قازاقستاننىڭ كارىستەرى: كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسى
ەڭ حۋن سون، حانكۋك شەت تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى ورتاازياتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى
1926 جىلعى بۇكىلوداقتىق ساناق بويىنشا قازاقستاندا 42 كارىس بولسا، 1989 جىلعى ساناقتا 103315 ادامعا وسكەن (1).
قازاقستانداعى كارىستەر سانىنىڭ بۇلاي كۇرت ءوسۋى 1937 جىلعى رەسەيدىڭ قيىر شىعى-سىنان جاپپاي جەر اۋدارىلۋىنا بايلانىستى بولدى. ال قيىر شىعىسقا بۇل بەيبىت، قارا-پايىم حالىق جاپون باسقىنشىلىعىنان قاشىپ كەلىپ قونىستانعان ەدى. مىنە، وسىناۋ ۇيىپ وتىرعان ۇلت بۇكىل كەڭەستەر وداعىندا 182339 ادامدى قۇراسا، سونىڭ 96453-ءىن جاپپاي قازاقستانعا جەر اۋداردى. قالعاندارىن باسقا رەسپۋبليكالارعا ءبولىپ-ءبولىپ، كۇشتەپ كوشىردى. وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارىن قوسقاندا قازاقستاندا تۇراتىن كارىستەر سانى الدە قايدا كوپ (2).
ەرىكسىز كوشىرىلىپ اكەلىنگەندەردىڭ (جال-عىز كارىستەر ەمەس) جاعدايى ادام توزگىسىز بولعانى ءمالىم. ولاردى ءار ەلدىمەكەنگە ءبولىپ-ءبولىپ ورنالاستىرعانمەن، بارعان جەرلەرىندە قاراجاتتى بىلاي قويعاندا ءۇي-جاي، مال-مۇلىك، ازىق قورى مۇلدە جوقتىڭ قاسى ەدى.
ەڭ حۋن سون، حانكۋك شەت تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى ورتاازياتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى
1926 جىلعى بۇكىلوداقتىق ساناق بويىنشا قازاقستاندا 42 كارىس بولسا، 1989 جىلعى ساناقتا 103315 ادامعا وسكەن (1).
قازاقستانداعى كارىستەر سانىنىڭ بۇلاي كۇرت ءوسۋى 1937 جىلعى رەسەيدىڭ قيىر شىعى-سىنان جاپپاي جەر اۋدارىلۋىنا بايلانىستى بولدى. ال قيىر شىعىسقا بۇل بەيبىت، قارا-پايىم حالىق جاپون باسقىنشىلىعىنان قاشىپ كەلىپ قونىستانعان ەدى. مىنە، وسىناۋ ۇيىپ وتىرعان ۇلت بۇكىل كەڭەستەر وداعىندا 182339 ادامدى قۇراسا، سونىڭ 96453-ءىن جاپپاي قازاقستانعا جەر اۋداردى. قالعاندارىن باسقا رەسپۋبليكالارعا ءبولىپ-ءبولىپ، كۇشتەپ كوشىردى. وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارىن قوسقاندا قازاقستاندا تۇراتىن كارىستەر سانى الدە قايدا كوپ (2).
ەرىكسىز كوشىرىلىپ اكەلىنگەندەردىڭ (جال-عىز كارىستەر ەمەس) جاعدايى ادام توزگىسىز بولعانى ءمالىم. ولاردى ءار ەلدىمەكەنگە ءبولىپ-ءبولىپ ورنالاستىرعانمەن، بارعان جەرلەرىندە قاراجاتتى بىلاي قويعاندا ءۇي-جاي، مال-مۇلىك، ازىق قورى مۇلدە جوقتىڭ قاسى ەدى.
ەرىكسىز جەر اۋدارۋ ءۇش باعىتتا جۇرگەن بولاتىن. ءبىرىنشىسى - جوسپارلى تۇردە، قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىبىن دامىتۋ ءۇشىن، ياعني، ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە باعىتتالىپ كوشىرىلگەن جۇمىس كۇشى. ەكىنشىسى - 1936 جىلدان باستاپ الەۋمەتتىك توپتار قۋدالانىپ ەرىكسىز جەر اۋدارۋ. ءۇشىنشىسى - ەڭ سوراقىسى، ۇلتتىق بەلگىگە قاراپ، كۇشتەپ كوشىرۋ. وعان باتىسپەن شىعىستان دا، ورتالىق پەن تاۋلى ايماقتاردان دا كوپتەگەن ۇلتتار كىردى. ولاردىڭ سالت-ءداستۇرى دە، تىلدەرى دە، تۇرمىس-تىرشىلىكتەرى دە كۇتپەگەن جەردەن وزگەردى. سونىڭ ءبىرى كارىس ۇلتى بولاتىن.
بۇل جەردە وزدەرى دە ازەر-ازەر كۇن كورىپ وتىرعان جەرگىلىكتى تۇرعىندار زورلىقپەن كوشىپ كەلگەندەرگە قولىنان كەلگەن بارلىق كومەگىن اياماعانىن باسىپ ايتقان ابزال.
كارىستەردى نەگىزىنەن، قالالىق ورتالىقتاردان الىس ەلدى مەكەندەرگە قونىستاندىردى. ول جەرلەردە مەكتەپ، اۋرۋحانالار مۇلدە جوق ەدى. جەرگىلىكتى حالىق جانە باسقا ۇلتتارمەن ارالاسۋعا، جانۇيا قۇرۋعا، ءتىل، سالت-ءداستۇر، ۇلتتىق ۇياڭدىق، توماعا-تۇيىقتىق، قۋعىن-ءسۇرگىن اسەرى، تاعى باسقا سەبەپتەر قيىندىق تۋعىزدى.
مىنە، وسى تۇستا ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءۇردىسى - ەڭبەكقورلىعى ارقاسىندا، اسىرەسە، جەر وڭدەۋ، باقشا ونىمدەرىن وتىرعىزۋ، سۋارمالى جەر-لەردى يگەرۋدەگى يكەمدىلىكتەرى كارىستەردى وزدەرى جۇمىس ىستەگەن كولحوز-سوۆحوز ۇجىمدارىندا بەدەلگە يە ەتتى. سوندىقتان دا ولارعا سەنىم ءبىلدىرىلىپ، ارنايى كورەي كولحوزدارى قۇرىل-دى، باسقا ۇجىمشارلاردان كارىستەرگە ارنايى جەر ءبولىنىپ بەرىلدى.
سول ءبولىنىپ بەرىلگەن جەرلەردى جاقسى يگەرگەن كورەي كولحوزدارىنا ءتۇرلى ەگىستىكتە ءداندى-داقىلدار ەگۋگە ۇلىقسات ەتىلدى. مىسالى 1938 جىلعى 8 ناۋرىزداعى سولتۇستىك قازاقستان وبكومىنىڭ بيۋروسىندا كورەي كولحوزدارىنا بيداي ەگۋگە - 2920 گا، كارتوپكە - 80 گا، سۇلىعا - 880 گا، ارپاعا - 250 گا، كۇنباعىسقا - 100 گا تارىعا - 300 گا جەر ءبولىندى. بۇنداي مىسال-داردى باسقا وبلىستاردان دا كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. بيۋرونىڭ جوعارىداعى قاۋلىسى ورىن-دالىپ، وتە جاقسى ءونىم الىندى.
جالپى ءار وبلىستارداعى وسىنداي قاۋلىلاردى ورىنداماۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ءول-ءتىرىل، جۇدەپ-جادا، بىراق ورىندا.
بۇل تاپسىرمالاردى ورىنداۋ، بىرىنشىدەن, جەر اۋدارىلعان كارىستەرگە دەگەن ساياسي-قوعام-دىق كوزقاراس بولسا، ەكىنشىدەن, ءۇي-ءىشى مەن بالالارىنىڭ تاماعىنىڭ توقتىعى، دەندەرىنىڭ ساۋ بولۋى دەپ بىلگەن ءجون. ياعني، ءومىر ءسۇرۋدىڭ العى شارتى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.
ۋاقىتپەن ساناسۋ، ساعاتپەن بەلگىلى مەرزىمدە جۇمىس جاساۋ، «دەمالىس كۇندەر» دەگەن ۇعىم ول كەزدە ويعا دا ورالمايدى جانە بۇل جالعىز كارىستەردىڭ باسىنا عانا ۇيىرىلگەن بۇلت ەمەس ەدى. ول كەزدە بۇدان دا باسقا كەراعار جاعدايلار ورىن الىپ جاتتى. كارىستەر قالالارعا جاقىن جەرلەردەن ەگىس القاپتارىن بەرۋدى وتىنسە، وعان كوبىنە رۇقسات بەرىلمەدى. جوعارىدان جىبەرىلەتىن «كۇرىش ەك»، «كۇن-باعىس ەك»، «قىزىلشا ەك» دەگەن بۇيرىقتارعا ەگەتىن جەر جاعدايى مەن اۋا رايى سايكەس كەلمەيتىن كەزدەر ءجيى بولدى.
جالپى جەر اۋدارىلعان كارىستەر تەك قانا ادال ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا ءتىرى قالىپ، بولاشاقتان ءۇمىت كۇتۋگە بولاتىنىن ناقتى ءتۇسىندى.
ال، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى جاعداي ءتىپتى قيىن بولدى. بۇل كەزدە كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسقا ۇلتتارى سەكىلدى كارىستەر دە «ءبارى دە وتان ءۇشىن!»، «ءبارى دە مايدان ءۇشىن!» دەگەن ۇرانمەن قاجىرلى ەڭبەك ەتتى. ءتىپتى سوعىسقا بارعانداردىڭ ءوزىن جارتىلاي قازارمالىق، ەڭبەك كولوننالارىنا جۇمىسقا سالىپ اشىقتىردى.
سوعىستان كەيىنگى جىلدارداعى، اسىرەسە حرۋششەۆ تۇسىنداعى «جىلىمىق» تا كارىستەرگە جاقسىلىق اكەلگەن جوق. بۇل جەردە ەڭ ۇلكەن ماسەلە - ءبىلىم الۋ مەن ءتىل ۇيرەنۋ. 1953 جىلعى 26 جەلتوقساندا قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىندە «كورەي ۇلتىنىڭ وقۋشىلار قۇرامى بار كەيبىر مەكتەپتەردە كورەي ءتىلىن وقىتۋ تۋرالى» قۇجات قارالىپ، ءبىلىم مينيسترلىگىنە كورەي ۇلتىنىڭ بالالارى شوعىرلانعان مەكتەپتەردە كورەي ءتىلىن وقىتىپ، سول مەكتەپتەردى ادەبيەتپەن، وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەتتىگى جۇكتەلدى. بىراق بۇدان بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ، كارىس بالالارى شوعىرلانعان ەلدى مەكەن جوقتىڭ قاسى دەگەن سىلتاۋمەن بۇل ءىس اياقسىز قالدى. ويتكەنى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى بار بولعانى ءۇش كورەي مەكتەبى ساباقتارىن جەتكىلىكتى ادەبيەتسىز، وقۋلىقسىز وتكىزىپ جاتتى. ەلدىڭ باسقا ايماقتارىندا كورەي تىلىندەگى مەكتەپتەر بولعان جوق. كارىس بالالارى نەگىزىنەن ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردە ءدارىس الدى. بىرتىندەپ بۇرىن ءبىلىم ماڭايىنا جولاتىلماعان كارىس ينتەلليگەنتسياسى كوبەيە باستادى.
1980 جىلداردىڭ سوڭىنداعى دەموكراتيالىق قايتا قۇرۋلار 90 جىلداردىڭ باسىنداعى ەل تاۋەلسىزدىگىنە الىپ كەلدى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە ەكونوميكالىق دەربەستىك، ۇلتتىق مادەني ورتالىقتار دۇنيەگە كەلدى. سونىڭ ءبىرى - 1990 جىلى اشىلعان كورەي ءمادەني ورتالىعى. ەلدەگى ەڭ ءىرى جوعارعى وقۋ ورنى - ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە شىعىستانۋ، ونىڭ ىشىندە كورەيتانۋ فاكۋلتەتى جاقسى جۇمىس ىستەي باستادى. ونىڭ ءدارىس بەرۋ جۇيەسىنە شەتەلدەن (سەۋلدەن، ت.ب. قالالاردان) جوعارى دارەجەلى مامان وقىتۋشىلار، عىلىم دوكتورلارى، عىلىم كانديداتتارى، ءتىل ماماندارى شا-قىرىلىپ وتىردى، وزدەرى سىناق الدى. بۇ-رىنعى كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى بارلىق مەملەكەتتەردەن كارىس جەتكىنشەكتەرىن سەۋل، ت.ب. قالالارداعى وقۋ ورىندارىنا ۇيىمداسقان تۇردە اپارىپ، ولارداعى ءبىلىم دەڭگەيىمەن تانىستىرۋ، قازىرگى كەزدە جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلۋدە.
«قازاقستاندا عاسىرلار بويى ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ تۇرۋى ايرىقشا قازاقستاندىق مەنتاليتەتتى قالىپتاستىردى. وعان كوڭىل-كۇيدىڭ شىعانداۋشىلىعى مەن ەتنوستىق وقشاۋلانۋشىلىق جات. ازاماتتىق بىرلەسۋگە، حالىقتىق داستۇرلەر مەن قۇندىلىقتاردى ءبىرىكتىرۋگە دەگەن قۇلشىنىس باسىم.
وسى زامانعى قازاقستاننىڭ بىرەگەيلىگى ەتنوستىق سان الۋاندىلىعىندا. بۇل قازاقستاندىقتارعا باسقا حالىقتارمەن قۇندى مادەني جەتىستىكتەردى الماسۋ مۇمكىندىگىن بەرەتىن ءبىزدىڭ بۇكىل قوعامنىڭ وراسان زور بايلىعى، ورتاق جەتىستىگى».
بۇگىندە ءوزىنىڭ وتانىنا اينالىپ وتىرعان قازاقستاندى كوركەيتۋگە كارىستەر دە باسقا ۇلت وكىلدەرى سەكىلدى ات سالىسۋدا. نارىقتىق ەكونوميكا ولاردىڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورسەتۋدە. ەڭبەك ەتسە، قارجىعا دا، بالالارىنىڭ ءبىلىم الۋىنا دا جول اشىلاتىنىن كورىپ، ءبىلىپ وتىر.
كەزىندە شەتەل تۇگىلى كورشى اۋدانعا بارۋعا رۇقسات الا المايتىن جەر اۋدارىلعاندار، ءبۇگىندە الەمنىڭ قاي تۇكپىرىنە بارام دەسە دە، وقيمىن دەسە دە جولى اشىق.
ال تىكەلەي قازاقستانعا كەلەتىن بولساق، بۇگىندە كارىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ەڭبەك ەتىپ، قىزمەت ىستەمەيتىن ءبىر دە ءبىر شارۋاشىلىق سالاسى جوق دەۋگە بولادى. عىلىم-ءبىلىم وردالارىندا بولسىن، بيزنەستە، ساياساتتا بولسىن، ۇلكەن كومپانيالاردا بولسىن، بانك جۇيەسىندە، سپورتتا، مادەنيەتتە، تەلە-راديودا، باق-تا، قىسقاسى، قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىندا كارىس ازاماتتارى مەن ازاماتشالارى ونىكتى ەڭبەك ەتۋدە. پارلامەنتتەن باستاپ اتالعان بارلىق سالاداعى كارىستەردىڭ ناقتى اتى-ءجونىن تۇگەندەۋگە تالاي پاراق كەتەرى انىق. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ تاعدىرى قازاقستاننىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق دامۋىمەن تىعىز بايلانىستى. ەل ەرتەڭى - ءبىزدىڭ دە ەرتەڭىمىز.
وڭتۇستىك كورەيا رەسپۋبليكاسى
«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان
