ءتورت قاقپالى شاردارا
قازاقتىڭ قۇت مەكەنى قازىعۇرت ەتەكتە قالىپ بارادى. تاسپاداي تارتىلعان جولمەن شارداراعا قاراي تارتىپ كەلەمىز. الدىمىزدان ءبىر-بىرىمەن جالعاسا ورنالاسقان اۋىلدار ۇشىراسا باستادى.
قويناۋى قازىنا، جەرى باي
كۇرە جولدىڭ ەكى بەتى قىبىرلاعان تىرشىلىك. نەسىبەسىن جەردەن تەرىپ ۇيرەنگەن جۇرت قاقىرالارىن قالقيتىپ تىگىپ قويىپ، دالا جۇمىسىنا كىرىسىپ كەتىپتى. ءبىر كەزدەرى ازىپ-توزعان ەلدى مەكەندەردىڭ از جىلدىڭ اياسىندا ەس جيىپ، ەڭسە تىكتەپ قالعانىن بايقايسىز. سارىاعاش اۋدانىنىڭ شەكاراسىنا ەنە بەرە الدىمىزدان اتاقتى قاپلانبەك اۋىلى كورىندى. اياداي عانا اۋىلدىڭ اتىن كەزىندە وسىندا ورنالاسقان سوۆحوز-تەحنيكۋم مەن شاراپ زاۋىتى كۇللى قازاقستانعا جايعان. سوۆحوز-تەحنيكۋمدى قايدام، ال شاراپ وندىرىسىنەن اۋىل ءالى قول ۇزە قويماعان سەكىلدى. جولدىڭ ەكى بەتىندەگى ءجۇزىم پلانتاتسيالارى وسىنى ايعاقتاپ تۇرعانداي. ءجۇزىم دەمەكشى ءبىز قىس بويى قىمتاپ، بالاداي باپتايتىن وسى جەمىستى كورشىلەرىمىز كومبەيدى ەكەن. قىسى جىلى، جازى جايلى جۇماق ولكە بار كەرەمەتىن الدىڭا جايىپ سالادى. سارىاعاش قالاسىنان ءوتىپ بارامىز. سول جاعىمىزدا ءبىر كەزدەرى قازاق قۇتتى قونىسى بولعان شاش، قازىرگى وزبەك استاناسى تاشكەنگە تاياق تاستام قالعانىن كورسەتكەن تاقتايشا تۇر. سارىاعاش قالاسىنىڭ شەتىنە "الىپ" ساۋدا قالاشىعى ورىن تەۋىپتى. "استانا-جاڭا قالا" يدەياسىمەن سالىنعان قالاشىق ساۋلەتىمەن كوز تارتادى. مىنە، "اباي" اۋىلى. اۋماعىنىڭ ءوزى اناۋ-مىناۋ اۋدان ورتالىعىنداي بولاتىن ەلدى مەكەنگە توقتاپ، سۋرەتكە تۇستىك. قويناۋى قازىنا، جەرى قۇت مەكەنگە ءتاڭىرى بار كەرەمەتىن تۇگەل ءتىزىپ قويعانداي.
قىزىلقۇمنىڭ ءشولىن باسقان شاردارا
وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەشىندە سوكپ ورتالىق كوميتەتى مەن كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ارنايى قاۋلى قابىلداپ، سونىڭ نەگىزىندە شاردارا سۋ قويماسىنىڭ ىرگەسى قالانا باستادى. الىپ قۇرىلىستى "گلاۆريسسوۆحوزستروي" باس باسقارماسىنىڭ قۇرامىنان قۇرىلعان "شاردارا قۇرىلىس" باسقارماسى جۇرگىزىپتى. جاۋشىقۇم القابىنا 1958 جىلى العاشقى قادا قاققان قۇرىلىسشىلار تۇراعى اۋەلى سىرداريا پوسەلكەسى اتانسا، ارادا 10 جىل وتكەندە اۋقىمى ۇلعايعان ەلدى مەكەنگە قالا مارتەبەسىمەن قاتار كەمەرىن كەمىرىپ جاتقان الىپ سۋ قويماسىنىڭ ەسىمى بەرىلدى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە ماقتا مەن كۇرىش ءوندىرىسىن ۇلعايتۋعا بايلانىستى جاسالعان قادام قۇتتى بولىپ، كەشە عانا بۇيىعىپ جاتقان ماڭ دالا ۇيرەك ۇشىپ، قاز قونعان ايدىنعا اينالدى.
ءدال قازىر قويمادا 5 ملرد 175 ملن تەكشە مەتر سۋ جينالىپتى. ارناساي جاعىنان قالاعا كىرەتىن ۇزىندىعى 5,3 شاقىرىمدىق بوگەتتەن داريا ارناسىنا سەكۋندىنا 100 تەكشە مەتر سۋ جىبەرىلىپ جاتىر. بىلتىر جوعارىدان كەلىپ تۇسكەن 800 تەكشە مەتر سۋدىڭ 70 پايىزى سىر ديقاندارىنا جىبەرىلىپ تۇرىپتى. قازىر ونداي مولشىلىق جوق، ويتكەنى "قايراققۇمدا" سۋ جينالىپ جاتىر. سىيىمدىلىعى 19 ملرد، تەكشەمەترلىك "توقتاعۇلدا" جاتقان سۋ قاجەتتى كولەمنىڭ ۇشتەن بىرىنە ازەر جەتەدى. ايتسە دە شاردارالىقتار "سىر ديقاندارىنىڭ نەسىبەسىن كەمىتپەۋگە كۇش سالامىز"-دەپ وتىر. بىلتىرعى ەگىس ناۋقانىندا سۋ قويماسىنان ەتەكتەگى ءبىزدىڭ ەلگە 13 ملرد تەكشە مەتر سۋ بوساتىلسا، بيىل قىزىلوردالىقتارعا كوميتەت بەكىتكەن سۋ پايدالانۋدىڭ ارنايى رۇقساتى بويىنشا 10 ملرد. 28 ملن تەكشە مەتر سۋ تيەسىلى.
ءشول دالانىڭ تاڭدايىن جىبىتكەن "قىزىلقۇم" ماگيسترالدى كانالىنا دا سۋ وسى بوگەتتەن بوساتىلادى. قۇرىلىسى 1966 جىلى باستالعان كانالدىڭ 2-كەزەڭى 1984 جىلى اياقتالدى. 1990 جىلدارعا جوسپارلانعان جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان قىزىلقۇم 106 شاقىرىممەن تۇيىقتالعان. تەك وسىدان 2 جىل بۇرىن دۇنيەجۇزىلىك بانك وكىلدەرى اۋدانعا ارنايى كەلىپ، كانال قۇرىلىسىن ارى قاراي جۇرگىزۋ جۇمىستارىنا جۇمسالاتىن قارجىلىق شىعىندارعا زەرتتەۋ جۇرگىزىپتى. سەكۋندىنا 200 تەكشەمەتر سۋ قابىلداۋعا مۇمكىندىگى بار قىزىلقۇم ءوز جاعالاۋىنا قونىستانعان 10 شاقتى اۋىلدىڭ ماقتالىعى مەن باۋ-باقشاسىن سۋلاندىرۋعا ەركىن جەتەدى. كەڭەس وداعى تاراعانعا دەيىن بۇل ايماقتا كۇرىش تە وسىرىلگەن. اۋىلداعىلار قيىنشىلىق قامىتىن كيگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى اۋىلشارۋاشىلىعىن ءارتاراپتاندىرۋدى باستاعان وڭىردە كەشە كۇرىشپەن اينالىسقان قۇرىلىمدار ماقتا وندىرىسىنە بەيىمدەلىپ ۇلگەرگەن ەكەن.
ارناسايعا قاراي بەت تۇزەپ كەلەمىز. "وڭتۇستىك سۋشارۋاشىلىعى" رمك فيليالى بولىپ سانالاتىن "شاردارا سۋ قويماسىن پايدالانۋ" مەكەمەسىنىڭ باستىعى حاميت ايتورەەۆ اڭگىمەشىل بولىپ شىقتى. كەزىندە حرۋششەۆ باستاپ، سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى يۋسۋپوۆ قوشتاپ ءمىرزاشول اۋماعىن الا تاقيالى اعايىندارعا "الىڭ!"-دەپ سۇراۋسىز سىباعا رەتىندە ۇسىنعانىن بىلەمىز. وزەكەڭدەر دە ابجىلدىك تانىتىپ جاڭا ەلدى مەكەندەردىڭ جانى مەن مالىنان گورى اۋەلى جەرىن وزدەرىنە قاراتىپ العان. كەيىن تاريحي قاتەلىك قايتا قارالىپ، ءمىرزاشول اۋماعى وزىمىزگە قايتارىلعانمەن تۇگىن تارتساڭ، مايى شىعاتىن قۇنارلى ولكەنىڭ ءبىراز بولىگى وزبەكستان يەلىگىندە قالدى. الىپ ەلدى باسقارعان كەزدەگى ازعانتاي ابىرويىنا بۇۇ مىنبەرىن باتەڭكەسىمەن توقپاقتاعان كورگەنسىز قىلىعى كولەڭكە تۇسىرەتىن نيكيتا سەرگەيۇلىنىڭ وزىمبىلەرمەندىگىنىڭ بەلگىسىندەي بولىپ الدىمىزدان الا باعاندار سورايادى. ارناسايعا اپاراتىن جولدىڭ ءبىر جاعى بىزدىكى، ەكىنشى بەتى وزبەكستان يەلىگىندە. توسپاعا جەتكەنشە وزبەكستان اۋماعىن الدەنەشە رەت كەسىپ وتتىك. كەيىن بىلگەنىمىزدەي ارناسايدىڭ ارعى بەتىندەگى 2 قازاق اۋىلى ءالى وزبەكستان اۋماعىنا قارايدى ەكەن.
ايداھار كول - ايداركول
وسىدان 4-5 جىل بۇرىن سىرمىنەز سىرداريا توسىن مىنەز تانىتىپ، جاعالاۋىن جايپاپ وتكەندە قىزىلوردالىقتاردىڭ اۋزىنان تۇسپەگەن ارناسايدا تۇرمىز. ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، اتاقتى ارناسايىڭىز كولدەنەڭى 2 شاقىرىمعا جەتپەيتىن وزەك قانا. ارناسايدىڭ ار جاعىندا ەرتەگىدەگى الىپ ايداھارداي ايداركول جاتىر. وزبەكستاننىڭ ناۋايى، جىزاق اتىرابىنداعى ۇلكەن كول سانالاتىن ايداركولىڭىزدىڭ اۋماعىنا 50 ملرد. تەكشە مەتر سۋ ەمىن-ەركىن سيادى. ياعني ءبىزدىڭ شاردارادان 10 ەسە ۇلكەن. ماماندار ەسەبىنە سۇيەنسەك، 1994 جىلدان بەرى شاردارادان ايداركولگە قاراي 38 ملرد تەكشە مەتر سۋ اققان. بىلتىردىڭ وزەندە ارناساي ارقىلى ايداركول اكۆاتورياسىنا اۋعان سۋدىڭ كولەمى 980 ملن. تەكشە مەترگە جەتكەن. ارينە، ەكى ەل اراسىندا جاسالعان كەلىسىمدەر نەگىزىندە. كەلىسىم دەمەكشى، مەملەكەتارالىق قۇجاتتار تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان كىدىرىسسىز جۇزەگە اسىرىلادى. ال وڭتۇستىك وڭىرلەر تۇتاس توپان سۋعا قارىق بولا جازداعان قايبىر جىلدارى سىن ساعاتتىڭ وزىندە ساۋدالاسىپ، تارازىنىڭ باسىن وزدەرىنە قاراي باسا تۇسكىسى كەلگەن كورشىلەرىمىز تۋرالى بۇلاي ايتا الماس ەدىك. سوندىقتان دا قازىر الا تاقيالى اعايىنعا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋدىڭ بارلىق قام-قارەكەتى جاسالىپ جاتىر. وزاعامىزدا شاردارادان تۇسەتىن سۋ كولەمى ازايا باستاسا "دوستىق" كانالى ارقىلى ماقتارالعا باراتىن سۋدى بايلاپ قوياتىن ادەت بار ەكەن. بۇل قىلىعى ەجەلدەن ەكى ەلدىڭ اراسىن جالعاعان باس ارىقتىڭ "دوستىق" دەگەن اتىنا جاراسپايتىن جۇگەنسىزدىك ەكەنىن ەسكەرمەگەن جۇرتقا نە دەرسىڭ؟ وسى تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن قازىر ماقتارال ديقاندارىنا 50-60 تەكشە مەتر جەتكىزەتىن ناسوس ورناتىلىپ جاتىر. قازىر قۇرىلىسى قاۋىرت ءجۇرىپ جاتقان "كوكساراي" سۋ رەتتەگىشى سالىنىپ بىتسە ايرىلىسار دوستاي ەردىڭ ارتقى قاسىن سۇرايتىن قوڭسىلارىمىزدىڭ قيقارلىعىنان قۇتىلاتىن كۇن الىس ەمەس شىعار. كورشىلەرىمىزدىڭ وزەك بويىنا سالىپ العان 2 سۋ توسپاسىنان كەرى لىقسىعان تولقىننان ارناسايدى شايىپ كەتەر قاۋىپ تۋىنداعاندىقتان 2003 جىلدان قىتايدىڭ "گەوينجيرينينگ" كومپانياسى ۇزىندىعى 2 شاقىرىمدىق بوگەتتى جوندەۋ جۇمىستارىنا كىرىسىپ، 3 جىلدىڭ ىشىندە سۋ توسپاسىن نىعايتۋ جۇمىستارىن تولىق اياقتاپتى. سەكۋندىنا 2075 تەكشە مەترگە دەيىن سۋ جىبەرە الاتىن بوگەت باسى تاپ-تۇيناقتاي.
ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىنان باستاپ شاردارادان ارناسايعا سۋ جىبەرۋ توقتاتىلدى. جالپى وزدەرىندەگى سۋ ايدىندارىنا قاتىستى جاسالىپ جاتقان جۇمىستاردى جەتى قۇلىپتىڭ استىنا قۇپيالاپ ۇستايتىن وزبەكستان عالىمدارى تاعى ءبىر قاۋىپتىڭ شەتىن شىعاردى. ەگەر شاردارادان ارناسايعا بولىنەر سۋ ازايسا، ونسىز دا تۇزى باسىم ايداركولىڭىز ءولى كولگە اينالىپ شىعا كەلەدى. سوعان قاراماستان كورشى ەل وقىمىستىلارى بىرىگىپ كولدەر جۇيەسىندە بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ماسەلەسىنە باس قاتىرىپ جاتىر. وسى جەردە ايتا كەتەيىك، وزبەك عالىمدارى تىنىمسىز ىزدەنىسىنىڭ ارقاسىندا ايدار-ارناساي كولدەر جۇيەسىن رامسار كونۆەنتسياسىنا سايكەس ارنايى قورعالاتىن سۋلى-باتپاقتى ايماقتار قاتارىنا ەنگىزىپ ۇلگەرىپتى.
اعايىنعا قۇت بولعان ابات مەكەن
جولباسشىمىز حاميت اڭگىمە شەرتىپ كەلەدى. ءتۇرلى قىزمەتتە ىستەپ ىسىلعان جىگىت ەسكىلىكتى اڭگىمەلەرگە دە جۇيرىك ەكەن. كونە تۇرىكتەردىڭ ء"تورت قاقپا" دەگەن سوزىنەن شىققان شاردارانىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن اقتارىپ كەلە جاتقان ول بىزگە ايگىلى "ۇستاتپايتىن كەكشىلدەر" ءفيلمىنىڭ كەيبىر كورىنىستەرى تۇسىرىلگەن تۇستى كورسەتتى. كەڭەس چەكيستەرىنە قولعانات بولعان كىشكەنتاي كەكشىلدەر پويىزبەن جۇيتكيتىن دالا قازىر بوس جاتىر. كەشەگى جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە وزىنە بۇيىرعان تەمىر جول رەلسىن ءبىر بايشىكەش ساتىپ جىبەرىپتى.
قالاعا كىرە بەرىستەگى بوگەتتە "شاردارا سۋ ەلەكتر ستانساسى" اق بەكەتى كۇزەتشىسىنىڭ رۇقساتىمەن تولقىپ جاتقان تەڭىزدى سۋرەتكە تۇسىردىك. قۇرىلىسى سۋ قويماسىمەن قاتار جۇرگەن سۋ ەلەكتر ستانساسى قازىر وبلىستىڭ 40 پايىزىن ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. وسىندا باقىلاۋدى قاتار جۇرگىزەتىن سۋ ەلەكتر ستانساسى مەن "شاردارا سۋ قويماسىن پايدالانۋ" مەكەمەلەرىنىڭ ءتارتىبى بويىنشا بوگەتكە توقتاۋعا مۇلدەم بولمايدى. ايتسە دە سىردىڭ اتا باسىلىمىنان كەلگەن بىزدەرگە تۇسىنىستىكپەن قاراعان اعايىندارعا العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. باسىلىم دەمەكشى بيىل 80 جاسقا تولاتىن "سىر بويىن" الپىسىنشى جىلدارى باسقارعان رەداكتور ۇزاق باعاەۆتىڭ كەزىندە نارىننان باستاپ داريا بويىن جاعالاعان گازەت ءتىلشىسى زۇلقارناي ساحيەۆتىڭ جولجازباسىن سول جىلدار وقىرماندارى ءالى ۇمىتا قويماعان بولار. سول ءۇردىستى جاڭعىرتقان باس رەداكتورىمىز سەرىك ءپىرنازاردىڭ باستاماسىمەن قىرىق جىلدان استام ۋاقىتتان كەيىن ات ءىزىن سالعان بىزدەردى دە شاردارانىڭ باۋىرمال جۇرتى جاتىرقاعان جوق.
جارتىعاسىرلىق تاريحى بار اۋداندا 76 مىڭنان استام حالىق تۇرادى. كورشىلەس اۋداندارمەن سالىستىرعاندا تۇرعىندارىنىڭ سانى شەكتەۋلى شاردارانىڭ جەر كولەمى بارىنەن اۋقىمدى - 1 ملن. 295 گەكتار. تەڭىزدى ءوڭىردى 4 مىڭ جىلقى، 2 مىڭ تۇيە، 160 مىڭ ۇساق مال وسىرىلەدى. اۋدان ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى بولىگىن اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسى قۇرايدى.
...تەڭىزدەن ەنشى بولىسكەن ەلدەن قايتىپ كەلەمىز. تىرلىگى ءبىر بولعانمەن تۇرمىسى بولەك بەينەتقور جۇرتقا قىزىعا قارايسىڭ. قارايسىڭ دا، وركەندەگەن ءوڭىردىڭ بەرەكەسى ءدۇيىم ەل نەسىبەسىن ايىرىپ وتىرعان تەڭىزدەن باستاۋ الاتىندىعىن تۇسىنەسىڭ. شالىقتاي بەر، شاردارا!
مۇرات جەتپىسباەۆ، "سىر بويى".
قىزىلوردا-شىمكەنت-شاردارا-قىزىلوردا.
04.04.09.
“قازىعۇرتتىڭ باسىندا كەمە قالعان...”
كۇندەلىكتى لەزدەمەنىڭ بىرىندە باس رەداكتورىمىز سەرىك ءپىرنازار ناۋرىز مەرەكەسى قارساڭىندا كورشىلەس وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا ساپارلاپ بارىپ قايتۋىمىز قاجەتتىگىن ەسكەرتكەن. رەسمي ساپارلار بولماسا، گازەت تىلشىلەرى وزگە وڭىرلەرگە كوپ شىعا قويمايدى. بىراق بۇل جولى ساپاردىڭ ءجونى بولەك-ناۋرىز قازىعۇرتتان باستالعان. سونىمەن جولعا شىقتىق..
شاپاعاتىن شاشقان تاۋ
وبلىس ورتالىعىنداعى مۇراعاتتان ءوڭىر تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى ىزدەستىرىپ، قازىعۇرتقا قاراي تۇسكە تارماسا شىقتىق. قىس كۇپىسىن الدەقاشان تاستاعان جاپ-جاسىل شىمقالادان 40 شاقىرىمداي ۇزاي بەرە، ادامزات تاريحىنداعى ورنى ەرەكشە كيەلى تاۋ سىلەمدەرى كوزگە شالىنا باستادى. بيىكتەن قاراساڭ الاقاننىڭ اۋماعىنا سىيىپ كەتەردەي جۇماق ولكەنى كورگەندە جەلماياسىنا ءمىنىپ جۇرتىنا جەرۇيىق ىزدەگەن اسان قايعىنىڭ قازىعۇرت جايلى «جىگىتى كوپ، ەرى كوپ. ەل تورەسى مۇندا ەكەن. جەمىسى كوپ، جەرى كوپ، جەر تورەسى مۇندا ەكەن..» دەگەنى ەسىمىزگە ورالدى. جاراتقاننىڭ نازارى تۇسكەن جازيرالى ءوڭىر بار سۇلۋلىعىن الدىمىزعا جايىپ سالدى. تاۋ توبەسى كورىنگەننەن-اق جان-جاعىنا الاڭداپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ بوكەڭ-وبلىستىق “سىر بويى” گازەتىنىڭ ءفوتوتىلشىسى، بەلگىلى بولات ءومارالى «كەمە!»-دەپ كۇبىر ەتە قالدى. فوتواپپارات كوزىمەن تالاي كوكجيەكتى شالىپ ۇيرەنىپ قالعان بوكەڭ بيىك توبە ۇستىندەگى بۇلدىراپ تۇرعان كەمە مونۋمەنتىن دە العاش بايقاپتى. ايگىلى «قازىعۇرتتىڭ باسىندا كەمە قالعان...» دەگەن اڭىز جەلىسىندە جاسالعان مونۋمەنت كوزگە ايبىندى كورىنەدى. اينالما جول ۋاقىتشا جابىق بولعاندىقتان، جاياۋ كوتەرىلىپ سۋرەتكە تۇسىردىك. قىرىنان قاراساڭ قازىر-اق قىر باسىنان سىرعىپ تۇسەردەي اسەر قالدىراتىن كەمە سۇلباسى شىنىمەن دە ادامزات تاريحىنىڭ وسى وڭىردەن باستاۋ الاتىنىن ايعاقتاپ تۇرعانداي. بىزدە ساۋاپتى ىسكە سىپسىڭ ءسوزدىڭ دە ارالاسا جۇرەتىنى بار عوي. كەيىن ەل ازاماتتارىنان ەستۋىمىزشە اۋەلگىدە كەشەن جوباسى بۇدان دا اۋقىمدى بولعان كورىنەدى. اينالاسىنا باۋ-باقشا ەگىپ، دەمالىس ورنىنا اينالدىرۋ دا كوزدەلىپتى. امال قانشا، ول يدەيانىڭ يگىلىككە اينالماۋىنا اياقپەن ەمەس، اۋىزبەن جۇرەتىن اعايىندار كوپ “كومەگىن” تيگىزىپتى. وزىمىزدەن باسقا كىمگە رەنجيمىز. ايتپەسە، يران ءجۋرناليسىنىڭ قارسىلىق رەتىندە بۋشقا لاقتىرىلعان باتەڭكەسى جەرگە ءتۇسىپ ۇلگىرمەي جاتىپ، ارابتاردىڭ ەسكەرتكىش ورناتا قويعانىن ەستىگەنبىز. تالاي مەملەكەتكە تىرناعىن باتىرعان ديكتاتورعا باعىتتالعان كەبىستى الدەقانداي قىلىپ اسپەتتەپ جاتقان ارابتار «پايعامبار كەمەسى ءال-جۋدي تاۋىنا توقتاعان» دەگەن بولجامدارىن راسقا شىعاراتىن ءسال عانا ىلىك تابىلسا قايتەر ەكەن دەگەن ويعا قالاسىز.
اۋدان ەلدى مەكەندەرى تىعىز ورنالاسقان ەكەن. جول بويىندا جانىنا اپپاق تسەللوفان قالتا قويىپ، قول بۇلعاعاندار ءجيى كەزدەسە باستادى. سويتسەك، كادىمگى قوزىقۇيرىق. جەر انانىڭ جاڭبىرمەن-اق كوكتەيتىن جەمىسىن پايدا كوزىنە اينالدىرعان كورشىلەرىمىزدىڭ ارەكەتىنە ريزا بولاسىڭ. تار وزەكتى قۋالاي قونعان مىنا اۋىلعا جىڭىشكە دەگەن اتتى تاۋىپ قويعان ەكەن. مىنە، ايگىلى شاراپحانا. ورتا عاسىرلاردا ۇلكەن مادەنيەت ورتالىعى بولعان شاھار. قازىرگى اۋىل اتى دا وسىلاي اتالادى ەكەن. ەرتەدە سوقپا دۋال ارقىلى تورتكە بولىنگەن قالا اتاۋىن زەرتتەۋشىلەر كونە تۇركى تىلىندە ساندىق ماعىنا بەرگەن «شور» سوزىمەن بايلانىستىرادى. ءتىپتى ءاۋ باستا ءتورت وزەننەن باستاۋ العان سىرداريا تۇبىرى «شوردا» جاتىر دەگەن عىلىمي بولجام جاسالادى. بابالار قونىس ەتكەن قۇتتى مەكەندى ايگىلى كەلەس وزەنى وراي اعادى. جەلماياسىن جەلدىرگەن اسان بابا «ەكى كەلەس، ءبىر تالاس، بال تاتىعان جەرىڭ-اي، اعايىنىڭ ارالاس، تاتۋ ەكەن ەلىڭ-اي. جەلماياما وڭگەرىپ الىپ كەتەر ەدىم-اي، سىيماعان سوڭ الدىما. قاپ، دۇنيە دەدىم-اي» دەپ تامساناتىن ايگىلى كەلەس ايناداي جارقىراپ جاتىر..
اڭىزدىڭ جالعاسى
وسى ۋاقىتقا دەيىن تىلسىمنىڭ سىرىن اشپاققا ۇمتىلعان ادامزات بالاسى توپان سۋ قاپتاعاندا نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى قايىرلاعان قاسيەتتى مەكەندى ىزدەۋمەن كەلەدى. جاراتۋشىنىڭ جەر بەتىندەگى پەندەلەرىن پيعىلىنا قاراي جازالاپ، پايعامبار كەمەسىن پانالاعاندار اللا تاعالانىڭ قاھارىنان امان قالدى دەگەن دەرەك كوكتەن تۇسكەن قاسيەتتى ءتورت كىتاپتا دا ايتىلادى. سونىمەن نۇح كەمەسى قاي تاۋعا توقتاعان، ەۆرەيلەردىڭ سينايى ما، ارابتاردىڭ ءال ءجۋديى مە الدە ارمياندار ايتا بەرەتىن ارارات پا، ءبىزدىڭ قازىعۇرت پا؟
اتى اتالعاندا كەز-كەلگەن ارميان ارقالانىپ شىعا كەلەتىن ارارات تاۋى تۇركيا اۋماعىندا جاتىر. 1905 جىلى وسى تاۋدان كەمەنى ءوز كوزىمەن العاش كورگەن ادام-اعىلشىن دجوردج حاگوپيان. الايدا ول سودان كەيىن كەمە تاپقان جەرىن ەسىنە تۇسىرە الماعان كۇيى 1972 جىلى 77 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. اراراتتىڭ دا باسىندا كەمە قالعانىن دالەلدەمەك بولعان تاعى ءبىر ادام رەسەي اۆياتورى-روسكوۆيتسكي. ول 1916 جىلى تاۋ باسىنان اسكەري كرەيسەرگە ۇقسايتىن كەمەنى بايقاپ، سول دەرەك بويىنشا پەتەبۋرگتەن شىققان ارنايى ەكسپەديتسيا كيپاريس اعاشىنان جاسالعان الىپ قايىقتىڭ شىرىگەن تامتىعىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الادى. زەرتتەۋشىلەر بيىكتىگى 16 مەترلىك كەمەنىڭ ۇزىندىعى-167, ەنى-50 مەتر ەكەندىگىن انىقتاعان. ايتسە دە كەيىن سۋرەتتەر جوعالىپ، كەمە قالعان جەردى قايتىپ تابۋ تاعى دا مۇمكىن بولماي قالادى. تەك وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن عانا الەمدىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى امەريكالىق زەرتتەۋشىلەر رون ۆالەت پەن دونالد حەسسەلدىڭ يران-تۇرىك شەكاراسىنا جاقىن ماڭداعى تاۋ ەتەگىنەن تاعى ءبىر كەمە تاپقانىن جاريا ەتتى. انكاراداعى اتا تۇرىك اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت قىزمەتكەرى ساليح بايراكتۋان الىپ قايىقتىڭ جاسىن 100 مىڭ جىل دەپ بەلگىلەپ تە جىبەردى. بىراق تۇرىك عالىمىنىڭ كەمەنىڭ تاۋ باسىنان ەمەس ەتەگىنەن تابىلۋىن جەر بەتىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىنان دەپ تۇسىندىرگەننەن باسقا توسىن جاڭالىق جونىندە تولىمدى ەشتەڭە ايتا الماعانى بەلگىلى. وسىدان كۇدىكتەنگەن الەم زەرتتەۋشىلەرى ىندەتە كەلە كەمە قاڭقاسىنىڭ نۇح قايىعىنا ۇقساتىپ قولدان جاسالعان كوشىرمە ەكەندىگىن ايگىلەدى. وسى جەردە ايتا كەتەيىك، ماگنيتتىك ءورىسى باسىم قازىعۇرت توبەسىنەن ۇشاق ۇشپايدى. دۇرىسى، ۇشا المايدى. قانداي الىپ اۋە لاينەرىنىڭ ءوزى تاۋ توبەسىنە كەلگەندە تەڭسەلىپ كەتەتىن كورىنەدى.
2005 جىلى رەسەيدىڭ «ارگۋمەنتى ي فاكتى» باسىلىمىنىڭ ەكى نومىرىنە دميتري پيسارەنكونىڭ «نۇح پايعامبار كەمەسى. ول قايدا؟» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. ماقالادا ورىس ءجۋرناليسى «كوسموپويسك» قوعامدىق عىلىمي بىرلەستىگى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ قورىتىندىلارىن جاريا ەتكەن. ونداعى مالىمەتتەر بويىنشا اراراتتىڭ قارلى شىڭدارىنان تۇسىرىلگەن سۋرەتتەگى كەمە ەمەس، جانارتاۋ اتقىلاۋىنان پايدا بولعان ۇزىندىعى 200 مەتردەي قازانشۇڭقىر. ال وسى ۋاقىتقا دەيىن «اق ءتۇستى قاڭقا» دەپ قابىلدانىپ كەلگەن سۇلبا اۋماعى پويىز ۆاگونى اۋماعىنداي مۇز سۇڭگى بولىپ شىققان. عىلىمي بىرلەستىك تۇجىرىمىنشا سيناي مەن ءال-جۋدي تاۋلارىندا دا پايعامبار كەمەسى توقتادى دەگەن پىكىرگە تابان تىرەتەتىندەي ەشتەڭە جوق. ايتسە دە وسىدان كەيىن ىلە-شالا تاعى ءبىر ورىس باسىلىمى «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتى وسى تاقىرىپتى تاعى قوزعادى. قاشاننان قازاق دەسە قانى قاتىپ قالاتىن «كپ» بۇل جولى دا ەسكى ادەتىنە باسىپ، «تاعى ءبىر اۋليەلى جەر تابىلدى»-دەپ مىسقىلداپ، بايىپقا ەمەس بايبالامعا جۇگىنەتىندىكتەرىن تانىتىپ قالدى. بىراق ولاردىڭ ويبايى قازىعۇرتتىڭ ادامزات تاريحىنداعى ورنىن الاسارتا المايتىنى انىق.
جەرگىلىكتى زەرتتەۋشى بەكتاي شەتەن قازىعۇرت جايلى تاعى ءبىر اڭىز شەرتتى. ..تاۋلار سوعىسى دەگەن اڭىز بويىنشا نۇح پايعامبار كەمەسىن باسىنا قوندىرعان قازىعۇرتتىڭ باعىن كورە الماعان بيىك مۇزارتتار سوعىس جاريالاپتى دەسەدى. سوندا وگەم، قارجان تاۋلارىنىڭ بۇل قىلىعىنا اشۋلانعان قازىعۇرت «ورداباسى، ۇلىما ايت! قىزىلسەڭگىر، قىزىما ايت! قىڭىراققا بار دا قايت»-دەپ اينالاسىنداعى تاۋلارعا جار سالىپتى دەسەدى. سوندا تاۋلار تاتۋلىعىنان سەسكەنگەن وگەم مەن قارجان ساباسىنا ءتۇسىپتى. عالىم مولديار سەرىكباەۆ باتىس تيان-شان سىلەمىندە جەكە تۇرعان قازىعۇرت شامامەن 300 ملن. جىل بۇرىن پايدا بولىپ، 65-70 ملن. جىلداي سۋ استىندا بولعان دەگەن بولجام ايتادى. وعان تاۋ اينالاسىنان تابىلعان مۇحيت قۇمى دالەل.
قازىعۇرت اتاۋى قايدان شىققان؟
قازىعۇرت اتى العاش رەت IX عاسىرلارداعى جازبالاردا كەزدەسكەن. وعىزدار مەن پەچەنەگتەر اراسىنداعى سوعىس جايلى جىردا قازىعۇرت تاۋ رەتىندە اتالادى. ال ابىلعازىنىڭ «تۇرىكمەندەر شەجىرەسىندە» قازىعۇرت تۋرالى ەكى دەرەك ايتىلادى. ونىڭ ءبىرى وعىزحاننىڭ كۇڭىنەن تۋعان التى ۇلىنىڭ ءبىرى قازىعۇرت بولسا، ەكىنشىسى تاۋ اتاۋى دەپ كورسەتىلگەن. جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ بۇل جايلى ادىلدىكتى ايتاتىن قازى جانە تۇركىلەردىڭ توتەمدىك بەلگىسى-قۇرت (قاسقىر) دەگەن سوزدەن جاسالعان دەگەن پىكىر ايتقان. ال اراب گەوگرافتارىنىڭ جازبالارىندا كۋكرد دەپ جازىلعان تاۋ دىبىستىق وزگەرىسكە ۇشىراپ قازىرگى اتىن يەلەندى دەگەن بولجام ايتۋشىلار دا كەزدەسەدى. تاۋ اتاۋى جايلى مىناداي دا اڭىز بار. توپان سۋدىڭ بەتى قايتقاسىن العاش جەرگە نۇح پايعامباردىڭ ءوزى ءتۇسىپ، قازىق قاققان دەسەدى. اۋليە تابانى تيگەن جەر اۋەلگىدە قازىقۇردى كەيىننەن قازىعۇرت اتالىپ كەتىپتى. وزگە جۇرت قالاي وزەۋرەسە دە تاۋ باسىنداعى جازىقتا “كەمە قالعان”، “پايعامبار توقتاعان”، “پايعامبار ساۋساعى”، “عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن”، “اڭگىر اتا” اتالاتىن قاسيەتتى ورىندار بار. كەمە سۇلباسىنداعى تاستار ماڭىندا تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىنا باعىنباعان اقبۋرا بۇلاعى تومەننەن ورگە قاراي اعىپ جاتىر. ءبىر قاراعاندا شاحمات تاقتاسىنىڭ بەتىندەگى تاستارداي اسەر قالدىراتىن كورىنىس جاراتقانعا “جاۋ قولىنا تۇسىرمە”-دەپ جالبارىنعان قىرىق قىز دەسەدى. تۋعان توپىراعىن قورعاعان قىزدار اق تاسقا، ال بەيعام ەلگە تۇتقيىلدان تيىسكەن جاۋ جاساعى قارا تاسقا اينالىپ كەتىپتى. ۇلى جول بويىنا ورنالاسقان قالانىڭ ونەر مەن ءبىلىم ورداسىنا اينالعاندىعىن باسقا ەمەس ەرتەدەگى جيھانكەز ماركو پولونىڭ ءوزى جازىپ كەتكەن. ۆيزانتيا تاريحشىسى مەناندر وسى “كەمە قالعان” شىڭىنىڭ جانىنداعى “وردا قونعاندا” باتىس تۇرىك قاعانى يستەميدىڭ ۆيزانتيا مەملەكەتىنىڭ قولباسشىسى زەمارحتى قابىلداعانى جايلى دەرەك قالدىرعان.. وسى تاۋدا ەجەلگى مايقى ءبيدىڭ پارسىنىڭ جەر قايىسقان قولىن ايلامەن قايتارعاندىعى جايلى اڭىز دا ساقتالىپ قالعان. ءيسى قازاقتى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرگەن سابالاق بوزبالا كەزىندە وسى باۋرايدا تولە ءبيدىڭ تۇيەسىن باققان. 1728 جىلى قازىعۇرت ماڭىنداعى ورداباسىدا قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى ەلدىڭ مالىن تالاۋدان، جانىن قاماۋدان قورعاۋ جايلى ءباتۋالاسىپ، جوڭعارلارعا كۇيرەتە سوققى بەرگەن. قاسيەتتى تاۋ ۇلت ءۇشىن وسىنىسىمەن ىستىق. وسى وڭىردە تۋىپ، قازىعۇرت جايلى كوركەم دۇنيە دە، عىلىمي-تانىمدىق ەڭبەكتەر دە جازىپ، كيەلى مەكەندى شىعارماشىلىعىنىڭ التىن ارقاۋىنا اينالدىرعان قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆتىڭ باستاماسىمەن بەكتاي شەتەن، زۇلپىقار ءابدىراسىل سەكىلدى جەرگىلىكتى زەرتتەۋشى-قالامگەرلەر ەنتسيكلوپەديالىق سيپاتتاعى كولەمدى كىتاپ شىعارىپتى. سونى دايىنداۋ كەزىندە تاۋ باسىنا شىققاندار تومەندەگى تاستار تىزبەگىنىڭ كرەست (+) بەلگىسىن قۇرايتىنىن بايقاعان. قوجا احمەت ياسساۋي ماۆزولەيىنەن دە تابىلعان بۇل تاڭبا وسى وڭىردەگى ەجەلگى مادەنيەتتىڭ ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى بولعانىن اڭعارتادى.
وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى، قازىر “ەگەمەن قازاقستان” رەسپۋبليكالىق گازەتى” اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى ساۋىتبەك ابراحمانوۆ اۋداننىڭ 75 جىلدىعىنا بايلانىستى دەرەكتى فيلم تۇسىرتۋگە مۇرىندىق بولىپتى. اۋدان اكىمشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرى ساپار قالبوتاەۆ ءفيلمدى ءتۇسىرۋ كەزىندە تاۋ ۇڭگىرلەرىنە ەنگەن تەلەوپەراتورلار كامەرالارىنىڭ جارىعى ءجيى ءسونىپ قالا بەرگەنىن ايتادى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار بۇل قۇبىلىستى تىلسىمعا تولى تاۋدىڭ تاعى ءبىر قۇپياسى دەسەدى. اتتى ادام ەركىن جۇرەتىن ۇڭگىرلەر جولى قازىعۇرتتان 120 شاقىرىم جەردەگى وتىراردان شىعارادى.
ناۋرىز قازىعۇرتتان باستالعان
اڭىز بويىنشا نۇح كەمەسى قازىعۇرتقا كەلىپ قايىرلاعاندا كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسكەن مەزگىلى ەكەن دەسەدى. سول ءسات پايعامبار دا مەرەيلەنىپ، قولداعى اسىن كەمەدەگى تىرشىلىك يەلەرىنە ۇلەستىرىپ بەرگەن ەكەن. كەمە تاۋ باسىنا كەلىپ توقتاعان سوڭ 300 جىلدان كەيىن ناۋرىز اتتى ادام ەجەلگى مەرەكەنى تويلاۋدى قايتا باستاعان دەيدى. دەمەك، وسىدان 12 600 جىلدان استام بۇرىن جەر بەتىن توپان سۋ قاپتاعان دەگەن قازىرگى زەرتتەۋشىلەر دەرەگىنە سۇيەنسەك، ناۋرىز تاريحى 12-13 مىڭ جىلعا سوزىلادى.
ءبىر ءوزى ءبىر عىلىمي ورتالىقتىڭ جۇگىن ارقالاپ جۇرگەن بەلگىلى ەتنوگراف-عالىم جاعدا بابالىقۇلى 1970 جىلى ماسكەۋدەگى لەنين كىتاپحاناسىنان ەرتە كەزدە اراب قارپىمەن جازىلعان “ناۋرىز” اتتى جىرعا كەزىگەدى. ۇزاق جىردا نۇح پايعامباردىڭ ءوزى كۇن مەن ءتۇن تەڭەسكەن مەزگىلدە شاشۋ شاشىپ، كەمەسىندەگىلەردىڭ بۇل كۇندى مەرەكەلەگەنى جازىلادى. وسىعان سۇيەنىپ، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قازىعۇرت باۋرايىنان باستاۋ العان دەگەن تۇجىرىمعا توقتاعان عالىم بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى زەرتتەۋگە كىرىسەدى. تىنىمسىز ىزدەنگەن عالىم ەجەلگى قىتاي جازبالارىنان عۇنداردىڭ بۇل كۇندى ەرەكشە مەرەكەلەپ، 365 جىگىتتىڭ ارقايسىسى ءبىر كۇيدەن شەرتكەنى جايلى دەرەك تاپقان. قازىر عالىمنىڭ جەكە قورىندا جۇزدەگەن باسپا تاباقتاي ماتەريال جيناقتالىپتى. 2006 جىلى “ناۋرىز-قازىعۇرتتان باستالعان” دەگەن ءىس-شارانى وتكىزۋدى قولعا العان اۋدان اكىمى نۇرجان اجىمەتوۆ جاعدا بابالىقۇلى مەن جازۋشى قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرىنە كوپ كومەك تيگىزگەنىن ايتادى. كەزىندەگى بابالار داستۇرىندەي 3 جۇزگە ساۋىن ايتپاسا دا، اينالاداعى اعايىندى تۇگەل جيعان سول تويعا الماتى، استانا، جامبىل، تاشكەن اتىرابىنان ارنايى وكىلدەر كەلىپ قاتىسىپتى. كىندىگى وسى توپىراقتا كەسىلىپ، قازىعۇرت جايلى تالاي اڭىزعا قانىپ وسكەن اۋدان اكىمى نۇرجان نۇرماعامبەتۇلى مىناداي ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتتى. جەرگىلىكتى ونەرپازداردىڭ جەر بەتىن توپان سۋ قاپتاعانىن كورسەتەتىن تەاترلاندىرىلعان قويىلىم كەزىندە شىنىمەن دە اسپاننان جاڭبىر شەلەكتەپ قۇيىپ، اياق استىنان داۋىل كوتەرىلىپتى. كەمەنىڭ تاۋ باسىنا قايىرلايتىن تۇسى بەينەلەگەندە نوسەر ساپ تىيىلىپ، اسپان شايداي اشىلىپتى. ءبىر قىزىعى، كەلەسى جىلى دا وسىنداي جاعداي اينا-قاتەسىز قايتالانعان. نۇرجان نۇرماعامبەتۇلى اۋا رايى ورتالىعى مەن ينتەرنەتتەگى مالىمەتتەرگە سۇيەنەتىن ادامداردى قايتا-قايتا قاپى قالدىراتىن تابيعاتتىڭ بۇل قۇبىلىسىن تاۋدىڭ تىلسىم قاسيەتىمەن بايلانىستىرا قارايدى. تالاي سىردى بۇگىپ جاتقان تاۋعا قاراپ تۇرىپ، جەر بەتىندەگى تىرشىلىك اتاۋلىعا جان بىتىرەتىن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى جايلى اڭىز اۆتورى باسقا ەمەس قازاق بولعانىنا مارقاياسىڭ.
ەكى كەلەس، ءبىر تالاس
اۋماعى 4,5 مىڭ شارشى شاقىرىمدى قۇرايتىن قازىعۇرت وزەندەر ورنەكتەگەن ولكە. قۇر كەلەس پەن سۋلى كەلەس، تالاس وزەندەرى قوسىلىپ شارباقتى سۋ جۇيەسىن قۇرايدى. 1928 جىلى قاراتاس اۋدانى بولىپ قۇرىلىپ، كەيىن ۋاقىت اعىمىمەن اتاۋىن سان وزگەرتكەن اۋدان 1993 جىلدان قازىعۇرت اتالادى. 19 ۇلت پەن ۇلىستان قۇرالعان 100 مىڭنان استام تۇرعىن تاتۋ-ءتاتتى تىرلىك كەشىپ كەلەدى. قازىعۇرت-تاۋ سەكىلدى ەڭسەسى بيىك ازاماتتار ەلى ەكەن. باسقانى بوتەنسىمەيتىن باۋىرمال اعايىننىڭ باسىن قوسقان جەر ەكەن. ساپار بارىسىندا بىزگە اۋدان اكىمى نۇرجان اجىمەتوۆ، اۋداندىق اكىمشىلىك قىزمەتكەرى ساپار قالبوتاەۆ، اۋداندىق “قازىعۇرت تىنىسى” گازەتىنىڭ رەداكتورى بەكتاي شەتەن، “قازاقستان” ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى عاني قالماحانوۆ مىرزلار كوپ كومەك كورسەتتى. قاسيەتتى وڭىرگە تابانى تيگەندە ايگىلى اسانقايعى بابامىز “جەمىسى كوپ، جەرى كوپ جەر تورەسى مۇندا ەكەن، جىگىتى كوپ، ەرى كوپ، ەل تورەسى مۇندا ەكەن”-دەپ بەكەر سۇيسىنبەگەن ەكەن. ۇلكەن سايدى قۋالاي قونعان قازىعۇرت ەتەكتە قالىپ بارادى. الدىمىزدا شاردارا.
مۇرات جەتپىسباەۆ، “سىر بويى”
قىزىلوردا-شىمكەنت-قازىعۇرت-قىزىلوردا.
21.03.09
