(1926-1959 جج.)

جەتپىس تالدىباەۆ، تاريحشى، زاڭگەر

1926 جىلعى بۇكىلوداقتىق حالىق ساناعى بويىنشا قازاقستاننىڭ اۋماعىندا تۇرعان تۇرعىلىقتى حالىقتاردىڭ سانى 6500895 ادامدى قۇراعان. ولاردىڭ 537820-سى، ياعني 8,3 پايىزى قالالاردا، ال 5963075-ءى، دەمەك 91,7 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرعان ەدى. ەندى ولاردىڭ اراسىنداعى قازاقتاردىڭ سانى 3713394 ادامدى قۇراپ، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 57,1 پايىزى بولسا، ال ورىستار قاتارى قازاقتاردىڭ ساندىق ۇلەسىنەن (243315 ادامعا) ياعني 37,4 پايىزعا تومەندەۋ 1279979 ادامدى قۇراپ، دەمەك 19,7 پايىز بولعان ەكەن. ال قالا تۇرعىندارىنىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ سانى مەن ۇلەسى 77554, ياعني 2,1 پايىز بولسا، ال ورىستاردىڭ قاتارى 283767, دەمەك 22,2 پايىزدى قۇراپ، قازاقتاردىڭ سانىنا قاراعاندا ورىستاردىڭ ساندىق ۇلەسى (206213) ياعني 20,1 پايىزعا جوعارى بولعان ەكەن. ەندى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرعان قازاقتاردىڭ سانى 3635840, ياعني 97,9 پايىز بولسا، ال ورىستاردىڭ قاتارى 996212, دەمەك 77,8 پايىزدى قۇراپ، قازاقتاردىڭ سانى ورىستاردىڭ سانىنا قاراعاندا (2639628 ادامعا) ياعني 20,1 پايىزعا باسىمداۋ بولعانىن كورەمىز [1].

(1926-1959 جج.)

جەتپىس تالدىباەۆ، تاريحشى، زاڭگەر

1926 جىلعى بۇكىلوداقتىق حالىق ساناعى بويىنشا قازاقستاننىڭ اۋماعىندا تۇرعان تۇرعىلىقتى حالىقتاردىڭ سانى 6500895 ادامدى قۇراعان. ولاردىڭ 537820-سى، ياعني 8,3 پايىزى قالالاردا، ال 5963075-ءى، دەمەك 91,7 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرعان ەدى. ەندى ولاردىڭ اراسىنداعى قازاقتاردىڭ سانى 3713394 ادامدى قۇراپ، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 57,1 پايىزى بولسا، ال ورىستار قاتارى قازاقتاردىڭ ساندىق ۇلەسىنەن (243315 ادامعا) ياعني 37,4 پايىزعا تومەندەۋ 1279979 ادامدى قۇراپ، دەمەك 19,7 پايىز بولعان ەكەن. ال قالا تۇرعىندارىنىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ سانى مەن ۇلەسى 77554, ياعني 2,1 پايىز بولسا، ال ورىستاردىڭ قاتارى 283767, دەمەك 22,2 پايىزدى قۇراپ، قازاقتاردىڭ سانىنا قاراعاندا ورىستاردىڭ ساندىق ۇلەسى (206213) ياعني 20,1 پايىزعا جوعارى بولعان ەكەن. ەندى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرعان قازاقتاردىڭ سانى 3635840, ياعني 97,9 پايىز بولسا، ال ورىستاردىڭ قاتارى 996212, دەمەك 77,8 پايىزدى قۇراپ، قازاقتاردىڭ سانى ورىستاردىڭ سانىنا قاراعاندا (2639628 ادامعا) ياعني 20,1 پايىزعا باسىمداۋ بولعانىن كورەمىز [1].

1939 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقستاندا تۇر­عان حالىقتاردىڭ سانى 6151102 ادامدى قۇرادى. ولاردىڭ 1710027-ءسى، ياعني 27,8 پايىزى قالالاردا، ال 4441075-ءسى، دەمەك 72,2 پايىزى اۋىلدىق جەرلەر­دە ءومىر سۇرگەن ەدى. ەندى ولاردىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ سانى 2327625 ادام بولىپ، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 37,8 پايىزىن قۇراسا، ال ورىستار قاتارى قازاقتاردىڭ ساندىق ۇلەسىنەن (121503 ادامعا) ياعني 2,0 پايىزعا باسىمداۋ 2449128 ادامدى قۇراپ، دەمەك 39,8 پايىز بولعان ەكەن. ال قالا تۇرعىندارىنىڭ اراسىنداعى قازاقتاردىڭ سانى مەن ۇلەسى 374675, ياعني 16,1 پايىز بولسا، ال ورىستار قاتارى 977876, دەمەك 39,9 پايىزدى قۇراپ، قازاقتاردىڭ سانىنا قاراعاندا (603261) ياعني 23,8 پايىزعا ارتىعىراق بولعان ەكەن. ەندى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرعان قازاقتاردىڭ سانى 1953010, ياعني 83,9 پايىزدى قۇراپ، ال ورىستاردىڭ قاتارى 1471252, دەمەك 60,1 پايىز بولسا، قازاقتاردىڭ سانى ورىستارعا قاراعاندا (481758 ادامعا), ياعني 23,8 پايىزعا جوعارى بولعان ەكەن [2].

1959 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا قازاقستاننىڭ اۋماعىنداعى حالىقتاردىڭ سانى 9309847 ادامدى قۇراعان. ولاردىڭ 4067224-ءى، ياعني 43,7 پايىزى قالالاردا تۇرىپ، ال قالعان 5242623-ءى، دەمەك 56,3 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرعان ەدى. ەندى ولاردىڭ اراسىنداعى قازاقتاردىڭ سانى 2794966 ادامدى قۇراپ، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 30,0 پايىزى بولسا، ال ورىستار قاتارى قازاقتاردىڭ ساندىق ۇلە­سى­نەن (1179263 ادامعا) ياعني 12,7 پايىزعا جوعارى­لاۋ 3974229 ادامدى قۇراپ، دەمەك 42,7 پايىز بولعان ەكەن. ال قالا تۇرعىندارىنىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ سانىمەن ۇلەسى 678531, ياعني 24,3 پايىز بولسا، ال ورىستار قاتارى 2343282, دەمەك 59,0 پايىزدى قۇراپ، قازاقتاردىڭ سانىنا قاراعاندا (166475 ادامعا) ياعني 34,7 پايىزعا ارتىعىراق بولعان ەكەن. ەندى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرعان قازاقتاردىڭ سانى 2116435, ياعني 75,7 پايىز بولسا، ال ورىستاردىڭ قاتارى 1630947, دەمەك 41,0 پايىزدى قۇراپ، قازاقتاردىڭ سانىن ورىستاردىڭ سانىمەن سالىستىرعاندا (485488 ادامعا), ياعني 34,7 پايىزعا جوعارى بولعانى بايقالادى [3].

قازاقستان حالقىنىڭ سانى 1926-1959 جىلدارى ارالىعىندا (1937 جىلى - 1380712, ال 1939 جىلى - 349793 ادامعا ازايعانىنا قاراماستان) 2808952-ءى ادامعا، ياعني 69,8 پايىزعا وسكەنى انىقتالىپ وتىر. ال وسى جىلدارى رەسپۋبليكاداعى قازاقتاردىڭ تەك سانى عانا ەمەس، ۇلەسى دە كۇردەلى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، وتە تومەندەپ كەتتى: 1926 جىلى ولاردىڭ سانى - 3713394 بولسا، 1937 جىلى - 2181520, 1939 جىلى - 2327625, ال 1959 جىلى - 2794966 عانا ەدى. وسى جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ اۋماعىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى (1937 جىلى - 1531874, ياعني 58,7 پايىز، ال 1939 جىلى - 1385769, دەمەك 62,7 پايىز) 918428 ادامعا، ياعني 75,3 پايىزعا كەمىگەنى بايقالىپ وتىر. ياعني وسى 34 جىل ىشىندە قازاقتاردىڭ  سانى 22,9 پايىزعا كەمىدى، ال ولاردىڭ  رەسپۋبليكاداعى حالىقتاردىڭ اراسىنداعى ۇلەسى بۇل جىلداردا وتە ازايىپ، قازاقتار ءوز وتانىندا از ۇلتقا اينالدى: 1926 جىلى - 57,1 پايىز بولسا، 1937 جىلى - 42,6 پايىز، 1939 جىلى - 37,8 پايىز، ال 1959 جىلى - 30,0 پايىزعا دەيىن تومەندەدى. دەمەك، قازاق ۇلتىنىڭ مۇنداي قاسىرەتتى تاعدىردى سول كەزدەگى كەڭەس وداعى، ونىڭ ءبىر بولىگى بولعان قازاقستاننىڭ باسىنان كەشىرگەن ءىرى ساياسي-ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق وزگەرىستەرىندە، سولاردىڭ ناتيجەلەرى مەن سالدارىنان تۋىنداعان ەدى.

1926-1959 جىلدارى كەڭەس وداعى حالقى 42 پايىزعا، ال قازاقستان تۇرعىندارى 43 پايىزعا وسسە، قازاقتار وداق كولەمىندە 9,5 پايىزعا (346 مىڭعا), رەسپۋبليكادا 25 پايىزعا (700 مىڭعا) كەمىدى. ولاردىڭ ۇلەسى دە وداقتا 0,97 پايىزعا (2,7 پايىزدان 1,73 پايىزعا), ال رەسپۋبليكادا 27,5 پايىزعا تومەندەدى: 1926 جىلى 3,4 ميلليون (57,1 پايىز) بولسا، 1937 جىلى 2,1 ميلليون (42,6 پايىز), 1939 جىلى 2,3 ميلليون (2,3 پايىز), ال 1959 جىلى 2,7 ميلليون (29,6 پايىز) ەدى [4]. ياعني 1930 جىلدان باستاپ قازاقتار ءوز وتانىندا از ۇلتقا اينالدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى: تابيعي ءوسىمنىڭ تومەندەۋى; اسىرەسە 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتا قازاقتاردىڭ جاپپاي قىرىلۋى; شەتەلدەرمەن باسقا ايماقتارعا كوشىپ كەتۋدىڭ كەڭ ءورىس الۋى; ساياسي قۋعىن-سۇرگىن سالدارى; ۇلى وتان سوعىسىنداعى قۇرباندىقتاردىڭ كوپ بولۋى جانە تاعى باسقالار.

جالپى وداق دەڭگەيىنە قاراعاندا قازاقستاندا حالىقتىڭ تابيعي ءوسۋى ەداۋىر جوعارى بولعانىن باسىپ ايتقان ءجون. مىسالى، 1940 جىلى وداق بويىنشا تابيعي ءوسۋ 13,2 پروميل(1 مىڭ ادام) بولسا، قازاقستاندا 19,4 پروميلگە جەتىپ، 6,2 پروميلگە اسىپ تۇسكەن. سوعىس جىلدارىنان سوڭ بۇل كورسەتكىش كوپ ءوستى: 1950-1954 جىلدارى وداق بويىنشا تابيعي ءوسۋ كوەففيتسيەنتى 17,0 پروميل بولسا، قازاقستاندا 26,4 پروميلگە، 1955-1959 جىلدارى وداق تا 17,6 پروميل، ال قازاقستاندا 29,1 پروميلگە جەتكەن، ياعني بۇل ەكى كەزەڭدە 9,1 پروميلدەن جانە 11,5 پروميلگە ارتىق بولعان. قازاقستان وداقتا تابيعي دامۋ جونىنەن 4-5 ورىندى تۇراقتى الىپ وتىرعان. دەگەنمەن زەرتتەلىپ وتىرعان كەزەڭنىڭ العاشقى ونبەس-جيىرما جىلدارى ىشىندە قازاقتاردىڭ تابيعي ءوسۋ دەڭگەيى، رەسپۋبليكاداعى باسقا ۇلت وكىلدەرىمەن سالىستىرعاندا، تومەن بولدى. 1926-1927 جىلدارى بۇل كورسەتكىش قازاقتاردا 18,4 پروميل جانە 21,0 پروميل عانا بولسا، ورىستاردا 34,4 پروميل جانە 32,9 پروميل ەدى [5]. شارۋالاردى ۇجىمداستىرۋ جىلدارى جانە ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە كۇرت تومەندەگەن تابيعي ءوسىم كەيىنگى جىلدارى ەداۋىر ءوستى: 1947 جىلى 22,0 پروميل، 1952 جىلى 25,0 پروميل، ال 1957-1959 جىلدارى 31,4 پروميلدەن 35,9 پروميلگە دەيىن كوتەرىلدى. 1920-1930 جىلدارى تۋىلعان نارەستەلەر اراسىندا ەر بالالار باسىم بولدى. 1958 جىلى قازاقتاردىڭ تۋ دەڭگەيى رەسپۋب­ليكا بويىنشا 42 پروميلگە جەتسە، ۇلتتىڭ از شوعىر­لانعان ايماقتارىندا بۇل كوسەتكىش ەداۋىر جوعارى بولدى. مىسالى، پاۆلودار وبلىسىندا 49,0 پرو­ميل، سول­تۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 47,5 پروميل بول­دى [6]. وسىنداي جوعارى تابيعي ءوسۋ ناتيجەسىندە قا­زاق ۇل­تىنىڭ 1960 جىلدارداعى دەموگرافيالىق كۇرت دامۋى­نا (جارىلىس) نەگىز جاسالدى.

قازاقتاردىڭ اراسىنداعى كوشىپ-قونۋ پروتسەستە­رىنىڭ كۇشتى بولۋى ناتيجەسىندە ولاردىڭ تەرري­تو­ريالىق ورنالاسۋىندا، ياعني كەڭەس وداعىندا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا جانە شەتەلدەردە تۇرۋىندا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. بۇل وزگەرىستەر اسىرەسە، 1920-1930 جىلدارى اۋقاتتى شارۋالاردى تاركىلەۋ، قازاقتاردى جاپپاي زورلاپ وتىرىقشىلاندىرۋ مەن ۇجىمداستىرۋ كەزىندە كەڭەس وداعىنىڭ باسقا ايماقتارى تۇگىل، شەت ەلدەرگە اۋا كوشۋىنىڭ تىكەلەي ناتيجەلەرى ەدى (600 مىڭ).

1920-1930 جىلدارى قازاقتاردىڭ سىرتقا كوشۋى ولاردىڭ ءوز رەسپۋبليكاسىنداعى سانى مەن ۇلەسىنە كەرى اسەر ەتتى. دەگەنمەن قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى، ۇلەسى ازايعانىنا قاراماستان، ءوز وتانىندا تۇرىپ، ءومىر ءسۇردى. تەك 1926-1939 جىلدارى اراسىندا وداقتىڭ باسقا ايماقتارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى 868 مىڭعا دەيىن جەتىپ، ۇلەسى 8,6 پايىزدان 24,9 پايىزعا دەيىن ءوستى. ءوز رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى 1,300 مىڭعا جۋىق كەمىپ، ۇلەسى 91,4 پايىزدان 75,6 پايىزعا دەيىن تومەندەدى. دەگەنمەن كەيىنگى 20 جىل ىشىندە (1939-1959 جىلدارى) ءوز وتانىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى دا، ۇلەسى دە وسە باستادى: 1959 جىلى وداقتىڭ باسقا ايماقتارىندا تۇراتىن قازاقتار 22,8 پايىز (922 مىڭ ادام) بولسا، ءوز رەسپۋبليكاسىنداعىلاردىڭ ۇلەسى 77,2 پايىزعا جەتتى. كەڭەس وداعىنىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ كوبىرەك شوعىرلانعان جەرلەرى، رەسەي (1939 جىلى 10,0 پايىز، 1959 جىلى 9,0 پايىز), وزبەكستان (8,9 پايىز جانە 7,9 پايىز), تۇرىكمەنستان (1,8 پايىز جانە 1,6 پايىز) جانە تاعى باسقالار [7].

1932-1933 جىلدارى جاپپاي اشارشىلىقتا قىرىلعان قازاقتار سانى جونىندە ءار ءتۇرلى پىكىرلەر بار [8]. تەك 1926-1927 جىلداردىڭ اراسىندا، حالىق ساناقتارىنىڭ رەسمي مالىمەتتەرى كورسەتكەندەي، قازاقتاردىڭ سانى وداق بويىنشا 1 ميلليون 106 مىڭعا، ال رەسپۋبليكا ىشىندە 1 مىڭعا كەمىپ كەت­كەنىن دە ەسكەرۋىمىز كەرەك. ءبىز س.ايىمبەتوۆتىڭ: وسى اشار­شىلىقتىڭ قۇربانى بولعان قازاقتار 2,5 ميل­ليونعا جۋىقتادى دەگەن بولجامىن قۋاتتايمىز [9].

قازاق حالقى، اسىرەسە ونىڭ زيالى قاۋىمى مەن پارتيا كەڭەس ورىندارىنداعى باسشى قىزمەتتەگى بەلسەندى ازاماتتار 1930 جىلدارى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە كوپ ۇشىرادى. تەك 1935-1938 جىلدارى 135 مىڭ قازاق ساياسي رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولىپ، اتىلدى [10].

ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە قازاقستاننان 1 ميلليون 202 مىڭنان استام ادام ارميا قاتارىنا شاقىرىلسا، ونىڭ 601 مىڭنان استامى ەلگە قايتىپ ورالماعان، مۇنىڭ 350 مىڭىنان كوبى قازاق ازاماتتارى ەدى. سوندا 1926-1959 جىلدارى اراسىندا اشارشىلىقتان، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن جانە ۇلى وتان سوعىسىنان دا جانە ت.ب. كولدەنەڭ جاعدايلاردىڭ قۇربانى بولعان، قازاقتار سانى 2 ميلليوننان 3 ميلليونعا جۋىق بولعان دەپ بولجاۋعا نەگىز بار سياقتى. سونىمەن قاتار رەسپۋبليكا حالقىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ وسى زەرتتەلىپ وتىرعان 34 جىل ىشىندە تابيعي ءوسۋى، جوعارىدا كورسەتىلگەن تەرىس جاعدايلاردىڭ زاردابى سالدارىنان بولعان ءولىم-ءجىتىم ورنىن تولتىرا دا المادى [11].

ال ەندى 1926-1959 جىلدارى ارالىعىنداعى قا­زاقستاننىڭ اكىمشىلىك اۋماقتىق ءبولىنۋ ەرەكشەلىك­تەرى بويىنشا رەسپۋبليكا حالقىنىڭ اراسىنداعى قازاقتاردىڭ سانى مەن ۇلەسىن ايماقتارداعى قالالار مەن اۋىلدار بويىنشا (گۋبەرنيالاردا، ۋەزدەردە، وكرۋگتەردە جانە وبلىستاردا) ورنالاسۋ جاعدايلارىن تالداپ جانە ونى ورىستاردىڭ سانى مەن سالىستىرىپ قاراستىرساق، وسى زەرتتەۋ ارالىعىندا رەسپۋبليكا حالقىنىڭ ايماقتارعا شوعىرلانۋى مەن سانىنىڭ ءوسىپ-كەمىگەن قارقىنىن بەس ەكونوميكالىق ايماقتارعا (وڭتۇستىك، سولتۇستىك، ورتالىق، باتىس جانە شىعىس قازاقستانعا) ءبولىپ قاراستىرساق، 1926-1959 جىلدارى ارالىعىندا بولعان تاريحي وزگەرىستەر مەن حالىقتىڭ سانى مەن قۇرامىنا اسەر ەتكەن جاعدايلار بۇل اتالعان ايماقتاردان دەموگرافيالىق سيپاتىن بارىنشا وزگەرىستەرگە تۇسىرگەنىن كورسەتەدى.

وسى ارالىقتا (1926-1959 جج.) قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماعىندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ سانى 1169361 (12 ەسە) ادامعا كوبەيىپ، 63,6 پايىزعا وسسە، ولاردىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ سانى 233405-كە (83,7 پايىزعا) كەمىسە، ال ورىستاردىڭ قاتارى كەرىسىنشە 943593-كە (19,3 پايىزعا) ارتقان ەدى. ال قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى 1145208-گە، ياعني 14,6 پايىزعا ارتىپ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ قاتارى 229253-كە (10,5 پايىزعا) جوعارىلاسا، ال ورىستاردىڭ سانى 671917-گە (10,1 پايىزعا) وسكەن ەكەن. ەندى اۋىلدا تۇراتىنداردىڭ سانى 24153-كە، دەمەك 98,7 پايىزعا كوبەيىپ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ قاتارى 462658-گە (67,2 پايىزعا) كەمىسە، ال ورىستاردىڭ سانى كەرىسىنشە 271676-عا (35,7 پايىزعا) وسكەن ەدى.

سولتۇستىك ايماقتا تۇراتىن حالىقتاردىڭ سانى 1152497 (11 ەسە) ادامعا ءوسىپ، 58,1 پايىزعا ارتتى. ولاردىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ سانى 41863-كە (92,4 پايىزعا) كەمىسە، ال ورىستاردىڭ قاتارى كەرىسىنشە 765599-عا (38,4 پايىزعا) جوعارىلاعان ەدى. ال قالادا تۇراتىندارىنىڭ سانى 750059-عا، ياعني 12,4 پايىزعا جوعارلاپ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ قاتارى 84966-عا (10,0 پايىزعا) ارتسا، ال ورىستاردىڭ سانى 438704-كە (13,7 پايىزعا) كوبەيگەن ەكەن. ەندى اۋىلدا تۇراتىنداردىڭ سانى 402438-گە، دەمەك 78,8 پايىزعا ءوسىپ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ سانى 126829-عا (76,7 پايىزعا) ازايسا، ال ورىستاردىڭ سانى كەرىسىنشە 326895-كە (55,5 پايىزعا) ارتقان ەدى.

باتىس ايماقتا تۇراتىن حالىقتاردىڭ سانى 172324 (2 ەسە) ادامعا ازايىپ، 86,1 پايىزعا كەمىگەن. ولاردىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ سانى 362762-گە (60,5 پايىزعا) تومەندەسە، ال ورىستاردىڭ قاتارى كەرىسىنشە 149828-گە (53,6 پايىزعا) وسكەن ەدى. ال قالادا  تۇراتىندارىنىڭ سانى 351844-كە، ياعني 27,7 پايىزعا جوعارىلاپ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ قاتارى 129831-گە (10,6 پايىزعا) ارتسا، ال ورىستاردىڭ سانى 149902-گە (29,4 پايىزعا) كوبەيگەن ەكەن. ەندى اۋىلدا تۇراتىنداردىڭ سانى 524168-گە، دەمەك 54,2 پايىزعا كەمىپ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ قاتارى 492593-كە (45,5 پايىزعا) كەمىسە، ال ورىستاردىڭ سانى 74-كە (99,9 پايىزعا) ازايعان ەدى.

شىعىس ايماقتا تۇراتىن حالىقتاردىڭ سانى 54704 (1 ەسە) ادامعا كەمىپ 95,8 پايىزعا تومەندەگەن. ولاردىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ سانى 389528-گە (45,5 پايىزعا) ازايسا، ال ورىستاردىڭ قاتارى كەرىسىنشە 357419-عا (52,7 پايىزعا) كوبەيگەن ەدى. ال قالادا تۇراتىندارىنىڭ سانى 502211-گە، ياعني 19,3 پايىزعا كوبەيىپ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ قاتارى 58874-كە (27,2 پايىزعا) جوعارىلاسا، ال ورىستاردىڭ سانى 384589-عا (16,0 پايىزعا) ارتقان ەكەن. ەندى اۋىلدا تۇراتىنداردىڭ سانى 556915-كە، دەمەك 53,2 پايىزعا كەمىپ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ سانى 448402-گە (35,3 پايىزعا) كەمىسە، ال ورىستاردىڭ سانى 27170-كە (91,6 پايىزعا) ازايعان ەدى.

1926 جىلعى ساناقتا ورتالىق ايماقتا تۇراتىن حالىقتارعا بايلانىستى مالىمەت بەرىلمەگەندىكتەن، 1959 جىلعى وسى ايماقتا تۇراتىن حالىقتىڭ سانىن 1939 جىلعى ساناقتىڭ مالىمەتتەرىمەن سالىستىرىپ انىقتاۋعا تۋرا كەلەدى. سونىمەن 1939 جانە 1959 جىلدار ارالىعىندا ورتالىق ايماقتا تۇراتىن حالىقتاردىڭ سانى 600345 (6 ەسە) ادامعا ءوسىپ، 41,1 پايىزعا كوبەيگەن بولسا، ولاردىڭ اراسىنداعى قازاقتاردىڭ سانى 58371-گە (70,0 پايىزعا) جوعارىلاسا، ال ورىستاردىڭ قاتارى 296431-گە (38,6 پايىزعا) ارتقان ەدى. ال قالادا تۇراتىندار­دىڭ سانى 562339-عا، ياعني 29,5 پايىزعا جوعارىلاپ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ قاتارى 55201-گە (44,7 پايىزعا) ارتسا، ال ورىستاردىڭ سانى 283098-گە (32,1 پايىزعا) وسكەن ەكەن. ەندى اۋىلدا تۇراتىنداردىڭ سانى 38006-عا، دەمەك 82,8 پايىزعا ارتىپ، ونىڭ ىشىندە قازاقتار­دىڭ سانى 2170-كە (97,7 پايىزعا) كوبەيسە، ال ورىستار­دىڭ سانى 13333-كە (79,6 پايىزعا) وسكەن ەدى [12].

قازاقتاردىڭ رەسپۋبليكانىڭ ايماقتارىندا XX عاسىردىڭ باسىندا قالىپتاسقان ءداستۇرلى ورنالاسۋى بۇل جىلدارى دا ساقتالىپ، ءوز ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاي ءتۇستى. 1926 جىلى رەسپۋبليكادا تۇراتىن قازاقتاردىڭ نەگىزگى بولىگى 1439277-ءى، ياعني 39,7 پايىزى وڭتۇستىك ايماقتا تۇرسا، باتىس ايماقتاعى قازاقتاردىڭ سانى 919483, دەمەك 25,3 پايىز بولىپ، ال سولتۇستىك ايماقتارداعىلاردىڭ قاتارى 554215, ياعني 15,3 پايىزدى قۇراسا، شىعىس ايماقتا بار بولعانى 714637-ءى، عانا قازاقتار تۇرعان ەكەن. كەيىنگى 34 جىل بويىندا بۇل قالىپتاسقان ءداستۇرلى ورنالاسۋعا كۇردەلى وزگەرىستەر ەنگەن جوق. مىسالى، 1959 جىلى وڭتۇستىك ايماقتا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى 1205872-ءى، ياعني 43,2 پايىز بولسا، باتىس ايماقتاعىلاردىڭ قاتارى 556721-ر، دەمەك 19,9 پايىزدى قۇراعان ەدى، ەندى سولتۇستىك ايماقتاعى قازاقتاردىڭ سانى 512352-ءى، ياعني 18,3 پايىز بولسا، شىعىس ايماقتاعىلاردىڭ قاتارى 325109-ز، دەمەك 11,6 پايىزدى قۇراسا، ال ورتالىق ايماقتا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى بار بولعانى 194912-ءى، ياعني 7,0 پايىز بولعان ەكەن [13].

1926 جىلى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ ازىراق بولىگى 520510-ى، ياعني 8,4 پايىزى قالالاردا بولىپ، ال كوبىرەك بولىگى نەگىزىنەن 5675846-ى، دەمەك 91,6 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە تۇردى. 1939 جىلى قالالاردا تۇراتىنداردىڭ سانى (ازىراعى) 1710027-ءى، ياعني 27,8 پايىزدى قۇراسا، ال اۋىلداردا تۇراتىنداردىڭ قاتارى (كوبىرەگى) 44441075-ءى، دەمەك 72,2 پايىز بولعان ەدى. ەندى 1959 جىلى قالالارداعىلاردىڭ سانى (ازىراعى) 4067224-ءى، ياعني 43,7 پايىز بولسا، ال اۋىلداعىلاردىڭ قاتارى (كوبىرەگى) 5242623-ءى، دەمەك 56,3 پايىز بولعان ەكەن. دەمەك، مۇنان بايقايتىنىمىز قالالاردا تۇراتىنداردىڭ سانىنا قاراعاندا، اۋىلدا تۇراتىندارىنىڭ قاتارى باسىمىراق ەكەنى بايقالادى. ەندى بۇلاردىڭ اراسىندا 1926 جىلى قازاقتاردىڭ سانى، قالاداعىلاردىڭ ىشىندە (ازىراعى) 73879-ى، ياعني 2,0 پايىز بولسا، ورىستاردىڭ قاتارى (ازىراعى) 280964-ءى، دەمەك 22,0 پايىز بولعان ەدى، قازاقتاردىڭ سانىن ورىستاردىڭ سانىمەن سالىستىرعاندا (207085 ادامعا) 20,0 پايىزعا تومەنىرەك بولعان، ال اۋىلدا تۇراتىنداردىڭ 3553733-ءى، ياعني 98,0 پايىزى (كوبىرەگى) قازاقتار بولسا، 994091-ءى، دەمەك 78,0 پايىزى (كوبىرەگى) ورىستار بولعان ەدى، قازاقتاردىڭ سانىن ورىستاردىڭ سانىمەن سالىستىرعاندا (2559642 ادامعا) 20,0 پايىزعا جوعارىراق بولعان ەكەن. ال 1939 جىلى قالالارداعى قازاقتاردىڭ سانى (ازىراعى) 374615-ءى، ياعني 16,1 پايىز بولسا، ورىستاردىڭ قاتارى (ازىراعى) 977876-ى، دەمەك 39,9 پايىزى بولعان ەدى، قازاقتاردىڭ سانىن ورىستاردىڭ سانىمەن سالىستىرعاندا (603261 ادامعا) 23,8 پايىزعا تومەنىرەك بولعان، ال اۋىلدا تۇراتىنداردىڭ 1953010-ى، ياعني 83,9 پايىزى (كوبىرەگى) ورىستار بولعان ەدى، قازاقتاردىڭ سانىن ورىستاردىڭ سانىمەن سالىستىرعاندا (481758 ادامعا) 23,8 پايىزعا جوعارىراق بولعان ەكەن. ەندى 1959 جىلى قالالاردا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى (ازىراعى) 678531-ءى، ياعني 24,3 پايىز بولسا، ورىستاردىڭ قاتارى (كوبىرەگى) 2343282-ءى، دەمەك 59,0 پايىز بولعان ەدى، قازاقتاردىڭ سانىن ورىستاردىڭ سانىمەن سالىستىرعاندا (1664751 ادامعا) 34,7 پايىزعا تومەنىرەك بولعان، ال اۋىلدا تۇراتىنداردىڭ  2116435-ءى، ياعني 75,7 پايىزى (كوبىرەگى) قازاقتار بولسا، 1630947-ءى، دەمەك 41,0 پايىزى (ازىراعى) ورىستار بولعان ەدى، قازاقتاردىڭ سانىن ورىستاردىڭ سانىمەن سالىستىرعاندا (485488 ادامعا) 34,7 پايىزعا جوعارىراق بولعان ەكەن.

ەندى وسى ارالىقتا قالالاردا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى (1939 جىلى 297061, ياعني 14,0 پايىز) 600977 ادامعا، دەمەك 22,2 پايىزعا وسكەن بولسا، كەرىسىنشە اۋىلدارداعى قازاقتاردىڭ قاتارى (1939 جىلى 1682830, دەمەك 14,0 پايىز) 1519405 ادامعا، ياعني 22,2 پايىزعا كەمىگەن ەدى. سونىمەن 1926 جىلى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ 2,0 پايىزى قالالاردا بولسا، بۇل دەڭگەي 1939 جىلى 16,1 پايىزعا ارتىق، ال ولاردىڭ قاتارى 1959 جىلى 24,3 پايىزعا وسكەن ەكەن. ال 1926 جىلى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ 9,0 پايىزى اۋىلداردا بولسا، بۇل دەڭگەي 1939 جىلى 83,9 پايىزعا تومەندەسە، ال ولاردىڭ قاتارى 1959 جىلى 75,7 پايىزعا كەمىگەن ەدى. دەمەك عاسىرلار بويى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانىپ كەلگەن قازاق حالقىنىڭ كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قالالارعا شوعىرلانۋى، ىرگەلى مادەني ورتالىقتارعا جيناقتالۋى باياۋ ءجۇردى. ويتكەنى، بۇل ۇدەرىس تابيعي جولمەن جۇرگەننەن گورى سىرتقى كۇشتەرگە تاۋەلدى بولدى [14].

1920-1930 جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى قىزىل تەررور قالالارعا ارزان قارا جۇمىس كۇشىن اكەلۋمەن بىرگە اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قالالارعا كەلۋىن كوبەيتتى. سوندىقتاندا قالا تۇرعىندارىنىڭ قاتارى ارتىپ، ارشىنداي ءوسىپ كەلە جاتتقان ءوندىرىس ورىندارى كوپتەگەن جاڭا قالالار تۋعىزدى. 1926 جىلى قازاقستاننىڭ اۋماعىنداعى 24 قالالىق ەلدى مەكەندەرگە 6 قالا جانە 18 قالا تيپتەس كەنتتەر جاتقىزىلسا، 1939 جىلى ولاردىڭ قاتارى ءوسىپ، قالا مەن قالا تيپتەس 81 ەلدى مەكەندەردىڭ 28-ءى قالادا، ال 53-ءى قالا تيپتەس پوسەلكىلەر بولدى. ەندى 1959 جىلى رەسپۋبليكا بويىنشا قالالاردىڭ سانى 43-كە جەتىپ، 101-ر قالا تيپتەس ەلدى مەكەندەردىڭ 15-ءى قالا دا، ال 86-ى قالا تيپىندەگى پوسەلكىلەر بولعان ەدى [15].

قازاقتار قالا تۇرعىندارىنىڭ ىشىندە از بولدى، ونىڭ باستى سەبەبى - كوپكە دەيىن اۋىل شارۋاشىلىعى باسىم بولعاندىقتان قالالار وتە باياۋ دامىدى. تەك كەڭەس زامانىنداعى يندۋستريالاندىرۋدىڭ ىسكە اسۋىنا بايلانىستى قالالاردىڭ ءوسۋى كەڭىنەن ءورىس الا باستادى. 1926 جىلى رەسپۋبليكا بويىنشا 100 مىڭ حالقى بار بىردە ءبىر قالا بولعان جوق، ال تۇرعىندارى 50 مىڭنان اسقان جالعىز قالا سەمەي (56871 ادام) عانا ەدى، ولاردىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ سانى 8254, ياعني 14,5 پايىز بولسا، ال ورىستاردىڭ قاتارى 33000, دەمەك 58,0 پايىز بولعان ەكەن [16]. دەگەنمەن 1939 جىلى قازاقستاندا تۇرعىندارى 100 مىڭنان اسقان ءۇش-اق قالا: الماتى (296631 ادام) ولاردىڭ 40134-ءى، ياعني 13,5 پايىزى قازاقتار، ال 202953-ءى، دەمەك 68,4 پايىزى ورىستار بولعان. قاراعاندى (235053 ادام) ونىڭ 75527-ءى، ياعني 32,1 پايىزى قازاقتار، ال 134108-ءى، دەمەك 57,0 پايىزى ورىستار بولدى. سەمەي (153768 ادام) ونىڭ 40641-ءى، ياعني 26,4 پايىزى قازاقتار، ال 93107-ءى، دەمەك 60,5 پايىزى ورىستار بولعان ەدى [17]. ەندى 1959 جىلعا قاراي بۇل جاعداي كۇرت وزگەردى: تۇرعىندارى 100 مىڭنان اسقان قالالاردىڭ قاتارى ونعا جەتتى، ياعني ءۇش ەسە ءوستى. ولاردىڭ قاتارىندا: الماتى (654385 ادام) ولاردىڭ 66497-ءى، ياعني 10,2 پايىزى قازاقتار، ال 45736-ى، دەمەك 68,9 پايىزى ورىستار بولدى. قاراعاندى (797392 ادام) ونىڭ 101728-ءى، ياعني 12,7 پايىزى قازاقتار، ال 417206-ى، دەمەك 52,3 پايىزى ورىستار ەدى. سەمەي (228194 ادام) ونىڭ 56120-ى، ياعني 24,6 پايىزى قازاقتار، ال 133322-ءى، دەمەك 58,4 پايىزى ورىستار بولعان. شىمكەنت (333251 ادام) ونىڭ 72775-ءى، ياعني 21,8 پايىزى قازاقتار، ال 145001-ءى، دەمەك 43,5 پايىزى ورىستار ەكەن. وسكەمەن (394396 ادام) ونىڭ 24768-ءى، ياعني 6,3 پايىزى قازاقتار، ال 324743-ءى، دەمەك 82,3 پايىزى ورىستار بولدى. تسەلينوگراد (257699 ادام) ونىڭ 39985-ءى، ياعني 15,5 پايىزى قازاقتار، ال 129347-ءى، دەمەك 50,2 پايىزى ورىستار ەدى. جامبىل (201670 ادام) ونىڭ 34228-ءى، ياعني 17,0 پايىزى قازاقتار، ال 103702-ءى، دەمەك 51,4 پايىزى ورىستار بولعان. قوستاناي (187776 ادام) ونىڭ 11931-ءى، ياعني 6,3 پايىزى قازاقتار ، ال 110422-ءى، دەمەك 58,8 پايىزى ورىستار بولعان. اقتوبە (174426 ادام) ونىڭ 41881-ءى، ياعني 24,0 پايىزى قازاقتار، ال 74836-ى، دەمەك 42,9 پايىزى ورىستار بولدى. گۋرەۆ (161766 ادام) ونىڭ 93329-ى، ياعني 57,7 پايىزى قازاقتار،ال 50230-ى، دەمەك 31,1 پايىزى ورىستار بولعان ەكەن. بىراق قالالاردا سىرتتان كەلگەن جۇمىسشىلار، ما­ماندار مەن باسقا الەۋمەتتىك توپتار وكىلدەرى بولا بەرگەندىكتەن قازاقتاردىڭ ۇلەسى كوپ جوعارىلاي قويعان جوق. 1926-1959 جىلدار ارالىعىنداعى قازاقتاردىڭ سانى 9 ەسە، ال ۇلەسى 12 ەسە وسكەنىمەن (2,0 پايىزدان 24,3 پايىزعا), ولار بارلىق قالا تۇرعىندارىنا 14 پەن جەتە المادى. سولتۇستىك، ورتالىق جانە شىعىس ايماقتارىنىڭ قالالارىندا قازاقتاردىڭ از بولۋى (5 پايىزدان 18 پايىزعا) داستۇرگە اينالسا، كەزىندە رەسپۋبليكا استاناسى بولعان - الماتىدا 1926 جىلى 7,0 پايىزدى قۇراپ، 1939 جىلى 13,5 پايىز بولسا، ال ولاردىڭ قاتارى 1959 جىلى 10,2 پايىز عانا بولدى.

جوعارىدا رەسپۋبليكانىڭ قالا تۇرعىن­دارىنىڭ ىشىندەگى ورىستاردىڭ باسىم ەكەندىگىن كورسەتتىك، دەگەنمەن كەيبىر ىرىلەۋ قالالاردا قازاقتاردىڭ باسىمدىلىعى بايقالادى. 1959 جىلى جامبىل، تسەلينوگراد، قاراعاندى جانە پاۆ­لودار قالالارىنداعى قازاقتاردىڭ ۇلەسى 18 پا­يىزدان اسقان جوق. تەك قازاقتار باسىمىراق بولعان قالالار: گۋرەۆتە - 57,7 پايىز، قىزىلوردادا - 51,4 پايىز، اقتوبەدە - 24,0 پايىز، سەمەيدە - 24,6 پايىز، شىمكەنتتە - 21,8 پايىز بولعان ەدى [18].

قورىتا ايتقاندا 1926-1959 جىلدار ارا­لى­عىندا رەسپۋبليكا حالقىنىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ سانى 27,1 پايىزعا كەمىگەن. بۇعان سەبەپ بولعان، ەكونوميكالىق ساياساتتى بۇرمالاعان، قازاق حالقىنا قارسى قاندى تەررور ۇيىمداستىرعان ف.ي.گولوششەكين باسقارعان قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ باسشىلارى ەدى.

دەگەنمەن دە بۇل كەزەڭدە قازاق حالقى ءۇشىن ايتارلىقتاي وزگەرىستەر بولدى. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ سانى مەن قۇرامى جانە الەۋ­مەتتىك قۇرامىندا وزگەرىستەر بايقالدى. كوپشىلىگى كوش­پەلى شارۋاشىلىقپەن اينالىساتىن حالىق وتى­رىق­شىلىققا اينالدى، رەسپۋبليكا قالالارىنىڭ سانى مەن حالقى ءوستى. قالا حالقىنىڭ اراسىندا قازاق­تار­دىڭ سانى كوبەيدى. قازاقستان كوپ ۇلتتى ەلگە اينالدى.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان