ۇلت كوشباسشىسى، ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ءمانى اسا زور ەڭبەگىنىڭ جاس ۇرپاققا بەرەر ۇلگى-ونەگەسى ولشەۋسىز. ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋ جولىندا رۋحاني سىلكىنىس تۋعىزعان ەڭبەكتىڭ تاريحي تاعىلىمى ۇشان تەڭىز.

رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ باستاۋ بۇلاعى  «مادەني مۇرا» (2004), «حالىق – تاريح تولقىنىندا» (2013) باع­دارلامالارى اياسىندا باستالدى. ەلباسىنىڭ بيىلعى جىلى جاساعان ءداستۇرلى جولداۋى «قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى: جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك» دەپ اتالعانى ءمالىم.  ەلباسى اراعا از عانا ۋاقىت سالىپ بۇل جاڭعىرۋدىڭ ءجونى ءتىپتى بولەك ەكەنىن، ناقتىراق ايتقاندا رۋحاني جاڭعىرۋعا بەت بۇرعان قوعامداعى «ۇلتتىق سانا تۋرالى» وي توڭىرەگىندەگى ويىن ودان ءارى ءوربىتتى. ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋدىڭ كەزەڭى كەلدى دەپ بىلەتىن، دامىعان، كەلەشەگى باياندى مەملەكەت قۇرۋدى مۇرات ەتكەن ەلباسى بۇل باعىتتاعى كەمەل ويلارىن بىرنەشە باعىتتا، دالىرەك ايتقاندا باسەكەگە قابىلەتىلىك، پراگماتيزم، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ، ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى، قازاقستاننىڭ رەۆوليۋتسيالىق ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق دامۋى, سانانىڭ اشىقتىعى جايىن جاڭعىرتۋمەن جالعاستىرعان. اتالعان اماناتتاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا ءححى عاسىرعا ازات، تاۋەلسىز ەل رەتىندە قادام باسقان قازاق ەلىنىڭ جۇلدىزىن جارقىراتىپ، الەمدىك وركەنيەت كوشىنە ۇمتىلعان حالىقتار ساناتىنا قوسۋدى مۇرات تۇتادى.

سان عاسىرلار بويى وتار ەلدىڭ تەپكىسىن، تەپەرىشىن كورىپ وسكەن حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسى از عانا ۋاقىت ىشىندە جاڭعىرىپ كەتە المايدى. الايدا، ازاتتىق ارەناسىنا جاسىنداي جارقىلداپ شىققان شيرەك عاسىر ىشىندە رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ جاڭا بەلەسىنە وتەتىن كەز كەلدى. ال ەندى رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ءبىر بيىگى تاريحي سانانى جاڭعىرتۋمەن ۇشتاسقاندا عانا ءوز ناتيجەسىن بەرەدى. سول سەبەپتى دە كەمەڭگەر كوشباسشىمىز رەۆوليۋتسيالىق سىلكىنىستەردەن كوز اشپاعان وتكەن عاسىر كوشىنىڭ كەلبەتىنە بىلاي دەپ باعا بەرەدى: «حح عاسىر حالقىمىز ءۇشىن قاسىرەتكە تو­لى، زوبالاڭ دا زۇلمات عاسىر بولدى. بىرىنشىدەن، ۇلتتىق دامۋدىڭ ىقىلىم زاماننان جالعاسىپ كەلە جاتقان وزىمىزگە عانا ءتان جولى ءبىرجولا كۇيرەتىلىپ، قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ بىزگە جات ۇلگىسى ەرىكسىز تاڭىلدى. ەكىنشىدەن، ۇلتىمىزعا ادام ايتقىسىز دەمو­گرافيالىق سوققى جاسالدى. ونىڭ جاراسى ءبىر عاسىردان بەرى ءالى جازىلماي كەلەدى. ۇشىنشىدەن، قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى قۇر­دىمعا كەتە جازدادى. تورتىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وڭىرلەرى ەكو­لو­گيالىق اپات ايماقتارىنا اينالدى».

حح عاسىرداعى اقتاڭداقتار بوياۋى تىم قالىڭ. 1916 جىلى باستالعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى قىرعىنى، ازامات سوعىسى (1918-20) سالعان لاڭداردىڭ جالعاسى داۋلەت جيعانداردىڭ مالىن تارتىپ الىپ تاركىلەۋمەن، احاڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش قايراتكەرلەرىن قۋعىنداۋمەن، سوتتاۋمەن، 1931-1933 جىلدارداعى قازاق حالقىنىڭ تەڭ جارتىسىن قىرعىنعا ۇشىراتقان، ياعني قولدان جاسالعان اشتىقپەن جالعاستى. ودان ءارى «حالىق جاۋلارىن» اشكەرەلەۋ ارقىلى اتۋ، ايداۋ، ۇلى وتان سوعىسى نەمەسە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى سالعان قاسىرەت، اقىر اياعى تىڭ يگەرۋ ساياساتىنىڭ قازاق جەرىنە اكەلگەن وراسان زور ەكولوگيالىق اپاتىنا ۇلاستى. سونىمەن قاتار اتالعان اپاتتارمەن ۇدايى قات-قابات بىرگە بولعان، ياعني ەلباسى ەرەكشە اتاپ كورسەتىپ وتىرعان قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن قۇر­دىمعا كەتىرەتىن رۋحاني اپاتتاردىڭ ولشەمىن ايتىپ جەتكىزۋ وڭاي ەمەس.

ەلباسىنىڭ تاريحي جادىنى جاڭعىرتۋ ءۇشىن ايتىلعان وسى ويلارىنىڭ ءاربىر ءتۇيىنى كەيىنگى ۇرپاققا ساباق بولارلىق دانالىق مەكتەبى. قۇلدىق قاسىرەتتىڭ، بوداندىق قامىتتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن جاس ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. الايدا بۇل ۇرپاق وتكەن تاريح تاعىلىمىنان عيبرات الىپ، عاسىرلار بويى كۇرەستىڭ جەمىسىمەن كەلگەن جەڭىستى باياندى ەتۋ جولىندا بولاتىن قيىندىقتى جەڭىپ، ماڭگىلىك ەل بولۋدى ماقسات ەتىپ وتىرعاندا عانا حالىق ارمانى شىن مانىندە جۇزەگە اسادى.

ەلباسى ەسكەرتەدى. «ءبىز تاريحتىڭ ساباعىن ايقىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. رەۆوليۋتسيالار ءداۋىرى ءالى بىتكەن جوق. تەك ونىڭ فورماسى مەن  مازمۇنى تۇبەگەيلى وزگەردى. ءبىزدىڭ كەشەگى تاريحىمىز بۇلتارتپاس ءبىر اقي­قاتقا – ەۆوليۋتسيالىق دامۋ عانا ۇلتتىڭ ءور­كەن­دەۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىنىنە كوزىمىزدى جەتكىزدى. بۇدان ساباق الا بىلمەسەك، تاعى دا تاريحتىڭ تەمىر قاقپانىنا تۇسەمىز». ۇلت بولىپ قالىپتاسۋعا قاۋىپ توندىرەتىن، ءدىندى قارا جامىلىپ نەمەسە قابا ساقال قويىپ قورقىتاتىن، ەندى بىردە قانتوگىس جاساۋدان شىمىرىكپەيتىن سەپاراتيستەردىڭ ارەكەتى تاريحتىڭ تەمىر قاقپانىنا وڭاي تۇسىرەدى. وتكەن تاريحتان تاعىلىم الىپ، بۇگىنگى تاريحقا سەرگەك قاراۋعا سەبەپ پەن سالدار جەتكىلىكتى. ۇلت كوشباسشىسىنىڭ قاداپ ايتىپ، قاسىرەتتەن ساقتاندىراتىن كەمەل ويلارىنىڭ ءبارى عيبرات پەن ونەگە.

«بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» حالقىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنان تاعىلىم الا وتىرىپ تاياۋ جىلدارداعى مىندەتتەردى دە بەلگىلەپ بەردى. قاتەلىك جاساۋعا، كوشتەن قالۋعا حاقىمىز جوق. «تۋعان جەرگە تۋ تىككەن» حالقىمىزدىڭ الدىندا ۇلى ماقساتتار، بيىك اسۋلار تۇر. تاريح ولشەمىنىڭ از عانا ۋاقىتىندا وزگەرىپ، بۇكىل الەم جۇرتشىلىعى الدىندا ابىرويى اسقاقتاپ كەلە جاتقان حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق سانا بيىگىندە سامعاپ، وركەنيەت كوشىنىڭ العى ساپىندا تۇرۋعا ۇمتىلاتىن كەزى كەلدى. سان عاسىرلار بويى تاريح شاڭىنا كومىلىپ كەلگەن حالقىمىزدىڭ جۇلدىزى ءساتى ازاتتىق ارقىلى كەلدى. بولاشاققا باراتىن باعىتتى رۋحاني جاڭعىرتۋمەن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان كوشباسشىسى بار قازاقستان ماڭگىلىك ەل.

ناريمان نۇرپەيىسوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى  فيلولوگيا جانە تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى

شىمكەنت قالاسى

Abai.kz