پەروۆسك مەن قازالىدا ەگىنشىلىكتىڭ دامۋى
ء(حىح ع. ەكىنشى جارتىسى)
ەگىنشىلىك - قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ەجەلگى تايپالاردىڭ مال وسىرۋمەن قاتار دامىتقان نەگىزگى كاسىبى. وڭتۇستىك قازاقستان اۋداندارىندا، سىرداريا، شۋ، تالاس، ارىس وزەندەرىنىڭ بويىندا، قاراتاۋ جوتاسى باۋراي-لارىندا تابيعي سۋ قويمالارى مەن شابىندىق القاپتارى بار جەرلەردەگى تابيعات جاعدايلارى بۇل جەرلەردە ءىرى-ءىرى ەگىنشىلىك قونىستارىنىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى.
ء(حىح ع. ەكىنشى جارتىسى)
ەگىنشىلىك - قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ەجەلگى تايپالاردىڭ مال وسىرۋمەن قاتار دامىتقان نەگىزگى كاسىبى. وڭتۇستىك قازاقستان اۋداندارىندا، سىرداريا، شۋ، تالاس، ارىس وزەندەرىنىڭ بويىندا، قاراتاۋ جوتاسى باۋراي-لارىندا تابيعي سۋ قويمالارى مەن شابىندىق القاپتارى بار جەرلەردەگى تابيعات جاعدايلارى بۇل جەرلەردە ءىرى-ءىرى ەگىنشىلىك قونىستارىنىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى.
ب.د.د. ءىى عاسىردان ب.د. ءىىى عاسىرلارى اراسىندا ءومىر سۇرگەن قاڭلى تايپالارىنىڭ سىردىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى قونىستارىنا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ بارىسىندا ارحەولوگتار ءداندەر مەن استىق قامبالارىنىڭ ورنىن تاپقان. ەدەن سىلاعى مەن قامكەسەكتەن سابان-توپان قالدىقتارىنىڭ بولعاندىعى، ءدان ۇككىشتەر مەن استىق ساقتايتىن قامبالاردىڭ كوپ كەزدەسۋى، جەر وڭدەيتىن تاس كەتپەندەر، سۇيەكتەن جاسالعان وراقتاردىڭ تابىلعاندىعى قاڭلى تايپالارى اراسىندا ەگىنشىلىكتىڭ نەداۋىر دامىعاندىعىن دالەلدەيدى. ب.د. العاشقى عاسىرلارىندا ەگىندى سۋارۋ شەكتەۋلى كولەمدە جۇرگىزىلگەن، ادەتتە سۋدى پايدالانۋعا ەڭبەكتىڭ ەڭ قاراپايىم ادىستەرى قولدانىلدى. جەتىاسار مادەنيەتىن قۇرايتىن سىر بويىنداعى قاڭلى تايپالارىنىڭ قونىستارىنان كوپتەگەن جارما، ارىقتار ىزدەرى ساقتالعان. سۋ ۇلكەن توعاندار ارقىلى كىشى توعاندارعا قۇيادى جانە قالا ىشىنە سولار ارقىلى بارعان. قالا ىشتەرىندە سۋ قويمالارى جاسالىپ، باقشا سۋارۋعا پايدالانىلعان. ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردەگى ەگىنشىلىكتىڭ ىزدەرى سىر بويىندا ەرتەدە وتىرىقشىلىق مادەنيەت بولعانىن دالەلدەي تۇسەدى، ءارى سىر بويىندا ەگىنشىلىكتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى تەرەڭگە سايادى دەۋگە بولادى.
س.پ.تولستوۆ سىردىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى ەرتەدەگى ەگىنشىلىك القاپتارىن كەلەسىدەي توپتارعا جىكتەيدى: جاڭاداريا بويىندا - شىرىكرابات، ءبابىشمولا، بەستام، جەند، قۇمقالا; قۋاڭداريا بويىندا - الىب، رابەنساي، جەتىاسار; سىرداريا بويىندا - كۇيىكقالا، كەسكەنكۇيىكقالا، جانكەنت/1/.
ا.ماكشەەۆ 1853 جىلى اقمەشىت ەكسپەديتسياسى كەزىندەگى زەرتتەۋلەرى مەن 1867 جىلعى زەرتتەۋلەرىن سالىستىرا وتىرىپ، ارالىقتا 14 شاقتى جىل ىشىندە وزەن سۋلاردىڭ ارناسى تارىلىپ، كەبە باستاعانىنا كۋا بولعاندىعىن جازادى. «سىردىڭ قازالى ساعاسىنىڭ 1853 جىلى ەنى 20 ساجىن، تەرەڭدىگى 2 ساجىن بولعان، ءارى سۋ جىلدام وتەتىن، سول جاعىنان ارناسىنان تاسىپ، ول جەردە قالىڭ قامىس وسكەن ەدى، 1867 جىلى مەن ءجاي سىرعىپ اعىپ جاتقان سۋ ءىزىن تاپتىم، كەۋىپ كەتكەن قامىستىق ۇستىنەن جول تۇسكەن. بابىستىڭ جانە قاراوزەك باتپاعىن ىلعالداندىرىپ تۇرعان بىرقازان ساعاسىنىڭ باسى - ساعاز باستاۋى. 1853 جىلى سىردان باستاۋ الاتىن ساعاسىنىڭ ەنى 20 ساجىن، تەرەڭدىگى 1,5 ساجىن ەدى، ءارى ودان ءوتۋ وتە قيىن بولعان، ال قازىر (1967 جىلدى ايتىپ تۇر - ت.ك.) مۇلدەم قۇرعاپ قالعان»، -دەيدى /2/.
ن.قالماقوۆ سىرداريا وبلىسىنىڭ ءسولتۇستىك بولىگىنىڭ سۋلاندىرۋ جۇيەسىنىڭ وتكەن تاريحى جايىندا حح عاسىردىڭ باس كەزىندە ءبىر قارت كىسىدەن جازىپ العان اڭگىمەسىن جاريالاعان: «700-800 جىل بۇرىن سىرداريانىڭ تۇتاس سۋ جۇيەسى بولعان. سول كەزدە جاڭاقورعانداعى پوشتا ستانتسياسىنان باستاپ سىرداريا ەكى سالاعا ءبولىنىپ، سونىڭ ءبىرى قىزىلقۇم ارقىلى، ال ەكىنشىسى قاراتاۋ بوكتەرىنەن وتەتىن. قىزىلقۇمدا، سونداي-اق قاراتاۋ بوكتەرىندە دە قىزعان تىرشىلىك بولاتىن. وزەننىڭ قوس تارماعىنىڭ اراسى شولەيت ەدى. وسى قۇم ارقىلى وزەن سۋى ءوزىنىڭ جاڭا ارناسىن اشىپ، ءبىر سالاعا قوسىلادى. ءبىر كەزدە سىرداريادان ەجەلگى بەستاۋ قالاسىنا ارىق تارتۋ ارەكەتى جاسالعان. وسى ارىقتىڭ ىزدەرى بۇرىنعى تومەنارىق پوشتا ستانتسياسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. اڭگىمەشى ءبىر حاننىڭ جارلىعىمەن (ول حاننىڭ ەسىمىن اتاعان جوق) تومەنارىقتا سانسىز جۇمىسشىلار ەڭبەكتەنگەنىمەن، ەشبىر ناتيجەگە قول جەتپەگەنىن ايتتى. تومەنارىق بويىمەن سۋ اقپاپتى. قازىرگى كوزقاراس تۇرعىسىنان العاندا قارت ادامنىڭ اڭگىمەسى شىندىققا جاناسادى; راسىندا دا، تومەنارىق ستانتسياسىندا تەرەڭ ءۇش ارىقتىڭ ىزدەرى بار جانە شيەلى تەمىر جول ستانتسياسىنىڭ قارسى جاعىنداعى قاراتاۋ بوكتەرىندە ەجەلگى بەستاۋ قالاسىنىڭ قالدىقتارى بار. ونىڭ ۇيىندىلەرى شيەلى ستانتسياسىنان 25 شاقىرىم جانە تومەنارىق ستانتسياسىنان 35-40 شاقىرىم شالعايداعى تاۋ بوكتەرىندە جاتىر. ال جاڭاقورعان ستانتسياسى ماڭىندا سىرداريانىڭ ەكى سالاسىنىڭ ىزدەرى جوق. سويتسە دە جاڭاقورعاننان پەروۆسك تاۋلارىنا دەيىنگى بۇكىل كەڭىستىككە وزەننىڭ كوپتەگەن ەسكى تارماقتارى ەجەلگى كولدەردى قۇراعان»/3/. ن.قالماقوۆقا دەرەك بەرۋشى قارتتىڭ «قىزىلقۇمدا، سونداي-اق قاراتاۋ بوكتەرىندە دە قىزعان تىرشىلىك بولاتىن» دەۋى بۇل جەرلەردەگى ەرتەدەگى ەگىنشىلىك پەن وتىرىقشىلىقتى ايتىپ وتىرعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
سىرداريانىڭ سول جاق بەتىندەگى بەتپاقدالادان جاڭاداريا وزەنىنە دەيىنگى القاپتا جاتقان ارىق ىزدەرى ەرتەدە ەگىنشىلىكتىڭ قارقىندى دامىعاندىعىنىڭ دالەلى. پەروۆسك ۋەزى تۇرعىندارى سىرداريا وزەنىنىڭ ەكى جاق بەتىندە 350 شاقىرىمداي ۇزىندىقتا ورنالاسقان. پەروۆسك ۋەزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە قاراتاۋ تاۋلارىنىڭ بوكتەرىندە مادەني داقىلدار ءوسىرۋ ءىسى نەداۋىر دامىعان، سالىستىرمالى تۇردە سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە تەلەكول بويىندا قىستاۋلار كوپ ورنالاسقان، ال سۋلاندىرۋ ءجۇيەسىنىڭ ناشار دامۋىنا بايلانىستى ەگىن ەگىلمەگەن. سىرداريا اڭعارىنداعى ەگىستىك القاپتار وزەننەن تارتىلعان باستى ارىقتار كەلىپ قۇياتىن كول سۋلارى ارقىلى سۋلاندىرىلادى. سىرداريا سۋى مۇز ەرىگەن كەزدەن باستاپ شىلدە ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن عانا كوتەرىڭكى بولىپ، ارناسىنان تولىپ اققان. پەروۆسك ۋەزىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگى وزەن سۋىنان بيىكتە ورنالاسقاندىقتان، بۇل جەردە شىعىر كەڭىنەن پايدالانىلعان. سولتۇستىك-شىعىسىنداعى تاۋلى وڭىردە تاۋدان اققان وزەن سۋلارىنان تارتىلعان ارىقتارمەن سۋلاندىرىلادى. سۋ تاياز اققاندىقتان ماۋسىمنىڭ باسىنا دەيىن تاۋ قارى ەرىپ بىتكەنگە دەيىن سۋدى قولدان جاسالعان سۋ قويماسىنا جينايدى /4/.
سىر بويىندا ەگىنشىلىكتىڭ كاسىپ رەتىندە كەڭىنەن ءورىس الۋى ءحىح عاسىردىڭ ورتا كەزىنە سايادى. «سانكت-پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستي» باسىلىمىنىڭ 1865 جىلعى №266 سانىندا جاريالانعان رەداكتسيالىق ماقالادا سىرداريا قازاقتارىنىڭ وتىرىقشىلىققا اۋىسۋىنا پەروۆسكىدە فورتتىڭ سالىنۋى اسەر ەتكەن دەپ كورسەتىلگەن. ءحىح عاسىردىڭ 2-ءشى جارتىسىندا قازاقستانداعى ەگىنشىلىكتىڭ دامۋى قازاق شارۋاشىلىعىندا ونىڭ الدىنداعى ۋاقىتتا بولعان ىلگەرى باسۋشىلىقتار ارقىلى ازىرلەنگەن ەدى. بۇل كەزەڭدە ەگىنشىلىكتىڭ ءبىرشاما كەڭ ءورىس العان جەرى وسى سىرداريا ءوڭىرى بولدى.
ءحىح عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قازاقتاردىڭ كورشى وتىرىقشى حالىقتارمەن جانە ورىس قونىستانۋشىلارىمەن مادەني-ەكونوميكالىق بايلانىستارىنىڭ كۇشەيۋى، قازاق ەگىنشىلىگىنىڭ دارەجەسى مەن اۋماعىنا، كورشىلەردەن اگرونوميالىق تاسىلدەردى ۇيرەنۋىنە، ەگىنشىلىك دا-قىلدارىن تاڭداۋىنا، ەگىنشىلىك ونىمدەردىڭ شارۋاشىلىق جانە باسقا ماقساتتارعا ورىندى پايدالانۋعا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. مال اپاتىنا سوقتىراتىن ىندەتتەردىڭ، جۇتتىڭ بولۋى مال شىعىنىن ارتتىرا ءتۇستى، مالى ازايعان قازاقتار كوشپەلىلىكتەن قول ءۇزىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋعا ءماجبۇر بولدى.
حالىقتىڭ ەگىنشىلىك قاجەتتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا قازاقستانداعى سىرداريا، قۋاڭداريا، جاڭاداريا، ارىس، سارىسۋ، كەلەس، تالاس، شۋ سياقتى وزەندەردىڭ سۋى جەتكىلىكسىز بولدى. سول سەبەپتى حالىق وزەندەردەن قۇرعاق دالاعا ارىقتار تارتتى. ارىق قازۋعا كەيدە ءبىر رۋلى ەل تولىق كىرىسكەن. ۇلكەن ارىقتار قازۋ ءىسى بىرنەشە جىلعا سوزىلعان.
ءحىح عاسىردىڭ 2-ءشى جارتىسىندا قازالى ۋەزىندە جەرگىلىكتى حالىق جانكەنت سياقتى قيراعان قالالار، ەسكى قونىستارعا اپاراتىن ارىقتاردى تازارتىپ، ارشىپ، قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنا كىرىستى. ءىستىڭ بارىسى ن.ماەۆتىڭ «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىندە جاريالانعان «يرريگاتسيوننايا رابوتا ۆ كازالينسكوم ۋەزدە» اتتى ماقالاسىندا باياندالدى: «بىرقازان ارىعى قازالىدان 45 شاقىرىم جەردەگى سىرداريانىڭ سول جاعىنان تارتىلدى، ۇزىندىعى 11 ارشىن، سىردان باستالاتىن كوزىنىڭ ەنى 17 ارشىن، بارا-بارا 14 ارشىنعا قىسقاردى. كولەمى 50 شاقىرىمداي ارىق بىرقازان كولىنە قۇيادى. ارىقتى تازالاۋ جۇمىسى 1876 جىلى باستالدى، 1878 جىلى 10000 پۇت استىق ەگىلدى. باۋجيدە ارىعىنىڭ ۇزىندىعى 65 ارشىن، ەنى 9 ارشىن. باۋجيدەگە پاراللەل جاتقان ۇزىندىعى 6 شاقىرىم ەگىستىككە تارى ەگىلدى. بۇل ەكى ارىق 2500 پۇت ءداندى داقىل ەگىلەتىن جەردى سۋارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەرگەرەك ارىعىنىڭ قۇرىلىسىنا 1878 جىلى 4000 ادام، 1879 جىلى 2000 ادام تارتىلدى. 1878 جىلى ەرگەرەك القابىنا 3 مىڭ پۇت ءارتۇرلى استىق تۇقىمى ەگىلىپ، 1879 جىلى 5000 پۇت استىق ەگىلدى. جانكەنت شاھارىنا اپاراتىن ۇزىندىعى 30 شاقىرىم، ەنى 9 ارشىن بولاتىن ارىق اشىلىپ، 5000 پۇت ءدان سەبىلگەن ەگىستىكتى سۋاردى» /5/.
وسىنداي ەسكى ارىقتاردى قالپىنا كەلتىرىپ، اشىپ، سۋ جۇرگىزۋ ءىسى جولەك ەلدى مەكەنىندە دە قولعا الىنعان. بۇل باستاما ا.دياتكوۆتىڭ «كيرگيزسكيە نۋجدى» اتتى ماقالاسىندا قولداۋ تاپتى. ماقالادا وزەك، كوككەرىم، تومەنارىق ارىقتارى مەن شيەلى كانالىنىڭ قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەندىگى جانە جولەك بولىستىعىنداعى ەگىستىك القاپتارىنداعى سۋلاندىرۋ شارالارىنىڭ ناتيجەلەرى ايتىلدى /6/. وسى ماقالادا سىر ءوڭىرى قازاقتارىنىڭ قالاي وتىرىقشىلانىپ جاتقاندىعى، سورقۇدىقتان شيەلىگە دەيىنگى 40 دەسياتينا، پەروۆسك ۋەزىندەگى قازاقتاردىڭ 10 دەسياتينا جەرلەردى وڭدەپ، ەگىستىك القاپقا اينالدىرعاندىعى باياندالادى.
ارىقتاردى قولدان قازۋ، ەسكى ارىقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ ءىسى حح عاسىردىڭ باس كەزىندە دە جالعاستى. «سىردارينسكي باسسەين ي ەگو بۋدۋششەە زناچەنيە» اتتى ماقالادا جامانداريا مەن قاراوزەك ارالىعىنداعى 80 شاقىرىم جەرگە سوزىلىپ جاتقان جەردى جامانداريادان تارتىلاتىن كەتپەنسۋ، قاراارىق، بىرقازان، بەسارنا ارىقتارى جانە اقجۇرەكتەن قازالىنىڭ باتىسىنا دەيىنگى ارالىقتارداعى جەرلەردى يگەرۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى جانە كارىز، بوگەتتەر، كوپىرلەر سالۋ كەرەكتىگى دە ايتىلدى /7/.
سىر وڭىرىندەگى ەگىنشىلىكتىڭ قالىپتاسۋى جايىندا ا.ماكشەەۆتىڭ «وپيسانيە نيزوۆەۆ سىر-داري» ەڭبەگىندە: «سىرداريا قازاقتارى ەگىنشىلەر مەن كوشپەلىلەرگە بولىنەدى. ... ەگىنشىلىك قۇرالدارى قاراپايىم، اعاش جانە تەمىر سوقا جەر جىرتادى. ەگىندى وراقپەن، قولمەن جينايدى. جىلقى، وگىز كومەگىمەن تاس ديىرمەندە ءدان تازارتىلادى. پەروۆسك فورتى مەن جولەك ارالىعىندا سۋ جانە تاس ديىرمەندەر كەزدەسەدى. ... سىر وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى بويىندا ارپا، سۇلى، تارى، قىزىل جۇگەرى، اق جۇگەرى جانە قاۋىن، قاربىز وسىرىلەدى»، - دەي وتىرىپ، سىردىڭ تومەنگى بويىندا 2 مىڭداي ەگىنشى شاڭىراعى بارىن كورسەتەدى /8/.
سىرداريانىڭ قاراوزەك ساعاسى بويى ەگىنشىلىكتى دامىتۋعا اسا قولايسىز بولسا دا، سۋارمالى ەگىنشىلىك ءۇشىن قاراوزەكتەن تارتىلعان ارىقتار ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ارىق قازۋ ءىسى اسا جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتكەن. ارىق قازۋ كەزىندە ادامداردى جۇمىلدىرۋ، ۇيىمداستىرۋ، ولاردى باسقارۋ ءۇشىن - اقساقال، سۋدى پايدالانۋعا باسشىلىق جاسايتىن - مۇراپ, ارىق قۇرىلىسى مەن تەحنيكاسىن قاداعالايتىن - شاباقشى سايلاندى. ارىق قۇرىلىسى اياقتالعاننان كەيىن كوبىنە ارىق قازۋ ءىسىن باسقارعان اقساقال اتىمەن اتالىپ كەتەتىن.
ەگىنشىلىك القاپتاردى سۋارۋعا قۋاڭداريا، جاڭاداريا سياقتى تابيعي سۋ كوزدەرى جانە سۋارمالى تەحنيكالار پايدالانىلدى. سۋارمالى ەگىنشىلىكتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى شىعىر قوندىرۋ بولدى. سۋ كوتەرەتىن قۇمىرالار قوندىرىلعان اعاش دوڭگەلەك، ەكى ءتىستى قوندىرعىنىڭ كومەگىمەن، وگىز نەمەسە تۇيەنىڭ كومەگىمەن اينالدىرىلدى. سىر بويىندا ەڭ قاراپايىم جاسالعان شىعىردىڭ قۇنى 30 سومدى قۇراعان ەكەن /9/.
سىر قازاقتارى تارى ەگۋگە ەرەكشە ءمان بەرگەن. تارى ءونىمدى جاقسى بەرگەن، ءارى اسا ەرەكشە كۇتىمدى قاجەت ەتپەيتىن ءونىم. جازدا جەتى رەتكە دەيىن سۋارعان، ءونىمنىڭ ءوسۋى 80 كۇنگە سوزىلعان. ارپا مەن بيداي ءوسىرۋ ءىسى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، بۇرىنعىعا قاراعاندا قارقىنداي باستادى. وعان ورىس قونىستانۋشىلارىنىڭ دا كەلۋى اسەر ەتتى. ارپا مەن بيدايدىڭ ءپىسىپ، ءونىم بەرۋى 100 كۇنگە سوزىلعان.
ورىس اسكەري ستاتيستارىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، 1860 جىلدارى سىر بويىنىڭ 3000 دەسياتين جەرىندە ەگىن سالىنىپ، ودان 200000 پۇتتاي ءونىم جينالعان. بۇل كەزدەرى سىر بويىنداعى ەگىنشىلىكتىڭ باستى القاپتارى قۋاڭداريانىڭ تومەنگى اعىسىندا، № 1-ءشى فورت ماڭىنداعى اقيرەك، قامىستىباس كولدەرى بويىندا، پەروۆسك فورتى ماڭىنداعى سىرداريانىڭ ەكى جاق بەتىنەن جولەككە دەيىنگى ارالىقتا بولدى. پەروۆسك فورتى ماڭىندا باۋجيدە، بىرقازان، جاڭاارىق، كەلتەارىق، تاسارىق، وپقاندى، جەلبان، قارالان، ۇزىنارىق، مۇسىلمان ارىقتارىنىڭ بويىندا، بىرقازان مەن بەسارنا ساعالارىنىڭ ارالىعىنداعى قان سايىندا، باتپاقوتكەل بويىندا، قاراكول، بىرقازان، سارىكول، اششىكول اڭعارىندا ەگىنشىلىك اتىزدارى بولدى.
1860 جىلى ينجەنەر-كاپيتان ستاركوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا، جالپى سىر بويىندا 10295 ەگىنشى وتباسى بولعان، 20600 دەسياتينا جەرگە 82400 پۇت ەگىن سالىنىپ، ودان 2 163 000 پۇت ءونىم العان. تەك №1-ءشى فورت ماڭىنداعى اقيرەك القابىندا 800 دەسياتينا ەگىن اتىزى بولعان /10/. ال، اسكەري كەڭەسشى وسمولوۆسكيدىڭ ەسەپتەۋى بويىنشا، پەروۆسك فورتىنان №2-ءشى فورت ارالىعىندا 1857 جىلى - 2472, 1858 جىلى - 3324, 1859 جىلى - 5228, 1860 جىلى - 4000 وتباسى ەگىن سالعان. وسمولوۆسكيدىڭ كومەكشىسى، ستارشينا كارامىشەۆتىڭ ەسەپتەۋىنشە №1-ءشى فورت وڭىرىندە 1858 جىلى - 7650, 1859-دا - 6872, 1860-تا - 4350 شاڭىراق ەگىن سالعان. بۇل ەكى اسكەري ينفورمانتتىڭ مالىمەتىنەن بايقاعانىمىز - 1860 جىلى ەگىن ەككەن قازاقتار سانىنىڭ ازايۋى. بۇل سول جىلدارداعى قۇرعاقشىلىق پەن شەگىرتكەنىڭ قاپتاۋىنان ەگىننىڭ شىقپاۋىمەن بايلانىستى. 1860 جىلى سىرداريا بويىندا ورتا ەسەپپەن جالپى سانى 8000 ەگىنشى شاڭىراعى بولسا، 1861 جىلى ولاردىڭ سانى 6500-گە قىسقارعان. 1862 جىلى ەگىن سالۋعا تابيعاتتىڭ قولايلى بولۋىنا بايلانىستى ەگىن سالۋشىلاردىڭ سانى ءوسىپ، پەروۆسك فورتى وڭىرىندە - 4051, №1-ءشى فورت ماڭىندا - 4022, بارلىعى - 8073 ەگىنشى شاڭىراعى بولعان. 1862 جىلى 35215 دەسياتينا جەرگە - تارى، 1209 دەسياتينا جەرگە - ارپا، 569 دەسياتينا جەرگە - بيداي، 282 دەسياتينا جەرگە - قارا بيداي ەگىلگەن /11/. قارا بيدايدى جەرگىلىكتى قازاقتار «ارىس» دەگەن.
1863 جىلعى اسكەري مالىمەتتى نەگىزگە الساق، پەروۆسك ۋەزىندە - 4215 ەگىنشى وتباسى بولىپ، 18520 دەسياتينا جەرگە - تارى، 7400 دەسياتينا جەرگە - ارپا، 632 دەسياتينا جەرگە - بيداي، بارلىعى - 26 552 دەسياتينا جەرگە ەگىن ەگىلگەن. ال، № 1-ءشى فورت وڭىرىندە 5975 دەسياتينا جەرگە - تارى، 1823 دەسياتينا جەرگە - ارپا، 688 دەسياتينا جەرگە - بيداي، 292 دەسياتينا جەرگە - ارىش، بارلىعى - 8778 دەسياتينا جەرگە ەگىن سالىندى. №1-ءشى فورت ەگىستىكتەرىنەن 5975 پۇت تارىدان - 100390 پۇت ءونىم، 12762 پۇت ارپادان - 70749 پۇت ءونىم، 4820 پۇت بيدايدان - 28 222 پۇت ءونىم، 1090 پۇت قارا بيدايدان - 11 659 پۇت ءونىم جينالعان /12/.
سىر بويىنىڭ قازاقتارى قاۋىن، قاربىز وسىرەتىندىگى جايلى مالىمەت تە اسكەري ستاتيستيكالىق كىتاپتان تابىلادى. 1863 جىلى پەروۆسك وڭىرىندە باۋ-باقشا ءوندىرىسى شامامەن 500 دەسياتيناداي جەردى العان /13/. تۇركىستان ستاتيستيكالىق كوميتەتى جيناقتاعان مالىمەتكە 1870 جىلى پەروۆسك ۋەزىنەن بارلىعى 6947 قازاق شاڭىراعى ەگىنشىلىكتى، ال 20 018 شاڭىراق كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتكەن /14/.
ۆ.ۆ.رادلوۆ ا. ماكشەەۆ دەرەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازالى ۋەزىندە 4000 شاڭىراق، پەروۆسك ۋەزىنەن 6000 شاڭىراق ەگىنشىلىكپەن اينالىسادى دەگەن /15/. بۇل جەردە ۆ.ۆ.رادلوۆ 1860 جىلداردى نەگىزگە الىپ وتىر. «تۋركەستانتسەۆ» دەگەن اۆتوردىڭ «زەملەدەليە ۆ سىردارينسكوي وبلاستي» اتتى ماقالاسىندا 1910 جىلعى مالىمەتتى نەگىزگە الا وتىرىپ، «پەروۆسك ۋەزىندە - 3 173,4 مىڭ پۇت، جان باسىنا شاققاندا - 17,7 پۇتتان، قازالى ۋەزىندە 3 161,9 پۇت استىق جينالعان، جان باسىنا 17,3 پۇتتان كەلەدى» دەگەن /16/.
1910 جىلى قازالى ۋەزىندە جۇرگىزىلگەن اۋىل شارۋاشىلىعى ساناعى بويىنشا قازالىداعى 24223 قازاق شارۋاشىلىعىنىڭ 12088-ءى، ياعني 50%-ى /17/, ال، پەروۆسك ۋەزى تۇرعىندارىنىڭ 80%-ى ەگىن سالۋدى قوسالقى كاسىپ ەتكەن / 18/.
پەروۆسك ۋەزىندە جەرگىلىكتى حالىق سىرداريا وزەنى ارناسىنىڭ تاسيتىن ۋاقىتىن ەگىن ەگۋگە ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى. گ.زاگرياجسكيدىڭ پەروۆسك ۋەزى قارتتارىنان جازىپ العان مالىمەتى بويىنشا، سۋ تاسقىنى ۋاقىتىنا قاراي ەگىن ۋاقىتى 7 كەزەڭگە بولىنگەن: ءساۋىر تاسۋ - 25 ناۋرىزدان ءساۋىردىڭ باسىنا دەيىن، ارپا مەن بيداي سەبىلەتىن ۋاقىت; گۇل شالدىق - مامىردىڭ باسىنان 7 كۇنگە سوزىلادى، بيداي، ارپا، جوڭىشقاعا سۋ جىبەرىلەدى; گۇل ۋاقىت - اعاش گۇلدەيتىن ۋاقىت، مامىردىڭ ورتا كەزىنەن 15 كۇنگە سوزىلادى، بيداي، ارپا، باقشا جانە جوڭىشقالىقتى سۋارادى; تايلاق تاسۋ - 5 جانە 10 ماۋسىم ارالىعىندا، سۋدىڭ قاتتى جىلدامدىقپەن تاسيتىن ۋاقىتى، 10 كۇنگە سوزىلادى، تارى ەگىلەتىن ۋاقىت; شۇلعاۋ تاسۋ - شىلدەنىڭ اياق كەزىنەن تامىزدىڭ باسىنا دەيىن، استىق جيناۋعا قولايلى ۋاقىت; قاراقۇيرىق تاسۋ - تامىزدىڭ 5-نەن 5 كۇنگە سوزىلادى، قاراقامىستىڭ گۇلدەيتىن ۋاقىتى; سۇمبىلە تاسۋ - تامىزدىڭ سوڭى، جوڭىشقا سۋعارۋعا پايدالانىلادى /19/. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ەتنوگرافياسىن ناقتىلاۋعا دەرەك بەرەر ينفورمانتتاردىڭ قاتارى ازايا تۇسكەن قازىرگى ۋاقىتتا بايىرعى قازاقتاردىڭ ورتاسىندا بولىپ جازىلعان وسىنداي ماقالالاردىڭ قۇندىلىعى، عىلىمي تانىمدىلىعى ارتا تۇسەتىنى انىق.
ەگىن شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى وزىندىك ءداستۇر، ىرىمدار دا قالىپتاسقان. ءا.ديۆاەۆ 1884 جىلدارى سىر بويىن ارالاعان ساپارىندا پەروۆسك ۋەزىنىڭ قازاعى ماقان شىقتىباەۆتان كوپتەگەن ىرىمداردى جازىپ الىپ، 1895 جىلى «سبورنيك ماتەريالوۆ دليا ستاتيستيكي سىر-دارينسكوي وبلاستي» جيناعىندا جانە «تۋركەستانسكي سبورنيك» جيناعىنىڭ 567-تومىندا باستىرعان. سولاردىڭ قاتارىندا ەگىنشىلىككە قاتىستى كەلەسىدەي مالىمەت بار: «اللادان جاۋىن تىلەۋ، جەر كوگەرتۋ ءۇشىن تاساتتىق بەرىلەدى. ەگىن ەگىپ جاتقان ديقانعا ءوتىپ بارا جاتقان جۇرگىنشى «ءبىر ءدانىڭ مىڭ ءدان بەرسىن»، - دەپ امانداسادى. ەگەر ديقاننان بىرەۋ-مىرەۋ ەگىستىك ءۇشىن ءدان سۇراسا، ول مۇمكىندىگىنە قاراي سۇراۋشىعا بەرەدى. ديقان ءوز قىرمانىنىڭ استىعىن الىپ، پايدالانۋعا كىرىسەردە «ديقان اتانىڭ» اتىنا باعىشتاپ، قۇراننان ايات وقيدى. سودان سوڭ العاشقى ءولشەم قايىر-ساداقاعا، «اققۇلاعا» بولىنەدى. بۇل مىندەتتى تۇردە كەشكىسىن وتتىڭ جارىعىمەن جاسالادى، كۇندىز جاسالمايدى» /20/. بۇل ىرىمداردىڭ بارلىعى استىق مول بولسىن دەگەن ماقساتتا جاسالادى.
قورىتا ايتقاندا، ءحىح عاسىردا سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى ەرتەدەگى سۋ جەلىسى، ارىقتاردىڭ ىزدەرى، قالا-قونىستاردا ساقتالعان استىق قويمالارى مەن ۇرالاردىڭ ىزدەرى بۇل وڭىردە ەرتەدە ەگىنشىلىكتىڭ دامىعانىن دالەلدەيدى. موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە سىر بويىنداعى ەجەلگى قالالاردىڭ قيراۋى، قالا تۇرعىندارىنىڭ ەگىنشىلىك كاسىبىن دە قۇلدىراتقان; كەيىنگى ورتا عاسىرلاردان باستاپ ەگىنشىلىك قايتا جاندانىپ، پەروۆسك جانە قازالى ۋەزدەرىندە ەگىنشىلىك مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار دامىعان كاسىپ بولدى; ەگىنشىلىكپەن كوبىنە جازدا جايلاۋعا كوشپەي قالعان مالى از اۋىلدار عانا اينالىستى جانە ءبىز زەرتتەپ وتىرعان كەزەڭدە ەگىنشىلىككە قاراعاندا مال شارۋاشىلىعى باسىم بولدى.
«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان
