قازىرگى تاڭدا عىلىم مەن تەحنولوگيالاردىڭ قارقىندى دامۋى اقپاراتتىق جانە مەدياكەڭىستىكتىڭ قۇرىلىمدارىن كۇردەلى ويىندار الاڭىنا اينالدىردى. ناتيجەسىندە كەز كەلگەن قوعامدىق پىكىردىڭ قالىپتاسۋىنا بۇگىندە عالامتوردى پايدالاناتىن ميلليونداعان ادامداردىڭ بەلسەندىلىگى ىقپال ەتىپ كەلەدى. وكىنىشكە وراي مۇنداي بەلسەندىلەردىڭ اراسىندا ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك ۇيىمداردان قۇرالعان دەسترۋكتيۆتى كۇشتەر وسى كەڭىستىكتىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن ءوز قىزمەتىندە وڭتايلى پايدالانىپ وتىر. اقپارات الماسۋدىڭ ءار ءتۇرلى زاماناۋي تەتىكتەرىن شەبەر قولداناتىن دەسترۋكتيۆتى اعىم يدەولوگتارى وقۋ، حات الماسۋ، بەينە جانە اۋديو ماتەريالدار ارقىلى راديكالدى كوزقاراستاردى تاراتۋدا. مازمۇنى جانە ىشكى ءمانى بىردەي ماتەريالدار سان-الۋان جولدارمەن، ءار قيلى فورمادا عالامتور پايدالانۋشىلاردىڭ ساناسىنا قۇيىلىپ كەلەدى.

ءدىننىڭ ادام ساناسىنا ىقپال ەتۋدەگى الەۋەتى جوعارى. وسىعان وراي تەرىس پيعىلدى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ مەديا-ستۋديالارى جانە باسقا دا اقپاراتتىق ناسيحات قۇرالدارى ءارتۇرلى قارجىلىق كوزدەر ارقىلى مولىنان قارجىلاندىرىلىپ وتىر. از ۋاقىت ارالىعىندا دەسترۋكتيۆتى يدەيالاردى تاراتۋ ارقىلى تۇراقتى ءبىرتۇتاس مەملەكەتتى سوعىس الاڭىنا اينالدىرىپ، ەلدى ىدىراتىپ جىبەرۋگە بولاتىنىن ليۆيا، سيريا، يراك جانە يەمەن ەلدەرىنىڭ تاعدىرىنان ايقىن كورۋگە بولادى.

دەسترۋكتيۆتى جانە ەكسترەميستىك توپتار تاراپىنان جۇرگىزىلىپ وتىرعان كەڭ كولەمدى ناسيحات جۇمىستارىنىڭ ماقساتى ورتاق – ءاربىر شاڭىراقتا وشپەندiلiك پەن الاۋىزدىق وتىن تۇتاتۋ جانە قوعامداعى اۋىزبىرشىلىكتى جويۋ، سول ارقىلى مەملەكەتتiڭ ۇلتتىق قاۋىپسiزدiگى مەن قورعانىس قابiلەتiنە نۇقسان كەلتiرىپ، ەلدىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسى مەن اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن بۇزۋ.

بۇگىنگى كۇندە ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بويىنشا دىنگە قىزىعۋشىلىق بىلدىرگەن ازاماتتاردىڭ 73% قاجەتتى ماعلۇماتتاردى عالامتور جەلىسىنەن ىزدەيتىنىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تەرروريزم جانە ەكسترەميزم ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ورتالىعى» قوعامدىق قورى حابارلادى. بۇل كورسەتكىش ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ باسىم بولىگى ءدىني ساۋاتىن ەڭ الدىمەن عالامتوردا اشاتىنىن كورسەتەدى.ياعني قازىرگى عالامتور سايتتارى، ۆيدەوحوستينگتەر، الەۋمەتتىك پاراقشالار، بلوگ-پلاتفورمالار جانە باسقا دا بايلانىستىرۋشى ماسس-مەديا قۇرالدارى الەمدە جاڭا مۇمكىندىكتەرمەن قاتار، جاڭا قاۋىپتەردىڭ تۋىنداۋىنا سەپتىگىن تيگىزۋدە.

دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدار بارلىق تاريحي كەزەڭدەردە قوعامدى ىدىراتۋشى قۇرال رەتىندە ءوز بەلسەندىلىگىن جوعالتپاعان.ساياسي مۇددەلەر مەن قارجىنى ماقسات ەتكەن ءدىني اعىمدار بۇگىندە تەحنولوگيانىڭ جەتىستىكتەرى ارقىلى پروزەليتيستىك ارەكەتتەرىن جاھاندىق دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرۋعا قول جەتكىزدى.سولاردىڭ ىشىندە سالافيزم يدەولوگياسىنا نەگىزدەلگەن قازاقستاندا تىيىم سالىنعان «يگيل»، «ال-كايدا» سەكىلدى حالىقارالىق ەكسترەميستىك ۇيىمدار قاجەتتى قارجىلىق جانە ادام رەسۋرستارىمەن جابدىقتالعان، ترانسۇلتتىق دەڭگەيدە قاناتىن كەڭ جايعان دەربەس جۇيەگە اينالىپ وتىر. جاھاندانۋ كەزەڭىندە عالامتور جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردى بەلسەندى پايدالانىپ، دۇنيەنىڭ ءار جەرىندە تۇراقتىلىقتىڭ بۇزىلۋىنا ارەكەتتەنگەن مۇنداي توپتار ءدىن اتىن بۇركەنىپ، وزدەرىن شاريعاتتىڭ زاڭدارىنا نەگىزدەلگەن مەملەكەت قۇرۋشى كۇشتەر رەتىندە جارنامالاۋدا.

كەز كەلگەن تەرىس پيعىلدى ءدىني توپ كوزدەگەنىنە تەز جەتۋ ءۇشىن ءارى قاتارىن جاڭا ادەپتتەرمەن تولىقتىرۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ شىنايى ماقساتىن جاسىرۋعا جانە زۇلىمدىقتارىن اقتاۋعا تىرىساتىنى بەلگىلى. وسىعان وراي دەسترۋكتيۆتى اعىم وكىلدەرى ءوز ۋاعىزدارىندا بۇرمالانعان ءار ءتۇرلى ءدىني دايەكسوزدەردى كەلتىرە وتىرىپ، وزدەرىنىڭ جولىن ءادىل ءارى اقيقات ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. الايدا بەيبىتشىلىك پەن باۋىرمالدىلىققا ۇندەيتىن شىنايى ءدىني سەنىمدە ادامدارعا زۇلىمدىق پەن ادىلەتسىزدىك تانىتۋعا، ناقاقتان جان يەسىن ولتىرۋگە جول بەرىلمەيدى. بۇل قاعيداتتار كيەلى كىتاپتاردا تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان.

راديكالدى ءدىني ۇيىمداردىڭ يدەولوگياسىن شىنايى ءدىني سەنىممەن بايلانىستىرۋعا بولمايتىنىن مىناداي ايىرماشىلىقتاردان كورۋگە بولادى:

- دەسترۋكتيۆتى اعىمدار ىمىراعا كەلمەيدى جانە وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن ءوزارا كەلىسىم ورناتۋ ماسەلەسىن جوققا شىعارادى;

- دەسترۋكتيۆتى توپ يدەولوگتارى ادامدار اراسىندا ورنىققان باۋىرلاستىق، دوستىق، تۋىستىق جانە وتباسىلىق قاتىناستاردى بۇزۋعا ۇندەيدى;

- راديكالدى توپ مۇشەلەرى ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن دىندە تىيىم سالىنعان ارەكەتتەردى جاساۋدان تايىنبايدى، ءتىپتى كوپتەگەن بەيكۇنا ادامدار مەن ەميسسارلاردى، سونىڭ ىشىندە باق وكىلدەرى مەن ەلشىلەردى جازىقسىز ولتىرۋدە;

- راديكالدى اعىمدار ساياسي جانە قارجىلىق مۇددەلەر ءۇشىن مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى مەن تۇتاستىعىن بۇزۋعا، جەرگىلىكتى حالىققا زاڭسىز ءوز ۇستەمدىگى مەن بيلىگىن جۇرگىزۋگە ارەكەتتەنەدى;

- ءدىني زاڭنامالاردا بەكىتىلگەن نورمالاردى ساقتاماي ءوز ناپسىلەرىنە ەرىپ، قىلمىستىق جازانى جۇزەگە اسىرادى.

دەسترۋكتيۆتى ۇيىمدار جۇرگىزىپ جاتقان قىزمەت شىنايى ءدىننىڭ قاعيدالارى مەن ۇستانىمدارىنا تولىعىمەن قايشى كەلەدى. سوندىقتان مۇنداي ۇيىمداردىڭ ارەكەتتەرى دىنگە، ءدىندارلار قاۋىمىنا جانە جالپى ادامزاتقا قارسى جۇرگىزىلىپ جاتقان قىلمىس رەتىندە باعالانادى.

دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدار ءوز قاتارىن مەيلىنشە كوپ اداممەن تولىقتىرۋعا اسىعادى. سول ءۇشىن مۇنداي ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى ارباۋ جۇمىستارىندا وتىرىك ايتۋ، مالىمەتتى بۇرمالاپ جەتكىزۋ، ارنايى پسيحولوگيالىق ايلا-تاسىلدەر قولدانۋ سەكىلدى جولدارمەن نەوفيتتەردىڭ ساناسىنا ىقپال ەتەدى. تەرىس پيعىلدى ۇيىمدار قوعامعا وزدەرىن ءدىني، ەمدىك، ساۋىقتىرۋ، مادەني، ساياسي نەمەسە ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارى رەتىندە كورسەتۋگە ارەكەتتەنىپ، جاقتاستارىنىڭ سانىن كوبەيتۋگە تىرىسادى.

ادام ساناسىن ۋلايتىن دەسترۋكتيۆتى ۇيىمداردىڭ باستى قاۋپى – بۇل ورتاعا سەنىم ءبىلىدىرىپ كەلگەن ادامنىڭ دەربەس ويلانا الۋ، سىن كوزبەن قاراۋ، ءوز بەتىنشە شەشىم شىعارا الۋ، قالاعان ءومىر سالتىن تاڭداۋ قابىلەتتەرىنە شەكتەۋ قويىلادى. ياعني ازاماتتىڭ جەكە باس بوستاندىعى مەن قۇقىقتارىنا قول سۇعۋ ورىن الادى.

دەسترۋكتيۆتى توپتىڭ مۇشەلىگىنە كىرۋ بارىسىندا تۇلعا ءار ءتۇرلى پسيحولوگيالىق كەزەڭدەردەن وتەدى. بۇل كەزەڭدەردە ادام قاتە ءدىني ۇستانىمداردى شىنايى سەنىم رەتىندە قابىلدايدى. ول كەزەڭدەردى شارتتى تۇردە تورتكە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى:

1) العاشقى بايلانىس ورناتۋ كەزەڭى ادامنىڭ جالعان ءدىني اعىم وكىلدەرىمەن تانىسۋىمەن باستالادى. وسى كەزدە راديكالدى يدەولوگتار ءوز ۇستانىمىن تاڭۋ ءۇشىن بۇرمالانعان اقپاراتتاردى ۇسىنىپ، قىزمەتىن ادال ءارى دۇرىس دەپ كورسەتەدى. پروزەليتيستىك ماقساتتا پسيحولوگيالىق ىقپال ەتۋ تەتىكتەرىن قولدانادى.باستاپقى كەزەڭدە يدەولوگتار اربالاتىن ادامنىڭ بويىندا دىنگە قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ ءدىني سەنىمگە بەرىكتىگىن، ارقاشان كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. وسىلايشا دوستىق بايلانىستى ورناتقان اداممەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساۋدى قولعا الادى.

2) ەكىنشى كەزەڭدە ادام ارباۋشىلارعا تولىققاندى سەنىم ءبىلدىرىپ، نەوفيت رەتىندە ءدىني ۇيىمنىڭ مۇشەلىگىنە كىرەدى. وسى كەزدە يدەولوگتار نەوفيتكە «ءبىزدىڭ ۇستاناتىن ءدىني سەنىمىمىز عانا اقيقات»، ال «شىنايى باقىتقا تەك توپ ىشىندە عانا قول جەتكىزۋگە بولادى» دەگەن ويلاردى تاڭادى. سونداي-اق وسى كەزدە نەوفيت باسقا جولدارمەن كەلەتىن اقپاراتتاردان وقشاۋلانىپ، وي-ءورىسى، ساناسى يدەولوگتار كورسەتكەن باعىتپەن قالىپتاسا باستايدى.ناتيجەسىندە يدەولوگ جەكە ءومىرىن تولىققاندى باقىلاۋعا العان نەوفيتتىڭ ءاربىر قادامىن باعالاي وتىرىپ، ونىڭ كەز كەلگەن ماسەلەدە اقىل-كەڭەس سۇرايتىن ۇستازىنا اينالادى.

3) بۇل كەزەڭدە دەسترۋكتيۆتى توپ ىشىندە پسيحولوگيالىق وڭدەۋدەن وتكەن، سىرتقى اقپاراتتىق جانە الەۋمەتتىك بايلانىستاردان وقشاۋلانعان ادام توپ مۇشەلەرىنە باۋىر باسىپ، ءوزىنىڭ ءومىرىن تولىعىمەن وسى توپتىڭ مۇددەسىنە ارناۋعا دايىن بولادى. دەسترۋكتيۆتى توپتان تىس تۇرعان تۋىسقانداردىڭ، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ بارلىعى ارباۋدان وتكەن ادام ءۇشىن جات بولىپ كەلەدى. ونداي ادام توپتاعى ادامداردى عانا وزىنە شىنايى دوس تۇتىپ، ۇيىمداعى باسشىسىنىڭ امىرىنە كوزسىز بويسۇنادى.

4) سوڭعى كەزەڭدە يدەولوگتاردىڭ ىقپالىمەن ادامنىڭ ومىرگە جانە اينالاسىنداعىلارعا قاتىستى ۇستانىمدار قالىپتاسادى. وزگەلەردى وزىنەن ارتىق كورگەن ادامعا جالعان سەنىمگە نەگىزدەلگەن يدەيالار مەن كوزقاراستار تاڭىلىپ، مۇنداي ادام ۇيىمنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءوزىنىڭ جانىن دا، مالىن دا قۇربان ەتۋگە دايىن تۇرادى.

كەز كەلگەن ءدىني اعىمنىڭ دەسترۋكتيۆتىلىگى ونىڭ ماقساتتارىنان جانە ءىس-ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىنەن اڭعارىلادى. تەرىس پيعىلدى اعىمنىڭ ارباۋىنا تۇسكەن ادامنىڭ جەكە ءومىرىنىڭ دەڭگەيى، سونداي-اق ونىڭ الەۋمەتتىك، فيزيكالىق، ەكونوميكالىق، رۋحاني جانە مورالدىق جاعدايى بۇزىلادى. سونىڭ سالدارىنان وتباسى مەن قوعام زارداپ شەگىپ، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلەدى.

ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ مەن ەلدەگى ءدىني سالانى رەتتەۋ ماسەلەلەرى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان قازىرگى تاڭدا ەلباسىمىزدىڭ  جۇرگىزىپ جاتقان سارابدال ساياساتىنىڭ ارقاسىندا، سونداي-اق مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ بىرلەسە ۇيلەسىمدى جاساپ جاتقان جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە ەلدەگى ءدىني احۋالدىڭ تۇراقتىلىعى ساقتالىپ كەلەدى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ نۇسقامالارىن ورىنداۋ اياسىندا تەرروريستىك قاتەرلەردى بەيتاراپتاندىرۋعا ارنالعان قازاقستاننىڭ جەكە دەربەس جۇيەسى قۇرىلدى ءارى ول جىل سايىن جەتىلدىرىلۋ ۇستىندە. ەلىمىزدە ەكسترەميزم جانە تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىلعا قاتىستى ءبىرشاما تاجىريبە مەن بىلىكتىلىك بازاسى جيناقتالدى. ول ەڭ الدىمەن الدىن الۋ شارالارىن جۇرگىزۋ، حالىقتىڭ ءدىني-قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ، ءتۇرلى راديكالدى يدەولوگيالاردىڭ ىقپالىنا توتەپ بەرەتىن يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋ جۇمىستارىنان تۇرادى.

بۇل ورايدا ءداستۇرلى ءدىني-رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ۇلتتىڭ بولاشاعىن قۇرۋدا ىقپالدى فاكتور ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت.قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى مەن رۋحانياتى، ومىرلىك ۇستانىمدارى مەن سالت-داستۇرلەرى، ويلارى مەن كوزقاراسى، دۇنيەتانىمى وسى ءدىننىڭ قۇندىلىقتارىمەن ساباقتاسا قالىپتاستى. سوندىقتان شەتتەن كەلگەن تەرىس پيعىلدى كۇشتەردىڭ ىقپالىنا توتەپ بەرەتىن ەڭ ءتيىمدى جول – ەلباسىنىڭ تاياۋدا جارىق كورگەن «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي ۇلتتىق كودتى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، ەلدىك ماقسات پەن مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قۇرىلىمىن، قازاق ەلىنىڭ تاريحي مۇرالارىن جاڭعىرتۋ بولىپ تابىلادى.

جاھاندىق دەڭگەيدە ارەكەت ەتەتىن دەسترۋكتيۆتى اعىمداردىڭ ىقپالىمەن كۇرەستە قوعامدا ۇلتتىق جانە ءدىني-رۋحاني قۇندىلىقتاردى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ارقىلى عانا ءبىز بۇگىنگى قوعامدى جانە كەلەشەك ۇرپاقتى جات يدەولوگيالاردىڭ كەرى اسەرىنەن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتە الامىز.

م.ج.مۋسليموۆ، قر دىاقم دىك «ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعى» رمم ءدىني بىرلەستىكتەردى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى