جازۋشى گۇلزات شويبەكوۆانىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى تولعانىس

بۇگىنگى ادەبيەت، زاماناۋي پروزا تۋرالى اركىم ارقالاي اڭگىمە ايتادى. اۋەزوۆتەن تارتىپ، الىمقۇلوۆقا ۇلاسىپ، ابدىكوۆكە جالعاسقان كلاسسيكتەر لەگىمەن تاربيەلەنگەن الدىڭعى بۋىن وقىرمان 90-جىلداردان بەرگى، جاڭا داۋىردەگى ادەبيەتكە كوڭىلدەرى تولماي، قوڭىلتاقسىپ، «ءاي، بۇلاردى قوي…» دەپ قولىن ءبىر سىلتەۋگە ءازىر تۇرادى. كىتاپ تاق-تۇق تارالىممەن شىعىپ، جۇرتتىڭ بارىنە جەتە بەرمەيتىندىكتەن، كەيدە وقىماي-اق الگىندەي «ۇكىم شىعارىپ» تاستايتىندار دا از ەمەس. جاس بۋىن، كەرىسىنشە، كەڭەس كەزەڭىندەگى ادەبيەتكە سىن كوزبەن قاراپ، ولاردىڭ ءبارىن «ىشىنە زامانا جەلى قارماسقان» دىمكاستار قاتارىنا قوسىپ، تۇبەگەيلى جوققا شىعارىپ جاتادى. اقيقات ارقايسىسى ءوز جاعىنا بۇرا تارتار وسى ەكى الۋان كوزقاراستىڭ ورتاسىنان شىعاتىن بولار: كەڭەس داۋىرىندە دە (ساياسات سويىلىن سوققان ۋاقىتشا دۇنيەلەرمەن قاتار) ايتارى بار، استارى تەرەڭ، كوركەمدىك قۋاتى زور عاجايىپ ادەبيەت جاسالدى، دەڭگەيى وتە جوعارى جاقسى شىعارمالار ء(بىر قايناۋى ىشىندە قالعان شيكى، شالاجانسار شاتپاقتارمەن بىرگە) قازىر دە جازىلىپ ءجۇر. ءوز باسىم ادەبي ورتاداعى ايتىس-تارتىس، ءتۇرلى پىكىرلەرمەن شارۋاسى جوق، «مەن ءويتىپ جاتىرمىن، ءبۇيتىپ جاتىرمىن» دەپ، ءالى جازىلىپ بىتپەگەن جارتىكەش «تۋىندىسىنىڭ» ءوزىن الدىن-الا جارنامالاپ، جەر-جاھانعا جار سالىپ جۇرەتىن قيقۋشىل قاۋىمنان دا الىس، تەك جازۋىن عانا بىلەتىن ەڭبەكقور قالامگەرلەرگە قۇرمەتپەن قارايمىن. ءۇن-ءتۇنسىز ءجۇرىپ-اق، وزگەگە ۇلگى عىپ كورسەتەر «قۇم قويناۋى» سىندى جۇمىر دا شىمىر تالاي دۇنيە بەرگەن جازۋشى مولداحمەت قاناز اقساقال جاقىندا 75 جاسقا تولدى. ىڭ-شىڭسىز عانا قاعازىنا ءۇڭىلىپ، قالامىنا سۇيەنگەن جانات احمادي اعامىز «دۇربەلەڭ» ىسپەتتى ءتىلى شۇرايلى، ءتىنى قۇنارلى كوركەم تۋىندىلارىمەن جان قۇمارىمىزدى قاندىردى. تىم-تىرىس قانا تالاي ءىس تىندىرىپ ۇلگەرگەن، بىلتىر «ەي، مەنىڭ قۇلا بەستىم!» اتتى كىتابى جارىق كورگەن گۇلزات شويبەكوۆا دا – وسى قاتارداعى قالامگەر (سۋرەتتە).

«بۇرىم» اتتى الاقانداي شىعارماسىمەن-اق قىز بۇرىمىنىڭ قازاق ارۋىنىڭ ارى عانا ەمەس، ۇلتىنىڭ قۇندىلىعى ەكەنىن دە ۇقتىرعان جازۋشىنىڭ «مۇعالىم» اڭگىمەسىن وقىپ وتىرعاندا جادىڭىزعا اكۋتاگاۆانىڭ «مۇعالىم ءموريى» جىلت ەتىپ، ءبىر ورالىپ ءوتۋى مۇمكىن. بىراق، ارتىنشا ول مۇعالىم مەن بۇل مۇعالىمنىڭ جالعىز عانا ۇقساستىعى بار ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز – ەكەۋى دە ءوز كاسىبىنە ادال بەرىلگەن جاندار. بولدى، بايلانىس وسى ارادا كىلت ۇزىلەدى، ءارى قاراي زەينەت جاسىنا جەتكەندە ۆوكزالدا ۇساق ساۋدا جاساپ جۇرگەن، دورباسىندا قالعان ون شاقتى سامساسىن ءبىر جاس جولاۋشىعا «ساتىپ الشى» دەپ وتىنەتىن، سونىڭ ەسەسىنە ونىڭ الدەنۋاقىت اۋرەلەنىپ وتىرعان سوزجۇمباعىن وپ-وڭاي شەشىپ بەرە سالاتىن زاعيپا اپايدىڭ تاعدىرىنا ارالاسىپ كەتە باراسىز، باياعى ۇستازىن كورىپ تۇرىپ، تانىپ تۇرىپ، سالەم دە بەرمەي قايقيىپ جونەگەن كەيىپكەردىڭ ىشكى ارپالىسىنا ەنەسىز. «تورىتوبەل» حيكاياتىندا بالالاردىڭ قولىنان قانت جەپ ۇيرەنىپ، ولاردىڭ ايتقانىن ورىنداپ، قىزىققا كەنەلتەتىن، ەلدىڭ كوزقۇرتىنا، وسى شاڭىراقتىڭ سۇيىكتى مالىنا، قىمبات قيماسىنا اينالعان تورىتوبەل تۇلپاردى اقىرىندا باسقا بىرەۋدىڭ الىپ قاشىپ كەتكەنىنە ولەردەي وكىنەسىز، كەيىپكەرلەرمەن بىرگە قينالاسىز. «…جاڭا وقۋ جىلى باستالىپ، مەكتەپتە العاشقى قوڭىراۋ ءوتىپ جاتقاندا ءبىز تورىتوبەلدىڭ بىرنەشە رەت ىشقىنا كىسىنەگەن داۋسىن ەستىپ، ۇيگە قاراي تۇرا جۇگىردىك. شاڭداتقان كوشە ورتاسىندا تۇرعان اپام ەكى وكپەمىزدى قولىمىزعا الىپ جەتكەن ءبىزدى كورىپ: – جەتپەگىر-اي، الىپ كەتتى-اۋ! – دەدى كىنالى جۇزبەن. – تورىتوبەل! تورىتوبەل! – دەپ ايقايلاعان ءارىپحان ەكەۋمىزدىڭ جانداۋسىمىز كۇڭىرەنە شىقتى. تورىتوبەلدىڭ تۇياعىنىڭ شاڭى باسىلماعان جولمەن جۇگىرىپ كەلەمىز، جۇگىرىپ كەلەمىز. جەتىپ الساق، باقىتتىڭ جەلكەسىن ۇزەردەي بۋلىعىپ، جىلاپ كەلەمىز. تورىتوبەلدىڭ بىرنەشە رەت ىشقىگا كىسىنەگەن داۋسى تالىپ-تالىپ ەستىلدى دە، باسىلدى. ءبىز قانشا جەر قۋعانىمىز بەلگىسىز، وكپەمىز ءوشىپ، جىعىلعان جەرىمىزدە وكىرىپ، توپىراقتى سابالاي-سابالاي، ارتىمىزدان اپام كەلگەنشە جاتىپپىز. اپام ءبىزدى جۇباتارعا ءسوز تاپپاي، توپىراق پەن جاسقا مالشىنىعان بەتىمىزدى كەزەك-كەزەك ەتەگىمەن ءسۇرتىپ، الىپ قايتتى. «تورىتوبەل كەلەدى» دەگەن جوق، «جىلاماڭدار» دا دەمەدى. ءبىزدىڭ ەندىگى بار ءۇمىتىمىز اكەمىزدە ەدى. اكەمىز كەشكىلىك كەلىپ ەستىگەندە: – …ەل بولماس جۇگەرمەك-اي! – دەپ جەر تايانىپ وتىرا كەتتى. «الىپ كەلەمىن» دەگەن ءسوز اكەمنەن دە شىقپادى. – كوكە، كوكە، بارشى، الىپ كەلشى! – دەپ تۇس-تۇستان شۋلاسا جالىندىق. – جوق، – دەدى اكەم ءوز-وزىنە كەلگەن سوڭ، – ول جيەندىك جاسادى، قايتىپ الۋعا بولمايدى. اكەلگەن كۇندە دە ول ەندى بىزگە مال بولىپ جارىتپايدى. وسى ءسوزى ءۇشىن مەن اكەمدى العاش رەت جەك كوردىم. قازاقتىڭ جازىلماعان زاڭىن – اتا سالتىن جەك كوردىم. كىسىنەگەن اتتىڭ داۋىسى قۇلاعىما تيسە ءالى كۇنگە تورىتوبەلدىڭ ءۇنى مە دەپ، جۇرەگىم شىم ەتە تۇسەدى. بىراق، جەر بەتىندەگى بىردە-ءبىر جىلقى مالىنىڭ كىسىنەسى تورىتوبەلدىڭ سول كۇنگى ازالى داۋسىن قايتالاي العان ەمەس» («تورىتوبەل» حيكاياتى). گۇلزاتتىڭ شىعارماشىلىعىنا ءتان باستى ەرەكشەلىكتىڭ ءبىرى – ىزدەنىس دەر ەدىم. ونىڭ كەيىپكەرلەرى تىنىم تاپپاي، ۇنەمى الدەنەنى ىزدەيدى دە جۇرەدى. اناسىنىڭ بەيىتىن تابامىن دەپ ءجۇرىپ، كوكەيىن تەسكەن سان سۇراقتىڭ جاۋابىن دا قاتار ىزدەيتىن، تاجىك اقساقالى – كوپتى كورگەن كونەكوز راۆي اتا سىر عىپ شەرتكەن حيكايالار ارقىلى تالاي جايتكە قانىعاتىن ارۋ بولسىن («ساعىنىش» حيكاياتى); اتا-انا، اعايىن-تۋعانىنان تۇگەل ايرىلىپ، بارار جەر، باسار تاۋى قالماي، قىرعىننان ءتىرى قالعان جالعىز بوزىنگەنگە ءمىنىپ، تيبەت اسىپ، ودان ۇندىستانعا وتەتىن، تابان تىرەر توپىراق، تايانىش بولار جاناشىر جۇرتقا دىلگىر ءجاسوسپىرىم بالالار بولسىن («ءۇش بالا» حيكاياتى); ءوزىن ءدال وزىندەي تۇسىنەتىن، سەزىنەتىن، باعالايتىن ادام تاپپاي، باقىتتان دا، سول باقىتقا اپارار باعىتتان دا اداسقان ايەل بولسىن («قالامپىر ءيىسى» اڭگىمەسى)… ءبارى-ءبارى، ايتەۋىر ىزدەنىس ۇستىندە. تارتىستى سيۋجەت، تارتىمدى بايانداۋ ءتاسىلىنىڭ ارقاسىندا وقىرمان دا كەيىپكەرلەرمەن بىرگە ويلانا باستايدى، بىرتە-بىرتە ءوز ومىرىنە، ءوز تىرشىلىگىنىڭ مانىنە ءۇڭىلىپ، كىتاپتى اشىق قالدىرىپ، الدەبىر الىس نۇكتەگە تەسىلىپ، ءوز ساناسىندا كوپتەن كىلكىپ، كەتپەي جۇرگەن ساۋال اتاۋلىنىڭ جاۋابىن قاتار ىزدەپ كەتكەنىن اڭعارماي قالادى. اۆتوردىڭ تۇپكى ماقساتى دا وسى – وقىرماندى عۇمىر قۇپياسىن بىرگە ىزدەۋگە شاقىرۋ شىعار، بالكىم؟.. جالپى، جازۋشى گ.شويبەكوۆا ءاردايىم ءمان-ماڭىزى جويىلمايتىن، ادام بالاسىن كەشە دە ويلانتقان، بۇگىن دە تولعانتاتىن، ەرتەڭ دە ەلەڭدەتىپ، الاڭداتا بەرەر تاقىرىپتارعا اۋەس سەكىلدى. ارينە، وسى داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ وتىرىپ، قازىرگى قوعامنىڭ قوردالى ۋايىمىنا، زامانداستىڭ جانىن جەگىدەي جەگەن زارعا قۇلاق اسپاۋ، بۇگىنگى ادامنىڭ ىشكى الەمىنە ۇڭىلمەۋ استە مۇمكىن ەمەس. گۇلزات سوندا دا اينالاداعى قۇبىلىستار مەن وزگەرىستەردى كوكەيىندە قورىتىپ، جۇرەگىنىڭ ەلەگىنەن وتكىزىپ، كۇيكى تىرلىك كۇيبەڭى دەڭگەيىندە، ۋاقىتشا الاڭ، كەزەڭدىك قاتەر سيپاتىندا كەبەكتەي ەلەنىپ قالاتىندارىنا ءمان بەرمەي، مەزگىل ەلەۋىشىنىڭ ۇساق تورىنان ءوتىپ، ارادا قانشا مەرزىم وتسە دە ءوڭىن بەرمەيتىن ومىرشەڭ وي ورامدارىن عانا سۇرىپتاپ الاتىنداي. بۇل – ناعىز جازۋشىعا قاجەت، سونىڭ عانا بويىندا كەزدەسەتىن سيرەك قاسيەت. گ.شويبەكوۆا شىعارمالارىنىڭ ىشىندە «ۇلتابار» حيكاياتىنىڭ ورنى ەرەكشە. ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن ىزدەنىستىڭ كوكەسى دە وسىندا. اسقازانمەن بايلانىسا قابىسقان بۇل مۇشەنى قازاق نەگە ۇلتابار دەپ اتاعان؟ نەگە ونىڭ دالمە-ءدال ورىسشا اۋدارماسى، جالپى وزگە تىلدە بالاماسى جوق؟ قويدىڭ ۇلتابارىن جەگەن كەلىنشەكتىڭ ءبارى ۇل تۋا بەرە مە؟ وسىنداي سان-ساپالاق سۇراقتىڭ بارىنە كەيىپكەر تىنباي جاۋاپ ىزدەيدى. وعان وسى تاقىرىپتا ىزدەنىپ جۇرگەن ءبىر دارىگەر كومەكتەسەدى. شىعارمانىڭ ەداۋىر بولىگى وسى دارىگەر جىگىتتىڭ اڭگىمەلەرىنەن تۇرادى. «سوزدەن ءسوز تۋىپ، ونكولوگتار ءوز سالاسى بويىنشا ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى ءىلىپ اكەتىپ، دابىرلاسىپ وتىرعان. كەنەت ولار ايەل جاتىرىنداعى ونكولوگيالىق ىسىكتەردىڭ وپەراتسيا كەزىندە تابىلماي قالاتىنىن، قاشىپ باسقا اعزاعا ەمەس، تۋرا ۇلتابارعا بارىپ جاسىرىناتىنىن ايتىپ قالدى. ال ۇلتابارداعى ىسىكتەر – جاتىرعا… – ۇلتابار مەن جاتىردىڭ قانداي بايلانىسى بار؟ – دەپ مەن جۇلىپ العانداي سۇراق قويدىم. – ۇلتابار – اس قورىتۋ ورگانى، ال جاتىر جىنىس مۇشەسىنە جاتپاي ما؟ – بىلمەيمىز، – دەستى ولار، – بىلمەيمىز. اللانىڭ ءبىر قۇدىرەتى!» (حيكاياتتاعى دارىگەردىڭ بەسىنشى اڭگىمەسىنەن). «اللانىڭ قۇدىرەتىنىڭ» قۇپياسىن اشۋعا ۇمتىلعان دارىگەر مەن جازۋشىنىڭ ىزدەنىستەرى شىنايى وقيعالارمەن، ومىرلىك مىسالدارمەن ءساتتى كومكەرىلگەن. حيكاياتتا ادامنىڭ وي ءورىسىن كەڭەيتەر مول ماعلۇمات تا بار، ءوزىنىڭ ۇلى حالىق ەكەنىن سەزىنبەستەن، دۇنيەدەگى وزگە جۇرتتىڭ ميىنا كىرىپ تە شىقپاعان، وزىندە عانا بار دانالىق ءتۇيىندى عالامعا جاريالاۋدى دا، عىلىمعا ەندىرۋدى دە ويلامايتىن قازاقتىڭ بەيقامدىعىنا دەگەن الاڭ دا از ەمەس. «ۇلتابار» حيكاياسى كەيىپكەردىڭ كەرەمەت ءتۇس كورۋىمەن باستالادى. جالپى ءتۇس – جازۋشى گۇلزات شىعارمالارىندا ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس. «ءتۇس كورۋ-كورمەۋ – مەنىڭ ەركىمنەن تىس قۇبىلىس… مەنى اتا-انام ەمەس، بالا جاستان كورەتىن تۇستەرىم تاربيەلەدى دەگەنگە كىم سەنەر؟ قانداي كەمشىلىگىم، قاتەلىگىم بولسا، جەلكەلەپ تۇرىپ كورسەتەتىن، جازالايتىن كىم؟ قاۋىپ-قاتەردىڭ، اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ، قايعىلى قازانىڭ كەلە جاتقانىن الدىن-الا ەسكەرتەتىن كىم؟ كەيدە نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ايقىن ايتسا، كەيدە نەبىر عاجاپ سۇراقتار (مەنىڭ سانامدى اشۋ ءۇشىن بولار) قوياتىن كىم؟ مەن نەگە الدىن-الا سەزۋگە ءتيىستىمىن؟ ءاربىر وقيعانى ءوز ۋاقىتىندا عانا بىلسەم بولماس پا ەدى؟» دەيدى حيكاياتتاعى اعيرا. بۇعان «اجال اۋزىندا» اڭگىمەسىندەگى قۇدىرەتتى زور داۋىستىڭ مىنا ءۋاجى جاۋاپ ىسپەتتى: «سەن نە، جەر بەتىندەگى بۇكىل تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ءومىرى كوك الەمىمەن بايلانىستى ەكەنىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟ ادامداردىڭ ءبىلىمى جەتپەگەن ويلارىنا مەن ءتۇس ارقىلى باعىت-باعدار بەرەمىن، ونى شىن اقىلدى ادامدار ومىرىندە دامىتىپ، جەتىستىككە جەتىپ جاتادى، ال سەن سياقتى اقىماقتار وزدىگىمنەن ەڭبەك ەتكىم كەلەدى دەيسىڭ. ءتۇسىڭ دە – سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ ءبىر بولشەگى». جالپى، «اجال اۋزىندا» (بۇرىن باسپاسوزدە «ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەسى» دەگەن اتپەن جاريالانعان بولاتىن) – جازۋشى شىعارماشىلىعىنداعى شوقتىعى بيىك تۋىندىنىڭ ءبىرى. بۇل ومىردەن باز كەشىپ، تىرشىلىكتەن تۇڭىلگەن پەندە قادىر ءتۇنى جاراتقانعا جالبارىنىپ، وزىنە ءولىم تىلەيدى. سول ءتۇنى ول كوزگە كورىنبەيتىن، تەك قۇدىرەتتى زور ءۇنى عانا ەستىلەتىن داۋىسپەن تىلدەسەدى. «وزىنە ءولىم تىلەپ وتىرىپ تا تەرەزەدەن تۇسكەن جارىقتان كوز الماعان» پەندە مەن سول تىلسىم داۋىستىڭ مازمۇندى ديالوگى ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ تۋرالى داعدىلى تۇسىنىكتەرىمىزدىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، كوزقاراسىمىزدى تۇبەگەيلى وزگەرتەدى. اڭگىمە تۇمشالانعان ساناسى قايتا اشىلعانداي بولعان كەيىپكەردىڭ «اسسالاۋماعالەيكۇم، جارىق كۇن! اسسالاۋماعالەيكۇم، ادامدار!» دەگەن سوزدەرىمەن اياقتالادى. ءتۇس قۇدىرەتى، ءتۇس تىلسىمى جازۋشى كىتابىنىڭ اتاۋىنا ارقاۋ بولعان «ەي، مەنىڭ قۇلا بەستىم!» اتتى اڭگىمەدە دە بار. كەيىپكەردىڭ ۇنەمى تۇسىنە ەنەتىن قۇلا بەستى – ونى قاۋىپ-قاتەردەن، قاتە قادامنان ساقتاندىرىپ جۇرەتىن، ۇمىتىپ كەتسە، ساعىندىراتىن، باياعى بالالىق شاعىن اڭساتاتىن ءبىر تىلسىم كۇش، تىنىمسىز ارمان سەكىلدى. ال ماعان بۇل قۇلا بەستى – شىعارماشىلىق ادامىنىڭ قالعىپ بارا جاتقان ۇشقىر قيالىن ۇنەمى ءتۇرتىپ وياتىپ، قايراپ، قاناتتاندىرىپ وتىراتىن، ونى پەندەۋي پيعىلعا ۇرىنۋدان ساقتاندىراتىن، ومىرگە سۋرەتكەرلىك كوزبەن قاراۋدى ءاردايىم ەسكە سالىپ جۇرەتىن رۋحاني تەمىرقازىق، شابىت قاينارى سەكىلدى سەزىلەدى. جازۋشى گۇلزات شويبەكوۆا قۇت دارىعان سول قۇلا بەستىسىنىڭ – قۇنارلى ويىنىڭ، قاسيەتتى قالامىنىڭ قۇدىرەتىمەن ماڭگىلىك مانگە يە شىعارمالار جازا بەرسىن دەپ تىلەيىك. تولەن ابدىكۇلى اقساقال دۇرىس ايتادى: «قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرى ەندى تۋادى». جاقسى شىعارمالار جازىلماي جاتقان جوق. تەك وقۋ كەرەك، كورە ءبىلۋ كەرەك، تاني ءبىلۋ كەرەك.
ساكەن سىبانباي

Abai.kz