اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعى قايتسە داميدى

قازاقستاندا مال ءوسىرۋدىڭ ەگىن شارۋاشىلىعىنان الدەقايدا ارتتا قالىپ وتىرعاندىعى وزەكتى ماسەلەگە اينالعاندىعى قاشان. وسىدان ءبىراز جىلدار ەگىس القاپتارى دا وسىنداي كۇيدە ەدى. دەگەنمەن مەملەكەت قولداۋىنىڭ ارقاسىندا ديقاندار ەگىس دالالارىنداعى جۇمىستاردى تەز جانداندىردى. ناتيجەسىندە قازاقستان قازىرگى كۇنى بيداي ەكسپورتتاۋدان الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتتەردىڭ كوشىنە ەندى. ۇندى سىرتقا ساتۋدان ءبىرىنشى ساتىدا تۇرمىز. وكىنىشكە قاراي، ەتتى ەكسپورتتاۋعا، ونىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا ءمان بەرىلمەۋدە. مال ەتىن كوبەيتۋ مىندەتى ءتورت تۇلىك باققان شارۋالار ءۇشىن قيىنعا تۇسپەسە دە، ونىڭ تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، ءونىم ساپاسىن كوتەرۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە كىبىرتىكتەپ قالا بەرەتىنىمىز شىندىق. اسىل تۇقىمدى شارۋاشىلىقتاردىڭ جۇمىسى جۇيەلەنبەي-اق قويدى. بۇل ماسەلە، اسىرەسە، ءبىزدىڭ وبلىستاعى باياناۋىل اۋدانىندا كۇردەلەنىپ تۇر.

مالدىڭ 15 پايىزى باياناۋىلدا

اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعى قايتسە داميدى

قازاقستاندا مال ءوسىرۋدىڭ ەگىن شارۋاشىلىعىنان الدەقايدا ارتتا قالىپ وتىرعاندىعى وزەكتى ماسەلەگە اينالعاندىعى قاشان. وسىدان ءبىراز جىلدار ەگىس القاپتارى دا وسىنداي كۇيدە ەدى. دەگەنمەن مەملەكەت قولداۋىنىڭ ارقاسىندا ديقاندار ەگىس دالالارىنداعى جۇمىستاردى تەز جانداندىردى. ناتيجەسىندە قازاقستان قازىرگى كۇنى بيداي ەكسپورتتاۋدان الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتتەردىڭ كوشىنە ەندى. ۇندى سىرتقا ساتۋدان ءبىرىنشى ساتىدا تۇرمىز. وكىنىشكە قاراي، ەتتى ەكسپورتتاۋعا، ونىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا ءمان بەرىلمەۋدە. مال ەتىن كوبەيتۋ مىندەتى ءتورت تۇلىك باققان شارۋالار ءۇشىن قيىنعا تۇسپەسە دە، ونىڭ تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، ءونىم ساپاسىن كوتەرۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە كىبىرتىكتەپ قالا بەرەتىنىمىز شىندىق. اسىل تۇقىمدى شارۋاشىلىقتاردىڭ جۇمىسى جۇيەلەنبەي-اق قويدى. بۇل ماسەلە، اسىرەسە، ءبىزدىڭ وبلىستاعى باياناۋىل اۋدانىندا كۇردەلەنىپ تۇر.

مالدىڭ 15 پايىزى باياناۋىلدا

باياناۋىل اۋدانى ءتورت تۇلىكتىڭ سانى بويىنشا وبلىستاعى ايماقتار اراسىندا ءبىرىنشى ورىندا كەلەدى. وسى جىلدىڭ 1 قازانىنا دەيىنگى ەسەپ بويىنشا، اتالمىش وڭىردە 68 مىڭ ءىرى قارا مال، 151,3 مىڭ قوي-ەشكى جانە ون جەتى مىڭ جىلقى بارى انىقتالدى. بۇل دەگەنىمىز - وبلىستاعى بارلىق مال سانىنىڭ 15 پايىزى. قوي-ەشكىنىڭ جيىرما توعىز پايىزى، قارا مالدىڭ ون التى، جىلقىنىڭ ون جەتى پايىزى وسى اۋداندا شوعىرلانعان. اۋدانداعى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ نەگىزگى باعىتى مال شارۋاشىلىعى بولىپ سانالادى. الايدا تاۋلى ولكەدەگى مالدى اسىلداندىرۋ جۇمىستارىنا تىپتەن كوڭىل تولمايدى. بيىلعا دەيىن مۇندا اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعى مارتەبەسىنە 3 شارۋاشىلىق يە ەدى، ونىڭ بىرەۋى جاقىندا مال باسىنىڭ ازايۋىنا بايلانىستى مارتەبەسىنەن ايىرىلدى. ەندىگىسىن اسىلداندىرۋ مىندەتى «متس جايما» جشس مەن «ورازبەك» شارۋا قوجالىعىنا تيەسىلى بولىپ تۇر. ولار قازاقتىڭ ەتتى-ءسۇتتى اق باس سيىرىن وسىرەدى. العاشقى شارۋاشىلىقتا اسىل تۇقىمدى مال سانى ءبىر جارىم مىڭداي بولسا، ەكىنشىسىندە ءتورت جۇزدەن عانا اسادى. اسىل تۇقىمدى قارا مالدىڭ ۇلەس سالماعى اۋدان بويىنشا 6,7 پايىزدى قۇراسا، قويدا 0,2 پايىز عانا. ال جىلقى مالى بويىنشا ول تىپتەن جوق. ايماقتا مال سانىنىڭ باسى جىل ساناپ كوبەيىپ كەلە جاتقاندىعى بايقالعانىمەن، ءونىمنىڭ ساپاسى مەن ونىمدىلىك كورسەتكىشى تومەن جاتىر. وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ بەرگەن مالىمەتىنە سۇيەنسەك، 2009 جىلى اۋداندا 16110 باس مال ساتىلعان. بىراق ءار ساتىلعان قارا مالدان شىققان ەت مولشەرى از. شارۋالار بارلىق ساتىلعان قارا مالدان جالپى قۇنى 1 ميلليارد 330 ميلليون تەڭگە تابىس تاپقان. مامانداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، ەگەر ساتىلىمعا تۇسكەن مالدىڭ بارلىعى اسىل تۇقىمدى بولىپ وسىرىلگەندە، شىققان ەت ءونىمى دە كوپ بولىپ، مال يەلەرى 440 ميلليون تەڭگەگە ارتىق تابىس تاپقان بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي، تۇقىمى ازعان، ونىمدىلىگى تومەن مال باسى وڭىردە جىل سايىن ارتىپ كەلەدى.

اتالعان ماسەلەلەردى ەلەكتەن وتكىزىپ، ەسكەرگەن وبلىس باسشىلىعى مەن جەرگىلىكتى بيلىك قازىردە اۋدان شارۋالارىن اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋعا ىنتالاندىرۋ جۇمىستارىن قولعا الا باستادى. سونداي شارانىڭ ءبىرى وتكەن سەنبى كۇنى اۋدانعا قاراستى بىرلىك اۋىلدىق وكرۋگى ورتالىعىندا ۇيىمداستىرىلدى. وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن اتالعان ەلدى مەكەندە اسىل تۇقىمدى مالداردىڭ كورمەسى ءوتتى. كورمەگە مال كوپ وسىرىلەتىن باياناۋىل، لەبياجى، پاۆلودار، ماي اۋداندارى جانە ەكىباستۇز قالاسىنىڭ اۋىلدىق ايماعى قاتىستى. ماي اۋدانىنان كەلگەن «اقجار-ءوندىرىس» سەرىكتەستىگى وزدەرىنىڭ ەدىلباي قويى، قازاقتىڭ جابى تۇقىمدى جىلقىلارىن الىپ كەلسە، ەكىباستۇزدىق «ەمپك» جشس ەت باعىتىندا وسىرىلەتىن اۋليەكولدىك الەۋەتتى سيىرلاردى ۇسىندى. كورمەگە اتسالىسقان ون ءبىر شارۋاشىلىق سونداي-اق قازاقتىڭ قىلشىق ءجۇندى قويىن، ەت-ءسۇت باعىتىنداعى قازاقتىڭ اق باس سيىرلارىن تانىستىردى.

كورمەگە باياناۋىل اۋدانى اكىمى ەرنۇر ايتكەنوۆ، وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى قايىرتاي بايتىلەسوۆ، شارۋا قوجالىقتارى باسشىلارى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى عالىمدارى، ۆەتەرينار ماماندار قاتىستى.

ە.ايتكەنوۆتىڭ اتاپ وتكەنىندەي، كورمەنى ۇيىمداستىرۋ جەرگىلىكتى اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارىن وندىرۋشىلەردىڭ نازارىن ساپا ماسەلەسىنە اۋدارۋ قاجەتتىگىنەن تۋىندادى. جەرگىلىكتى مال وسىرۋشىلەر باسقا ايماقتاعى اسىل تۇقىمدى شارۋاشىلىقتاردىڭ تاجىريبەسىنە ءۇڭىلىپ، ولاردىڭ ءونىمدى مالدارىن ساتىپ الۋعا جاعداي تۋدىرۋ كەرەك. اۋداننىڭ قولايلى تابيعي كليماتى اسىل تۇقىمدى مالدى كوپتەپ وسىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى ءارى جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە جايىلىمعا شىعارىپ، ناتيجەسىندە شىعىنى از ساپالى ونىمگە قول جەتكىزۋگە بولادى. كورمەگە جينالعان جەرگىلىكتى شارۋالاردىڭ كەيبىرى كوڭىلدەرىنەن شىققان تۇلىكتى لايىقتى باعاسىنا ساۋدالاپ، ساتىپ الدى. قاتىسۋشىلار ءوز مالدارىنىڭ تۇقىمدىق قاسيەتتەرى مەن ارتىقشىلىقتارىن اڭگىمەلەپ بەردى.

عىلىم كومەگىنسىز ءىس العا باسپايدى

وسى كۇنى اۋىلدىق مادەنيەت ۇيىندە «اۋىل شارۋاشىلىعى مالدارىنىڭ تۇقىمدىق-تاۋارلىق ساپاسىن ارتتىرۋ» تاقىرىبىندا سەمينار وتكىزىلدى. ماماندار مەن مال وسىرۋشىلەر مالدى اسىلداندىرۋ باعىتىنداعى وي-پىكىرلەرىمەن، ۇسىنىستارىمەن ءبولىستى. بۇگىندە وبلىستا اسىل تۇقىمدى مال وسىرەتىن 42 سۋبەكت، 4 زاۋىت، 36 شارۋاشىلىق جانە 2 ديستريبيۋتەرلىك ورتالىق بار. اسىلداندىرۋ جۇمىستارى وبلىستا بىركەلكى ەمەس، كەيبىر اۋدانداردا مارتەبەگە يە شارۋاشىلىقتار تىپتەن از. ال اقتوعاي اۋدانىندا ونداي سۋبەكتى اتىمەن جوق. ق.بايتىلەسوۆ اسىل تۇقىمدى مالدىڭ ۇلەس سالماعى ءبىزدىڭ ايماقتا تومەن ەكەندىگىن ايتىپ ءوتتى. اسىلداندىرۋ شارۋاشىلىقتارى بۇگىندە ەلىمىزدىڭ الدىڭعى قاتارلى عىلىمي مەكەمەلەرىمەن بايلانىس ورناتقان. ءىرى قارا مالدى كەڭ اۋقىمدى سەلەكتسيالاۋدىڭ رەسپۋبليكالىق باعدارلاماسى شەڭبەرىندە «قازاگرويننوۆاتسيا» اكتسيونەرلىك قوعامىمەن وبلىستىڭ 70 اۋىلشارۋاشىلىق قۇرىلىمى كەلىسىمشارتقا وتىردى. جاقىندا سەلەكتسيالاۋ جۇمىستارى باستالادى.

بيىل رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن ءبىزدىڭ وبلىسقا 94 ميلليون تەڭگە ءبولىنىپ، بۇگىنگە دەيىن شارۋالار اسىل تۇقىمدى 175 ءىرى قارا مال، 60 جىلقى، 800 باس قوي، 60 شوشقا، 280 مىڭ اسىل تۇقىمدى جۇمىرتقا مەن جاساندى ۇرىقتاندىرۋعا قاجەتتى بۇقا-وندىرۋشىلەردىڭ جەتى مىڭنان استام دوزاسىن ساتىپ الدى. 17 مىڭ سيىر جاساندى جولمەن ۇرىقتاندىرىلدى. وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى مال شارۋاشىلىعى جانە ۆەتەريناريا ءبولىمىنىڭ باستىعى راحمەتوللا اقىلجانوۆ ۇرىقتاندىرۋدىڭ مۇنداي ءتۇرى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ءتورت پايىزعا جۋىق ارتقانىن ايتادى.

اتا-بابالارىمىزدىڭ بارلىق ءومىرى مال وسىرۋمەن تىعىز بايلانىستا ءوتتى. ەرتەدەگى حالقىمىزدىڭ مال تانىعىشتىعى، ولاردىڭ تۇقىمدىق قاسيەتتەرى مەن ونىمدىلىكتەرىن ايىرا بىلگەندەرى ەشبىر عىلىم كومەگىنسىز-اق جۇزەگە استى. قىسى-جازى دالادا جايىلىپ وسكەن ءتورت تۇلىكتىڭ ساپالى ءونىمى جوعارى باعالاندى. وسى كۇنى ءوز ونىمدىلىگىن جوعالتىپ بارا جاتقان مالدىڭ كوبەيۋىنە الدىمەن شارۋالاردىڭ وزدەرى كىنالى. سۇرىپتاۋ، ياعني مالدىڭ الەۋەتتىلەرىن تاڭداپ ءوسىرۋ بىزدە ەسكەرىلمەي كەلە جاتىر. س.تورايعىروۆ اتىنداعى پمۋ-ءدىڭ اگروتەحنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور توقتار بەكسەيىتوۆ مالدىڭ ونىمدىلىك كورسەتكىشتەرىن ارتتىرۋعا ارنالعان عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنگەن ءادىس-تاسىلدەردى العا تارتتى. ونىڭ سوزىنشە، الدىمەن مالدىڭ ازىق قورىن جاساۋ كەرەك. ودان كەيىن قولدانىستاعى وزىق تەحنولوگيالاردى ىسكە جاراتقان ءجون. سوڭعىسى وسىرىلەتىن مالدىڭ قاي ءتۇرى بولماسىن اسىل تۇقىمدى قاسيەتتەرى جوعارى بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ شارۋاشىلىقتار مالدىڭ اسىل تۇقىمدىق كورسەتكىشتەرىن ەسەپكە الىپ تىركەۋ، ونى ەلەكتروندى بازاعا ەنگىزىپ، باسقا تۇقىمدارمەن سالىستىرىپ وتىرۋعا ەشبىر ءمان بەرمەيدى. اسىل تۇقىمدى مال وسىرەتىن شارۋاشىلىقتاردا مىندەتتى تۇردە زووتەحنيك، ەسەپكە الۋشىلار بولۋى قاجەت. بىزدە مامان جەتىسپەۋشىلىگى دە - كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە. دەگەنمەن وعان شارۋاشىلىقتاردىڭ وزدەرى نەمقۇرايدى بولعان سوڭ، جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسەتىن سۇرانىس از. ماسەلەن، پمۋ-دە زووتەحنيكتەر دايىندالادى. ءبىتىرىپ شىققان تۇلەكتەر قازىر وبلىستىڭ بەلدى شارۋاشىلىقتارىندا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. كورشىلەس ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن پايدالانۋعا زور كوڭىل بولگەن ءجون.

- ءبىزدىڭ ماقساتىمىز اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ كولەمىن كوبەيتۋ جانە ساپاسىن ارتتىرۋ ەكەندىگى راس. بىراق الدىمەن شارۋالاردىڭ وزدەرى وسىعان مۇددەلى بولۋى كەرەك،- دەدى اۋدان اكىمى ە.ايتكەنوۆ. - كەلەشەكتە عىلىمي ۇيىمدارمەن بىرلەسىپ، قاجەتتى مامانداردى تارتۋ قاجەت. بۇگىندە ءبىزدىڭ اۋداندا اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ باعىتىندا جۇمىس از دا بولسا جۇرە باستادى. جىل سوڭىنا دەيىن تاعى ءبىر شارۋاشىلىق قازاقتىڭ اق باس سيىرىن وسىرۋگە اسىل تۇقىمدى سۋبەكتى مارتەبەسىن الۋعا نيەت ءبىلدىرىپ وتىر.

اۋدان باسشىسى جەرگىلىكتى شارۋالارعا بيىل قىسقا جەم-ءشوپ قورىن جەتكىلىكتى جيناپ الۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتتى. وتكەن جىل اۋىلداعى اعايىنعا ءبىراز ساباق بولعانى انىق. اۋدان بويىنشا كوكتەمدە كوتەرەم كۇيگە تۇسكەن مالدىڭ ءبىرازى شىعىن بولعانى دا جاسىرىن ەمەس. الداعى جىلى ونداي كەلەڭسىز جاعداي قايتالانباۋى ءۇشىن ازىق قورىن ارتىعىمەن جاساپ قويۋ كەرەك.

سەميناردى قورىتىندىلاي كەلە اۋدان اكىمى كورمەگە شالعاي جەردەن كەلىپ قاتىسقان شارۋاشىلىقتار باسشىلارىنا العىسىن ايتتى. ولاردىڭ ءبىرازىنا العىس حاتتارىن تابىس ەتتى. شارانىڭ جەرگىلىكتى مال وسىرۋشىلەر ءۇشىن ماڭىزى زور بولعاندىعىن اتاپ ءوتتى.

تۇيىندەي كەلگەندە، باياناۋىلدا وتكەن كورمە مەن سەميناردا ايتىلعان كەمشىلىكتەردى سىن ەمەس، ساباق رەتىندە قابىلداعان ابزال. بۇگىنگە دەيىن ورىن العان ولقىلىقتار بولاشاقتا قالپىنا كەلتىرىلەتىنىنە سەنىم زور. مال باسىنىڭ ءوسۋ قارقىنىن جىل ساناپ ارتتىرىپ كەلە جاتقان شارۋالار ساپا ماسەلەسىن دە جاقىن ۋاقىتتا رەتتەي الاتىنى انىق. تەك بۇل باعىتتا ىنتالى ەڭبەك پەن ىقىلاس بىتە قايناسىپ، وزگەدەن ۇلگى العانىمىز ابزال.

مۇرات اياعانوۆ