان. ولار وزدەرىن تيمۋردىڭ (اقساق تەمىر) داۋىرىندەگىدەي، شىڭعىسحاننان كەيىنگى دۇنيە جۇزىلىك ۇلكەن ءىرى مەملەكەت بولۋدى اڭسايدى... بىراق، ولار پارمەندى رەفورما جۇرگىزگەن جوق. سول اقىرىنداپ، قوڭىرقايلىقپەن كەلە جاتىر. 1,5 ميلليونداي حالقى سىرتتا قاڭعىپ ءجۇر. ەكونوميكامىز تەز دامىپ جاتىر دەيدى. بىراق بۇل رەسمي مالىمەتتەرى، شىندىققا ۇقسامايدى. نارىقتتىق قاتىناستار تولىق رەتتەلمەگەن، دامىماعان. سوندىقتان، وزبەكستاندا ءۇش ءتۇرلى قاۋىپ بار. ونىڭ ءبىرى، الەۋمەتتىك جارىلىس، ەكىنشىسى، ءدىني جارىلىس، ءۇشىنشىسى، ساراي ىشىندەگى، ياكي، ساراي توڭكەرىسى بولۋى مۇمكىن. وزبەكتەردە مۇندايلار بولادى، ولار وزدەرىنىڭ حاندارىن ورتا عاسىرلاردا ۇدايى ءولتىرىپ وتىرعان.  مىسالى، قازاق حاندارىن ۋلاپ ولتىرمەگەن. قازاقتىڭ حاندارى ۇرىستا، جەكپە-جەكتە شەيىت بولعان. سوندىقتان، وزبەكستاننىڭ حالقى مەن مەملەكەتى ءبىز ءۇشىن وتە قاۋىپتى.

ال، ءتاجىستاندا ەندى جۇمساق تۇردە، ازماتتىق سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. ايتەۋىر، ازىرگە اشىق ازاماتتىق سوعىس جوق. شىندىعىنا كەلەر بولساق، رەسەيدىڭ دە جاعدايى ءماز ەمەس. رەسەي دۇنيە ءجۇزى ءۇشىن، باتىس ءۇشىن قاۋىپتى مەملەكەت دەپ ەسەپتەلەدى. ءوز ىشىندە سەپاراتيزيم باس كوتەردى، كوكتەمنەن باستاپ، جاز بويى، كۇزگە دەيىن انتيتەرروريستىك كامپانيالار جۇمىس ىستەدى. شىندىققا ساي كەلمەيتىن كۇماندى ىستەر دە كوپ... رەسەيدە ءبىز سياقتى شيكىزات ساتاتىن مەملەكەت. ولاردىڭ احۋالى مۇنايدىڭ باعاسىنا، گازدىڭ باعاسىنا تاۋەلدى. ولار پالەندەي تەحنولوگيادان وزىپ جاتقان جوق. كەدەن وداعى - ءۇش ارتتا قالعان مەملەكەتتىڭ دوستاستىعى. كۇنىمىزدى قالاي كورەمىز، قايتىپ كۇنەلتەمىز دەگەن مازمۇنمەن قۇرىلعان. رەسەيدى جەك كورگەن باتىس مەملەكەتتەر وداعى (ناتو مەن ەۆرووداق) ولاردىڭ وداقتاستارىن دا جەك كورەدى... باسقالار بىزگە وزىق تەحنولوگياسىن بەرە قويمايدى ەندى. ورىستار، بىرەسە مۇزدى مۇحيتتى بولەم دەيدى، بىرەسە، وڭتۇستىك امەريكا، اقش -تىڭ جانىنان ۇشاقتارىن ۇشىرادى، بىرەسە سۇڭگۋىر قايىقتارىن توندىرەدى. ونىسىنا باتىستىقتار سۇيسىنبەيدى. سوندىقتان، قازاقستان - قياڭقى مەملەكەتتەردىڭ دوسى!

تۇركىمەنستان تىم-تىرىس. بۇرىنعى ساپار مۇراتتى كەيىنگى بيلىك جوققا شىعارىپ كەلە جاتىر. ەكىنشى كوسەم پايدا بولدى. بىراق، تىنىش. ساپار مۇرات تۇركمەندەگى ۇلت ماسەلەسى، ءتىل ماسەلەسى، مەكتەپ ماسەلەسى دەگەندەردى تولىقتاي شەشىپ تاستاعان ەدى. تۇركىمەن مەكتەبىنەن باسقاسىنىڭ ءبارى جابىلدى. تۇركىمەن ءتىلى ءىس جۇزىندە مەملەكەتتىك ءتىل بولدى. ەڭ كەرەمەت يت - تۇركىمەن الاپايى، ەڭ كەرەمەت ات - تۇركىمەن اقالتەكەسى، ت.ب. جەتى كەرەمەتتى تۇركىمەنگە تاۋەلدەپ الدى. تۇركىمەن كەرەمەت! بۇل - ۇلتتىق يدەولوگياسى.

ءبىز كەدەندىك وداققا كىرگەلى بەرى، قىرعىزدى ءبولىپ تاستادى، ولار بۇرىن بىزدەن پايدا كورىپ وتىرعان، ەندى قىرعىزستان وزبەكستانمەن تاۋار تاسىسۋ ءۇشىن كەدەننەن ءوتۋى كەرەك. ءبىز ءۇش مەملەكەت ءوز بەتىمىزبەن... ولارمەن بايلانىس ەندى  كەدەن ارقىلى جۇزەگە اسادى. قىرعىزدار بىشكەكتى قيراتتى، وشتىڭ 50 پايىزىن تالقاندادى، ونداعى ورىستار، كارىستەر، دۇڭعاندار قازاقستانعا  قاراي  قاشىپ جاتىر. ولاردى بىرەۋ شاقىرىپ جاتقانداي-اق. ءتىپتى كنيازوۆ دەگەن بىرەۋ كەشە قىرعىزداردى جامانداعان، ء"تىلى ءتىل ەمەس، ۇلتى ۇلت ەمەس" دەپ ەدى، ەندى بىزگە كەلىپ، قىرعىز بىلگىش ساياساتتانۋشى مامان بولىپ ءجۇر. ونداي دۇردارازدىقتى تاسيتىن ەكسپەرتتەر بىزگە كەرەك ەمەس. ورتا ازيا ءدىني ەكسترەميزمنىڭ ورداسىنا اينالدى.

«جەكە بيلىك قايتىپ كەلمەسىن،

تەك قانا قىرعىز رەسپۋبليكاسى - ورلەسىن!»

دوسمۇحامەت نۇر - احمەت،

قازاقستاننىڭ ۇلتتىق پاتريوتتىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى:

- بىرىنشىدەن، ورتا ازيا ەمەس، ورتالىق ازيا دەگەنىمىز ءجون بولار. سەبەبى، كەڭەس كەزەڭىندە  ورتا ازيا دەپ، قازاقستاننان باسقا ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىن اتايتىن. ال، قازىرگى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە كەلسەك، ولاردا جاي دا، جاعداي دا - ءارالۋان.

الدىمەن ۇقساستىق جاقتارىنا توقتالايىق: باسىم كوبىنىڭ جۇيەسى دە، «يەسى» دە بىرىڭعاي. ياعني، كەڭەس وكىمەتى تاراعان كەزدە كىم «قازان - وشاق» اينالاسىندا بولسا، سولار ءدال قازىر، «شاڭىراقتى» عانا باسقارىپ قالماي، «مال - مۇلىك، قورا - كوپشىكتى» دە مالدانىپ كەلە جاتىر. «ەدى» - دەپ  سوڭىنا قوسىپ قويايىق. «ەدى» دەيتىنىمىز، سولاردىڭ ەڭ سوڭىنان كەلگەنى، ءارى «كوممۋنيستىك تاربيەنى» تىم ازىراق كورگەنى: تاستاپ كەتتى ەلىنە - از جىلدا كوپ تەرگەنىن... ول ەلدەردىڭ ەكىنشى ءبىر ۇقساستىعى: ءتۇبى دە، تەگى دە - ورتاق. كوبىسىنىڭ جەرى - باي، ەلى - قورقاق. ەل اعالارى «سەن تۇر، مەن اتايىن» - دەمەيدى، ارى كەتسە - ويلايدى تەك كومەيدى. كىم سىيلاسىن: ءوز ەلىندە - وگەيدى، ءوز جەرىندە - كەدەيدى؟!  ەرتەڭى ءۇشىن كۇرەسپەگەن حالىقتى، اللاھ قالاي جەبەيدى؟! ال كۇرەسكەن ەلدەردى، قاتارىنا مىقتىنىڭ، ءدال ەرتەڭ - اق تەڭەيدى.

ال وزگەشەلىكتەرى - وسى كۇرەستەرى ارقىلى الاتىن ۇلەستەرىندە.

«جەلدىرمەنى» وسىمەن اياقتاپ، ارقايسىسىن جەكە ساراپتاۋدى «ءوز اعاڭ - وزبەكتەن»  باستاعانىمىز ءجون بولار. كەڭەس كەزەڭىنەن بۇرىن وزبەك دەگەن حالىق بولماعان. سوندىقتان، ءالى كۇنگە دەيىن ولار، ءوز ىشىندە، «فەرعانالىق»، «سامارقانتتىق»، «تاشكەنتتىك» ... بولىپ بولىنەدى. بۇل فاكتور كەلەشەكتەگى  «حان تالاپايعا» ۇلكەن اسەرىن تيگىزەرى ءسوزسىز. وزبەكتەر قازىرگى كەزەڭدە ەكونوميكادا كەشەۋىلدەپ جاتقانىمەن، ولاردىڭ حالىق رەتىندەگى دامۋ پوتەنتسيالى - جوعارى. دالەل رەتىندە ولاردىڭ حالقىنىڭ سانىنىڭ ەلۋ جىلداي بۇرىن بىزدەن ەداۋىر - تومەن، ال قازىر بىزدەن - ەداۋىر جوعارى ەكەنىن تىلگە تيەك ەتسەك تە جەتەر. حالقىڭ از بولسا،  اقىلسىز تىراشتانۋ - بەكەر. ال بەكەرلىكتەن بالا قايدان تۋسىن... «گاپ» وسىندا.

جانە ولاردىڭ تاعى ءبىر وزگەشەلىگى، ازىرگە ەكونوميكاسى «ەكستەنسيۆتىك»، ياعني باياۋ جولمەن دامىپ كەلە جاتقانمەن، ولار وندىرگىش كۇشتەرى مەن قۇرالدارىن ساقتاپ قالا الدى. ارينە ولار، اسىرەسە مورالدىق  جاعىنان، ەسكىرۋدە، الايدا جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا، جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ارقاسىندا «بار» دىڭ باعاسىن اسىرا الاسىڭ. الايدا، «جوق» تى قالاي جاسىرا الاسىڭ؟!

وزەگىن ساقتاعان وزبەك باۋىرلارىمىزدى وزگەرىستەر كۇتۋدە.

ال ەندى ءتۇبى دە، تۇبەگى دە ءبىر تۇركىمەن باۋىرلارىمىزعا كەلسەك، ولاردىڭ كوبىنىڭ: وتقا جاعار تەزەگى دە، ەلىنىڭ ەكونوميكاسىنىڭ وزەگى دە - گاز بولىپ وتىر. ەڭ قىزىعى، ازىرشە، ول از بولىپ وتىرعان جوق. دۇنيەدەگى ەڭ كوبىنىڭ ءبىرى. جانىندا مۇنايى بار. جانە دە - ۇدايى بار. ساياساتتاعى رەسمي ۇستانىمى - «نەيتراليتەت»، ياعني قازاقشالاعانداعىسى - «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن بادىراقكوز» بولسا دا، ولاردىڭ ءدال قازىرگى  تاڭدارى - «توتە وتىن جولدارى». جانە وسىعان مۇددەلى: ساربازى دا، ساردارى دا.

ياعني «تۇركىمەن گازى» بۇرىن تەك قانا رەسەي ارقىلى عانا شەتەلدەرگە ساتىلىپ كەلسە، بۇل كۇندەرى رەسەي ونداي «مونوپوليادان» ايرىلىپ قالدى. ەندى ونى تۇركىمەندەر ءوز قولىنا الدى. ياعني ەۆروپاعا دا، قىتايعا دا، امەريكاعا دا، تىكەلەي، توتە جولدار  سالدى.

ال، «بىرتۋعاندار» ورلەپ تۇرماسا دا، ەرلەپ تۇر. «مەن سالايىن بۇل جولدى، قالعاندارىڭ - كور» دەپ تۇر. سەبەبى، قىرعىز باۋىرلارىمىزعا «پاميلەنىڭ» قالاي باستالاتىنى نەگىزگى بولماي شىقتى. ءسويتىپ ولار: باقيەۆتىڭ - «باق» ەمەس، ونىڭ «وتىرعان» توبەسىنىڭ ءبارى - «تاق» - ەمەس ەكەنىن اشىپ الدى... ارناسىنان شىعا تاسىپ الدى. ەندىگى قالاعانى: «جەكە بيلىك - قايتىپ كەلمەسىن، تەك قانا قىرعىز رەسپۋبليكاسى - ورلەسىن!» دەگەن «پارلامەنتتىك رەسپۋبليكالىق»  جول.

ءبىزدىڭ، وسى جولدا، ولارعا ارتار ءۇمىتىمىز - زور، تىلەگىمىز - مول.

الدارىنان اللاھ - جارىلقاسىن، كەيىن «كوزى قورقاقتار» «قولى باتىرلار»عا قاراپ - تاڭىرقاسىن!

ءازىر باي جاندار - ءازىر عانا ەمەس، وزدەرىنىڭ ارقاشان دا باي بولۋىن، قۇشاعىندا قاراباق، اسپانىندا اي بولۋىن قالايدى. «وداقتاردىڭ» سىيلاعانمەن بارلىعىن، تۇركى تىلدەس باۋىرعا - جاقىنىراق قارايدى.

تۇركىمەندەرمەن «ارا ارازدىقتارى» بار ەكەنى  - راس. باسشىسىنىڭ  «پاميلەسى»  -  ەسكى، بەت الپەتى -  جاس. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن، تايسالمايدى «نۇكتە» مەنەن «ءۇتىر»دەن.

ياعني، از بولسا دا قورەگى، قورتا كەلە ايتارىم: بىرىنشىدەن، «ورتالىق ازيا» دەپ جاعىرافيالىق جاعىنان بولگەنشە، ولارعا «باۋىرلاس ەلدەر» دەپ جاڭادان ايدار تاعىپ، قايتا قاراۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ولاي بولعاندا، وسى «باۋىرلاس ەلدەر» وزدەرىنىڭ ءتۇبى مەن تىلەگىنىڭ، ءتىلى مەن بىلەگىنىڭ، ءجۇزى مەن جۇرەگىنىڭ عانا ەمەس،  بولمىسىنىڭ دا، بولاشاعىنىڭ دا ءبىر ەكەنىن ۇعىناتىن كەزدەرى جەتتى. اركىمنىڭ جەتەگىندە جۇرە بەرگەنشە، باۋىرلاردىڭ قۇشاعىندا نەگە ويناپ - كۇلە بەرمەيمىز؟! ءار باۋىرلاس ەلدىڭ  ىرىلىگى - تەك «تۇركى بىرلىگى» ەكەنى ايشىقتالدى. دۇنيەدەگى ەڭ مىقتى وداق -  ول تابيعي وداق ەمەس پە ؟! ەندەشە ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ وتكەنىمىز بەن كەتكەنىمىز عانا ەمەس، الاشاعىمىز بەن بولاشاعىمىز دا ورتاق!

تۇركىمەنستان دەگەندە ويىڭا وڭتۇستىك كورەيا ورالادى

ايدوس سارىم:

- قىرعىز حالقىنىڭ وسىعان دەيىنگى دە كورگەن قيىندىقتارى از بولعان جوق. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، ساياسي ەليتالارى دا، باسقاسى دا،  حالىقتىڭ شىن مانىندە ۇلكەن وزەرىستەر تالاپ ەتىپ جاتقانىن ءتۇسىندى. سوعان سايكەس، بارلىعى دا وزدەرىنىڭ امبيتسيالارىن، باسقا دا شارۋالارىن سىرىپ  تاستاپ، جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندى.  ءبىر عانا قيىندىعى، قىرعىزستان بىرىنشىدەن، وتە كىشكەنتاي مەملەكەت جانە اسا ۇلكەن ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرى جوق ەل. سوندىقتان، بۇرىنعى پرەزيدەنتتەرىنىڭ جانە باسقادا ۇلكەن دەرجاۆالاردىڭ ارالاسۋىمەن سايلاۋىن وتكىزدى. قىرعىزستاننىڭ پارلامەنتتىك جۇيەنى تاڭداۋى قازاقستان مەن رەسەي بيلىگىنىڭ قىتىعىنا ءتيىپ وتىرعان سياقتى. بۇل - ورتا ازياداعى تۇڭعىش پرەتسەدەنت. وسى پرەتسەدەنت ىسكە اساتىن بولسا، جەمىسىن بەرىپ جاتسا، كەم دەگەندە قاسىنداعى تۇركى مەملەكەتتەرىندە، «ءاي، بىزدەر نەگە وسى جولدى تاڭدامايمىز؟!» دەگەن اڭگىمە تۋىنداۋى مۇمكىن. بىراق، ەكىنشى جاعى دا بار. بۇنى باتىل ساياسي ەكسپەريمەنت دەپ اتاۋعا بولادى. ال، وسى ەكسپەريمەنت نەمەن اياقتالادى؟! بۇگىندە قىرعىزستاندا تۇرىپ جاتقان وزبەكتەر ەلدىڭ بەستەن ءبىر بولىگى بولا تۇرا سايلاۋعا اسا بەلسەندىلىك تانىتقان جوق. سانالى تۇردە قارسى تۇرىپ، بايكوت جاريالاعانداي اسەر تۋدىردى. ياعني، بۇل بولاشاقتا نە بولماق؟ بۇگىنگى قىرعىز بيلىگى سايلانىپ، زاڭداستىرىلىپ، كونستيتۋتتسيالىق  جۇيەگە ەنگەن كۇننىڭ وزىندە، وزبەك دياسپوراسىنىڭ، ءبىز وسى بيلىكتى تاعايىنداعان جوقپىز، وعان داۋىس بەرمەدىك، بۇل بيلىكتىڭ بىزگە قاجەتى شامالى دەۋلەرى مۇمكىن عوي. ويتكەنى، ىشتەگى قىجىل، وعان قوسا ولگەن-كەتكەن ادامدارى بار... ەستەرىڭىزدە بولسا، ءدال وسىنداي جانجال 20 جىل بۇرىن بولعان ەدى. سودان بەرى ءبىر بۋىن دۇنيەگە كەلدى. ولار سول كەزدەگى ولگەندەردىڭ بالالارى.  «قان» دەگەن ۇلكەن ماسەلە عوي. سوندىقتان ولار، بۇگىنگى كۇنى ايتۋلارى مۇمكىن، ءبىز نەگە وسىنداي كۇيدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەپ. سوندىقتان، بۇل جانجال ءالى ۇزاققا باراتىن دۇنيە. مىسالى، قىرعىزدار ىشكى تۇراقتىلىعىن جانە جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن، وتە ۇلكەن قادامدار جاساۋىنا تۋرا كەلەدى. بالكىم، ولار شىن مانىندەگى دەموكراتيالىق قوعام جاساپ جاتسا، قىرعىزدار امالسىزدان، وزبەك اعايىندارعا كەرەمەت اۆتونوميا جاساپ بەرۋگە ءماجبۇر بولاتىن سياقتى. ءبىز بايقاپ وتىرمىز، ونداعى وزبەكتەردىڭ ءوسىمى قىرعىزداردان دا كوپ. نەگىزىنەن اۋىلدى جەرلەردەگى پاتريارحالدى جانۇيالاردا 4-5 بالادان بولاتىن بولسا، قىرعىزداردا  2-3 بالادان. قازاقستاندا باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوسىمى كەمەيىپ، قازاقتىڭ سانى ارتىپ وتىر دەيدىن بولساق، قىرعىزستاندا ونداي مۇمكىندىك بولماي تۇر. مەن ويلاپ ەدىم، وزبەكتەر قىرعىزداعى داۋعا ارالاسىپ كەتەدى دەپ. ي.كارىموۆتىڭ، قىرعىز-وزبەك وقيعاسىنا ارالاسپاي، ءوزىنىڭ اسكەرىن ۇستاپ وتىرۋى، ەلىنە كەلگەن بوسقىنداردى ەكى-ءۇش كۇنگە قابىلداپ، قايتادان قايتارۋى تاڭعالارىلىق ءجايت بولدى... ەگەر وزبەكستاننىڭ ءوزىنىڭ ىشكى جاعدايى مىقتى بولاتىن بولسا، وزىنە دەگەن سەنىمى ارتىپ تۇرسا، ول جانجالعا ارالاسىپ كەتۋى دە ىقتيمال ەدى. بىلايشا ايتقاندا، امالسىزدان شەتتەپ قالدى.  شىنىن ايتار بولساق، الەمدە مىناداي پرەتسەدەنت بار. يوردانيا دەگەن كىشكەنتاي مەملەكەت كەزىندە، اناۋ يزرايلدەن اۋىپ كەتكەن بوسقىنداردى قابىلداعان، ول اينالىپ كەلگەندە، 5 ميلليوندىق ۇلكەن ارمياعا اينالىپ، ليۆاندى دا، يوردانيانى دا جارىپ جىبەرە جازدادى. يوردانيانىڭ سول كەزدەگى كورولىنىڭ مىقتىلىعى، وتە قاتال قادامدارعا بارىپ، بوسقىندار ماسەلەسىن ورنىنا قويا ءبىلدى. ال، ليۆاندا 60 جىلداردا باستالعان ازاماتتىق سوعىس 50 جىلدان استى، ءالى كۇنگە ءجۇرىپ جاتىر. مىسالى، بوسقىندار ءبىر ەلگە كىرگەننەن كەيىن، بىرتە-بىرتە وزدەرىنىڭ تالاپتارىن قويا باستايدى. تالاپ قويعان سوڭ، بەلگىلى ساياسي قادامدارعا بارا باستايدى. قويعان تالاپتارى قابىلدانباسا، جەرگىلىكتى حالىق، جەرگىلىكتى ەليتا وعان قارسى شىعاتىن بولسا، ول باسقالاي وقيعاعا، تەرروريستىك ارەكەتكە ۇلاسادى. ياعني، وسىعان دەيىنگى كەزەڭدە، مىناۋ تاياۋ شىعىس ەلدەرىنىڭ شۆەيتسارياسى، ەڭ تولەرانتتى دەگەن ەلدىڭ ءوزى ەلۋ جىلدىڭ ىشىندە، قاشان بىتەتىنى بەلگىسىز ۇلكەن جانجالعا  تىرەلىپ تۇر. مىسالعا، كەڭەس وداعىنىڭ اسكەرى اۋعانستانعا كىرگەنگە دەيىن، اۋعانستان - ەڭ تولەرانتتى، ەڭ بەيبىت، مادەني، ءدىني تولەرانتتىلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ جاتقان ەل بولاتىن. ءبىزدىڭ بيلىك ماقتانادى عوي، بىزدەر تولەرانتتى ەلمىز، بىزدە قانشاما دىندەر ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەگەندەي... اۋعانستاندا ءۇش بۋىن ۇرپاق قولدارىنا ويىنشىقتان كورى اۆتوماتتى كوبىرەك ۇستاپ ءوستى. قازىر ناركوترافيك ماسەلەسى، ءدىني ت.ب ماسەلەلەر تۋىندادى. بۇگىنگى اۋعانستاندا اقش پەن كەزىندەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ دەرەكتەمەلەرى بويىنشا، 1 تريلليون دوللاردىڭ تەمىرى بار ەكەن. ەگەر سول قازىناسىن دۇرىستاپ پايدالانسا، ولاردىڭ بايلىعى ءوز-وزىنە ابدەن جەتەر ەدى. بىراق، جاڭاعىداي ءدىني ماسەلەلەرگە، باسقا ماسەلەرگە بايلانىستى، تاتۋ - ءتاتتى، ەشكىممەن ارازدىعى جوق ەلدە ۇلتارازدىق، ءدىني جىك پايدا بولدى. بۇگىنگى تاليبان دەگەن سياقتى... اپىينشىلاردىڭ ءوزىنىڭ ۇلكەن ويىنى بار. شىنىن ايتار بولساق، بۇكىل الەمدى 70 پايىزى گەروينمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان ەل - اۋعانستان. ياعني، وسىنىڭ ءبارى قىرۋار اقشا. سول قىرۋار اقشاڭىز، تاجىكتساندى دا، قىرعىزستاندى دا جارىپ جىبەرۋى ابدەن ىقتيمال. سەبەبى، ءوزىمىز كورىپ وتىرعانداي، اپيىن تاسىمالىنا رەسەيدىڭ ارنايى قىزمەتتەرىمەن اسكەريلەرى دە ارالاسىپ وتىر. تاجىكستاندا تۇرعان ورىستىڭ كەزىندەگى 202-ءشى دەۆيزياسى شىن مانىندە شەكارانى كۇزەتىپ تۇرعان جوق. بىرىنشىدەن، ناركوترافيككە قاتىستى، ەكىنشىدەن، سول جاقتاعى ساياسي ەليتانى وزدەرىنە قاراتىپ، بۇعاۋلاپ العان. ياكي، تاجىكتەردىڭ جوعارعى ارنايى قىزمەتتەرى مەن پوليتسياسىنىڭ ءبىرازى رەسەيدىڭ تىڭشىلارى دەسەك ەش قاتەلەسپەيمىز. ءوز ەلىڭدە شەتەلدىڭ بازاسىن ۇستاپ وتىرۋدىڭ ءبىر قيىندىعى وسىندا. شەتەلدىڭ اسكەري بازاسى بولعاننان كەيىن ونىڭ ارنايى قىزمەتتەرى بولادى. ولار ەلدەگى ساياسي احۋالدى باستان-اياق قاداعالايدى. سونىڭ دۇرىس بولعانىن، دۇرىس ءجۇرىپ وتىرعانىن قارايدى، كەرەك بولسا بىرەۋلەرىن اقشامەن ساتىپ الادى. ول الەمدىك تاجىريبەدە بار نارسە. بىراق، ءوزىڭىز بايقاساڭىز، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن، ورتا ازياداعى ەڭ مىقتى پرەزيدەنتتەردىڭ ءبىرى سانالاتىن ەمومالي راحموننىڭ بيلىگى شاتقاياقتاپ قالدى. ونىڭ وزىنىڭدە جىبەرگەن قاتەلىكتەرى بار. ون بەس جىل بۇرىنعى ازامات سوعىسىنا جاساعان، ەل تىنىشتىعىنا باعىتتالعان پريۆيۆكاسى بولدى. بۇگىنگى بيلىگىنىڭ جاساپ وتىرعان وزبىرلىعى، شەكتەن تىس جەمقورلىق ماسەلەسى، ءبىر ايماق ازامتتارىنىڭ بيلىككە وتىرۋى، قالعان ساياسي كۇشتەردىڭ، ەكونوميكالىق، قارجىلىق  توپتاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. ءبىز مىنانى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك - تاجىكستان وتە كۇردەلى مەملەكەت. ول - قۇراق مەملەكەت. ار جاعىندا وزبەكتىڭ ىقپالى، بەرگى جاعىندا اۋعانستاننىڭ ىقپالى بار. ءار وبلىستارىنىڭ، تاۋ حالىقتارىنىڭ وزدەرىنىڭ بولەك-بولەك زاڭدىلىقتارى بار. سوندىقتان، ءبىر-ءبىرىن تارتىپ، جۇتۋعا دايىن تۇرادى. مىسالعا، قازاقستاندا، وزبەكستاندا، تۇرىمەنستاندا قالىپتاسقان بيلىك ول جاقتا قالىپتاسا المايدى. تاجىك بيلىگىندە راحمون بولسىن، باسقا بولسىن، كىم بولسادا ساياسي ەتنيكالىق، رۋلىق، توپتىق جاعدايلارمەن ساناسۋعا ءماجبۇر. مىسال ءۇشىن، تاجىكستان ار جاعىندا تۇرعان اۋعانستاننان ۇيرەنۋى ءتيىس. پرەمەر-مينيستر ءبىر ايماقتان بولسا، مينيسترلەرىنىڭ ءبىر توبى باسقا توپتان بولۋى كەرەك دەگەندەي ءبىر بالانستاردى ساقتاپ وتىرۋعا ءماجبۇر. ەگەر بيلىك تىم وزبىرلىققا باراتىن بولسا بۇل ەل دە جارىلادى. ال، راحموننىڭ ءوز ەلىن كۇشەيتۋ ءۇشىن جاساپ وتىرعان يگى قادامدارى دەپ، ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن  الىپ تاستاۋ، ءدىن ءىسىن ورنىقتىرۋدى ايتۋعا بولادى. ال بۇل ارەكەتتەرى رەسەيدىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. وتكەن جىلعى قىرعىزستانداعى رەۆوليۋتسياعا ەكى مىڭنان استام اۆتومات پەن تاپانشا حالىققا تاراتىلىپ بەرىلدى دەيدى بىرەۋلەر. تاراتىلعان قارۋ رەسەيدىڭ بازاسىنان شىققان سىڭايلى. سول قارۋ ەندى قازاقستانعا كەلىپ جاتىر. الماتىدا اۆتوماتتىڭ قۇنى 700-800 دولللار. تاپانشانى 300-400 دوللارعا ساتىپ الا الاسىڭ. ورتا ازيا تۋرالى ايتقان كەزدە ءبىر نارسەنى ەش قاشان ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. قىرعىزستاندا بىردەمە جارىلاتىن بولسا، بۇكىل ايماق جارىلادى. قىرعىزستاندا جۇمىس تابا الماعان «ۇرى-قارىنىڭ» ءبارى ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ جاتىر. قازىر كوشەدە قىرعىز ەلىنىڭ مىقتى-مىقتى كولىكتەرى ءورىپ ءجۇر....

«تۇركى بىرلىگى» دەيتىن بولساق، ءبىز بولاشاقتا ۇلكەن قادامدارعا بارامىز. تۇركى بىرلىگى ماسەلەسىنەن - تۇركىمەنستان مەن وزبەك ەلى شەت قالىپ وتىر. ولارداعى بيلىك وزگەرمەي، ەشقاشان تولىققاندى تۇركى بيلىگى جايلى اۋىز اشا المايمىز. ال وسى بىرلىكتى العا باستاۋشىسى رەتىندە قازاقستان، تۇركيا، ءازىربايجاندى اتاپ ايتۋعا بولادى. اتالعان ءۇش تاراپ، بۇلار تۇركى بىرلىگىنىڭ دونورلارى رەتىندە ونىڭ ينفراقۇرلىمىن، ساياسي باستاۋىن قامتاماسىز ەتەتىن بولسا، 10-15 جىلدان كەيىن  جەمىسىن كورە باستايدى.

ورتا ازيانى بىرىكتىرەتىن تاعى ءبىر تاعدىرلى ماسەلە ول - سۋ ماسەلەسى. مۇندا ءار ەلدىڭ جەكە ۇلتتىق مۇددەسى باسىمدىق الىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەل سۋدىڭ تومەنگى اعىسىندا وتىرعان سوڭ، كوپ ماسەلە تۋىنداي قويعان جوق. تاجىكستان مەن وزبەكستاننىڭ، قىرعىز ەلىنىڭ جاساپ وتىرعان ارەكەتى كەيبىر كەزدەرى ديۆەرسياعا اپارادى. سوندىقتان، سۋ ماسەلەسىندە كەشەندى قادامدار جاسالۋى قاجەت. ول بۇگىنگى بيلىك ءۇشىن ەمەس. وسى ايماقتا ءومىر سۇرەتىن حالىقتار ءۇشىن ءتيىمىدى. مىسالى، ءۇندىستان مەن پاكىستاننىڭ اراسىنداعى بولىپ جاتقان جانجال نەگىزىنەن سۋ ءۇشىن تۋىنداعان. ليۆان مەن يزرايلدىڭ اراسىنداعى سوعىستا مۇزتاۋلار ءۇشىن. ليۆان وزىندە بار سۋدى پايدالانىپ يزرايلدى ماڭگىلىكە قۇلدىققا شەگە الادى. الايدا، يزرايلدىقتار ۇلتتىق مۇددەسى ءۇشىن، اسكەرىن كىرگىزىپ، باسقا ەلدىڭ گالاند تاۋلارىن باسىپ الىپ وتىر. ولار قانشا جەردەن قىسىم جاسالسادا، باسىپ الىپ وتىرعان مۇز تاۋلاردى بوساتپايدى. كوپتەگەن شتەلدىك ساياساتتانۋشىلار، ورتالىق ازيادا الداعى ەكى جىل كولەمىندە اسكەري نەمەسە باسقا ءبىر جانجال بولاتىن بولسا، ۇلكەن ەكى سەبەپتەن تۋىنداۋى مۇمكىن دەپ توپشىلايدى. ءبىرىنشىسى،  ەسىرتكى ترافيىگىنە قاتىستى. ەكىنشىسى، وسى سۋ ماسەلەسىنە قاتىستى دەيدى. سوندىقتان، ءبىز ەۆرووداققا توراعالىعىمىزدى پايدالانىپ، وزبەكستانعا ديپلوماتيالىق قىسىم جاساۋىمىز كەرەك. ياعني، اعايىندار تۇركى بىرلىگى تۋرالى، ورتالىق ازيا وداعى تۋرالى اۋىز اشپاي-اق قويالىق، سۋ ماسەلەسىن شەشىپ الايىق دەۋىمىز كەرەك. سول ارقىلى، كەلەشەك ۇرپاققا پروبلەما قالدىرماي، ماسەلەنى شەشۋىمىز كەرەك. ورتا ازياداعى ەڭ مىقتى مەملەكەت ول - وزبەكستان. بۇگىنگى كارىموۆ بيلىگىنىڭ وتىرۋى سەبەبىنەن، ولار كوپتەگەن مۇمكىندىككە قول جەتكىزە الماي وتىر. ەرتە مە، كەش پە، وزبەكتەر دۇرىس ساياساتقا كوشەتىن بولسا، ورتا ازياداعى ەڭ مىقتى ەلگە اينالادى. ولاي دەيتىنىمىز، وزبەك حالقىنىڭ ەكونوميكاعا، نارىققا بەيىمدىلىگى بار. بىراق، ەلدەگى ساياسي جاعداي ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر. ولارداعى دەمگورافيالىق ءوسىم - جەردىڭ ازدىعىنا، ادامنىڭ كوپتىگى ۇلكەن ءدۇمپۋ تۋدىرۋى ىقتيمال. ەگەر، وزبەك ەلى جارىلسا، ايماقتى مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەردى. قازىرگى تاڭدا، يسلام كارىموۆتىڭ وسى جاعدايدى ۇستاپ وتىرۋى ءبىز ءۇشىن ءتيىمدى بولعانىمەن، جاعىدايدىڭ ارى قاراي ۋشىعا بەرۋى قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ. وزبەكتە تىنىشتىق بولسىن دەسەك، كارىموۆتى قولداۋعا ءماجبۇرمىز. وزبەكتىڭ تۇرمەلەرىندە وتىرعان ءدىني-ساياسي قىلمىسكەرلەر سانى 10 مىڭنان اسىپ تۇسپەسە، كەم تۇسپەيدى. ەرتەڭ ولار بوستاندىققا شىققاندا قالاي بولارىن ەشكىم بولجاپ ايتا المايدى...

ال، تۇركىمەنستاندا ءدال وسىنداي تۇيىق، جابىق جاعدايدا. ولار جايلى ەش اقپارات جوق. تۇركىمەنستان دەگەندە مەنىڭ كوزىمە وڭتۇستىك كورەيا ەلەستەيدى.

پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ رۋحاني سالاداعى داعدارىس، ۆاكۋم دەگەن سوزدەردى ايتتى. سول ۆاكۋمدى جويۋ ءۇشىن - بۇگىنگى كۇن ءۇشىن قيال، ارمان بولىپ سانالاتىن يدەيالاردى ايتا باستاۋىمىز قاجەت. ەۆرووداقتىڭ بىرىگۋى تۋرالى العاش كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى - ۆيكتور گيۋگو. ونى اقىن، جازۋشى، تاريحشى دەيمىز، ول  مىقتى ساياساتكەردە بولعان. ونىڭ حاتتارىن، جازبالارىن وقيتىن بولساڭىز، تۇبىندە ەۆرووداق پەن اقش بۇكىل الەمدى بيلەپ وتىرادى دەگەندى 1840 جىلدارى ايتقان. ءبىز مىقتى، ۇلى ۇلت بولامىز دەسەك، باسقا ۇلتتىڭ، تۇركى حالىقتارىنىڭ نامىسىنا تيەتىن، ادامداردى تاريحي تۇرعىدان قورلايتىن نارسەلەردەن اۋلاق بولعانمىز ءجون. ياعني، وزبەك دەگەندە، «ساۋداگەرلەر عوي»، اناۋ-مىناۋ دەگەن كوزقاراستاردان ادا بولۋىمىز كەرەك. مىسالعا، ەلىمىزدەگى ۇيعىر ماسەلەسىن الايىقشى، نەشە ءتۇرلى پىكىرلەر بار. مەن ادەيى زەرتتەپ كوردىم، ۇيعىرلارعا دەگەن ەڭ جامان كوزقاراس الماتى وبلىسىنىڭ قازاقتارىمەن، قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىز اراسىندا عانا. ال، باستىس وڭىرلەردەگى قازاقتاردان ۇيعىر جايلى سۇراساڭىز، ولاردىڭ كىم ەكەنىندە، نە ەكەنىندە بىلمەيدى... ۇيعىر اعايىندار قازاقستانمەن ماقتانىپ ءجۇر، «قازاقتار - گازەتىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ۇستاپ تۇر» دەپ... سول سياقتى ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ دە رۋحاني، مادەني بايلانىسىن ارتتىرۋىمىز كەرەك. كەرەك دەسەڭىز بىزدەردە، وسى ايماققا تارالاتىن بىردە ءبىر گازەت نەمەسە جۋرنال جوق ەكەن. رۋحانيات اينالىپ كەلگەندە، ساياساتىندا، باسقاسىندا باسىپ تۇسەدى. ورتا ازيا ەلدەرىندە ورتاق رۋحاني-مادەني كەڭىستىك قالىپتاستىرماي، ەشقانداي ينتەگراتسيا تۋرالى ءسوز قوزعاۋ مۇمكىن ەمەس.

P.S

كەشەگى «الاش وردا» از عۇمىرىندا، تۇركىلىك بىرلىكىتىڭ بىلتەسىنە ماي جاعىپ قالتىرعان-دى. مايعا شىلانعان بىلتەنى تامىزىپ، ونىڭ جارىعىنا جيىلىپ، ساۋلەسىنە سايالايتىن كۇن تۋسا دا، بىزدەر ءالى تۇرالاپ ءجۇرمىز. ءتۇبى ءبىر تۇركىلىكتىڭ ءتۇبى وسىلاي تۇڭعيىقتانا بەرە مە؟

جانىبەك عالىم