س.جولداسباەۆ. قىتاي جىلنامالارىنداعى تۇرىكتەر تۋرالى دەرەكتەر
قىتايلار قالىپتاسقان داعدى بويىنشا تۇرىكتى «تۋجيۋە» دەپ اتاعان. ال اڭىزدار مەن دەرەكتەرگە قاراعاندا تۇرىك اتاۋى مەن تۇرىك حالقى الدەقايدا بۇرىن پايدا بولعاندىعى بايقالادى. تۇرىكتەردىڭ ءوز اتىمەن بەلگىلى بولعانعا دەيىن-اق ۇلىس-ۇلىستارعا ءبولىنىپ تۇرعان.
قىتايلار قالىپتاسقان داعدى بويىنشا تۇرىكتى «تۋجيۋە» دەپ اتاعان. ال اڭىزدار مەن دەرەكتەرگە قاراعاندا تۇرىك اتاۋى مەن تۇرىك حالقى الدەقايدا بۇرىن پايدا بولعاندىعى بايقالادى. تۇرىكتەردىڭ ءوز اتىمەن بەلگىلى بولعانعا دەيىن-اق ۇلىس-ۇلىستارعا ءبولىنىپ تۇرعان.
جاۋناما جىلناماسىنىڭ 50 بۋما 42 بايانىنداعى تۇركى [1] شەجىرەسىندە تۇرىك ءسوزىنىڭ پايدا بولۋىمەن اۋلەت ەسىمىنىڭ قالاي اشىنا اتالعاندىعى جايلى اڭىز كەلتىرىلگەن. وندا ءوز الدىنا ۇلىس بولىپ وتىرعان ءبىر ەلدى كورشىلەس ءبىر مەملەكەت تالقانداپ كەتەدى دە، حالقىن تۇگەل قىرىپ، ءبىر 10 جاسار بالانى بالاسىنىپ ولتىرۋگە قيماي اياعىن كەسىپ، شالعىندى كەڭ دالاعا تاستاپ كەتەدى. ونى ءبىر قانشىق قاسقىر ەتپەن اسىرايدى. بالا ەرجەتىپ قاسقىرمەن جاقىنداسادى. بالانىڭ ءتىرى ەكەندىگىن ەستىگەن جاۋ ەلىنىڭ حانى ونى ولتىرۋگە تاعى دا ادام جىبەرەدى. جىبەرگەن ادام بالانىڭ كوزىن جويىپ، جانىنداعى قاسقىردى كورىپ، ونى دا ولتىرمەك بولادى. الايدا قاسقىر قاشىپ قۇتىلىپ ءبىر تاۋدىڭ ۇڭگىرىنە تىعىلادى. ول سول ۇڭگىردە ون ۇل تۋادى. ءار قايسىسىنىڭ ءوز ناۋعاسى بولادى. اشىن - سولاردىڭ ءبىرىنىڭ ناۋعاسى ەدى. ولار ءوسىپ ەرجەتىپ ۇڭگىردەن شىعىپ نونەلەرگە (اۆارلارعا قازاقستان تاريحىنىڭ اكادەميالىق باسىلىمىنىڭ ءى ت. 296-ب. وسىلاي اتالعان) باعىنادى. التىنتاۋدىڭ كۇنگەيىن مەكەن ەتىپ، نونەلەرگە (اۆارلارعا) تەمىرشى بولدى. قىتاي سۋرەتشىلەرى سالعان تۇركى تەمىرشىلەرىنىڭ سۋرەتى (1-سۋرەت), قازاق ۇستالارىنان ەشبىر ايىرماشىلىعى جوق ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىز مۇنداي ۇستاحانالاردى جەتىسۋ جەرىندە جۇرگىزىلگەن پالەوەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ كەزىندە قازاق قىستاۋلارىنىڭ جانىنان تاۋىپ زەرتتەگەنبىز. التىنتاۋدىڭ ءپىشىنى دۋلىعاعا كەلىڭكىرەيتىن ەدى. ولار ءوز تىلدەرىندە دۋلىعانى «تۇرىك» دەيتىن. وسىلايشا بۇل ءسوز ولاردىڭ حالىق اتاۋى بولىپ قالعان.
ءدال وسى دەرەك سۋيناما جىلناماسىنىڭ 84 بۋما 49 بايانىندا تۇرىك [1. 65-66-بب.] شەجىرەسىندە قايتالانادى. بىراق مۇنداعى ءبىر ەرەكشەلىك - «ون ۇلدىڭ بىرەۋىنىڭ ەسىمى اشىنا ەدى. ول وتە اقىلدى بولعاندىقتان ونى حان كوتەرگەن. ول ءوزىنىڭ تەگىن ۇمىتپايتىندىعىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ءبورى باسى ايشىقتالعان تۋىن قاقپاسىنا ءىلىپ قوياتىن».
بۇل اڭىز سولتۇستىكتەگى اۋلەتتەر تاريحىنىڭ 99 بۋماسىنىڭ 87 بايانىندا قايتالانادى [1.92-93- بب.]. مۇنداعى ءبىر ەرەكشەلىك - اشىنادان كەيىن اقىن شادتىڭ ءوز ۇلىسىن باستاپ ۇڭگىردەن شىعىپ نونەلەرگە باعىنىشتى بولۋى. ۋەي پاتشالىعىنىڭ كەزىندە ەلتەمىش (ەل بولۋ دەگەن ۇعىم) قاعاننىڭ كۇشەيىپ نونەلەرگە قارسى تۇرۋى باياندالعان جانە وسى اڭىز جالپى جارعى جىلناماسىنىڭ 197 بۋما شەكارا قورعانىسى 13, تۇرىك [1] شەجىرەسىندە [1. 311-312-بب.] قايتالانادى. بۇل اڭىزداعى ەرەكشەلىك تۇرىكتەردىڭ ارعى اتالارى عۇنداردىڭ سولتۇستىگىندەگى ساق ەلىنەن شىققاندىعى. ولاردىڭ ۇلىس باسى ابامبەك دەپ اتالۋى. ول 17 اعايىندى بولعان. ونىڭ ءبىرى - ءىدى نىشيدا، ول قاسقىردان تۋعان. بۇل ەكى ايەل العان ... ونىڭ ءبىرى ءبىر جولدا ءتورت ۇل تاپقان. ونىڭ ۇلكەنىنىڭ اتى ناعىد تۇرىك شاد بولعان. حالقى ونى قوشەمەتتەپ وزدەرىنە كوسەم ەتىپ، وعان تۇرىك دەگەن اتاق بەرەدى. تۇرىكتىڭ بالالارىنىڭ بارلىعى شەشەلەرىنىڭ اۋلەت ەسىمىمەن اتالعان. اشىنا سولاردىڭ بىرەۋى. ونىڭ لاۋازىمى اقىن شاد دەپ اتالادى. اڭىزداردىڭ ايتىلۋى وزگەشە بولعانىمەن تۇرىكتەردىڭ ارعى تەگى قاسقىردان پايدا بولدى دەگەنگە سايادى [1. 314-ب.]. ارينە، بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، بۇل اڭىزداردىڭ ءبارىنىڭ شىعۋ سەبەبى -تۇرىكتەردىڭ توتەم رەتىندە قاسقىرعا تابىنۋى. قازاقتاردا دا وسى كۇنگە دەيىن قاسقىرعا تابىنۋشىلىق بار. ماسەلەن قاسقىردىڭ اتىن تۋرا اتاماي ونى «ءبورى» نەمەسە «يتقۇس» دەپ اتاۋى. ال جاس بالالارعا، نە جاقسى اتتارعا كوز تيمەسىن دەپ قاسقىردىڭ تەرىسىنەن كەسىپ نە كوزىن ويىپ الىپ تۇمار جاساپ تاعىپ قويۋ ادەت-عۇرپى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
ەندى اڭىزدارداعى تۇرىكتەردىڭ تۇرعىن جەرلەرى مەن پايدا بولعان رۋ-تايپالارى تۋرالى دەرەكتەرگە توقتالايىق. ۋينما جىلناماسىندا تۇرىكتەر - عۇنداردىڭ وزگە ءبىر تارماعىنان تارالادى دەسە، ەكىنشى ءبىر جەرىندە «تۇرىكتەردىڭ ارعى اتالارى عۇنداردىڭ سولتۇستىگىندەگى ساق ەلىنەن شىقتى» دەيدى. مۇنداعى عۇنداردىڭ وزگە ءبىر تارماعىنان شىقتى دەگەنگە كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. ويتكەنى تۇرىكتەر قىتاي جازبالارىنا ىلىككەن كەزدە عۇندار تاريح ساحناسىنان الدەقاشان كەتكەن. ال تۇرىكتەردى عۇنداردىڭ سولتۇستىگىندەگى ساق ەلىنەن پايدا بولعان دەگەنگە دە قۇلاق قويۋعا بولادى. جەتىسۋ ايماعىنداعى ساقتاردى زەرتتەگەن ت.ع.د.، ارحەولوگ ك.اقىشەۆ ولاردى «تيگراحاۋدا» ساقتارى [2] دەگەن پىكىرگە كەلگەن. ساقتار دا - عۇنداردىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل رۋ-تايپالار ءوزارا تۋىستاس، ءبىر كەزدە پايدا بولىپ، ەلدىك دارەجەگە كوتەرىلگەن كەزدە جان-جاققا تاراي باستاعان. ال سۋيناما جىلناماسىندا تۇرىكتەردىڭ ارعى اتالارى «پيڭلياڭدا تۇرعان كىرمە حۋلار ەدى» دەيدى. حۋلار دەپ قىتايلار عۇنداردى جاراتپاعان سوڭ ايتىپ، تۇرىكتەردى دە سولارعا تەڭەپ وتىرعانى. ال سوڭعى ۋەي ءاۋلەتىنىڭ پاتشاسى ءتاي-ۋ ساقتاردى جويعاندا، «اشىنا 500 وتباسىمەن نونەلەرگە كىرىپتار بولدى» دەگەنى ساقتارمەن كورشى وتىرعان تۇرىكتەردى ايتىپ وتىرعانى. بۇل حابارلاردان دا بايقالاتىنى عۇن، ساق، تۇرىك تايپالارىنىڭ كورشى وتىرعان، ەجەلگى داۋىرلەردەن كورشىلەس تۋىستاس تايپالار ەكەندىگىنە داۋ جوق.
سولتۇستىكتەگى اۋلەتتەر تاريحىنىڭ جىلناماسىندا دا تۇرىكتەردى عۇنداردىڭ وزگە ءبىر تارماعى بولسا كەرەك دەيدى. ال ەكىنشى ءبىر جەردە تۇرىكتەردىڭ ارعى اتالارى عۇنداردىڭ سولتۇستىگىندەگى ساق ەلىنەن شىققاندىعى جانە قايتالانادى. قايتالانۋ ولاردىڭ ءتۇپ نەگىزدەرى تۋىستىقتى بايقاتسا كەرەك. ال جالپى جارعى جىلناماسى VIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن ءىح عاسىردىڭ ارالىعىندا جازىلعان ءتارىزدى.
ەندى وسى جىلنامالارداعى تۇرىكتەردىڭ ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسى، مادەني جاعدايلارىن قاراستىرايىق. العاشقى جوۋناما جىلناماسى بويىنشا، تۇرىكتەر سالتى بويىنشا شاشتارىن جايىپ جۇرەدى، شاپانى وڭنان سولعا قاراي تۇيمەلەنەدى. قىتايلار سولدان وڭعا قاراي تۇيمەلەيدى. بۇل ەكى ەلدىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. ءبىز دە وسىلاي سولدان وڭعا قاراي تۇيمەلەيمىز عوي. بۇل وزگەرىس قاشان پايدا بولدى؟ تۇرىكتەر كۇمبەز ءپىشىندى كيىز ۇيدە تۇرادى. سۋدىڭ تۇنىعىن، ءشوپتىڭ سونىسىن قۋىپ، كوشىپ جۇرەدى. مال شارۋاشىلىعىمەن، اڭ اۋلاۋمەن شۇعىلدانادى. قارتتاردى سىيلامايدى، قارۋ-قايراتى بار جاستاردى قۇرمەتتەيدى. بۇعان كەلىسۋگە بولمايدى. ويتكەنى ەگەر ءبىز قازاقتار تۇرىكتەردىڭ تىكەلەي جالعاسى ەكەندىگىمىزدى مويىنداساق، وندا قازاقتىڭ ۇلكەندى سىيلاۋ، قۇرمەتتەۋ عۇرپىن قايدان الدىق. سوندىقتان قىتايلاردىڭ بۇلاي ايتۋلارى شىندىققا جاناسپايدى. «ار-ۇياتى كەم، ەجەلگى عۇندار سىياقتى ادەپ-يبا، ادىلدىك دەگەندەردەن جۇرداي». مۇنداي پىكىرمەن دە كەلىسۋگە بولمايدى. ەلباسىلارىن العاش تاققا وتىرعىزعاندا جاساۋىلدارى مەن مارتەبەلىلەرى ونى كيىزگە وتىرعىزىپ، كۇن قوزعالىسى باعىتىمەن توعىز رەت اينالادى. ءار اينالعاندا قاراشىلار وعان تاعزىم ەتىپ وتىرعان. بۇدان كەيىن ونى اتقا مىنگىزىپ، موينىن تورعىنمەن وراپ، دەمى ۇزىلمەيتىندەي دارەجەدە قىلقىندىرادى، «نەشە جىل قاعان بولاسىڭ؟» دەپ توسىن سۇرايدى. ەسەڭگىرەگەن ەلباسى ناقتى ايتا المايدى... بۇل سۇراۋعا مارتەبەلىلەر شامامەن جاۋاپ بەرەتىن. ەڭ ءىرى ۇلىعى - جابعۋ (ياعبۋ), ودان كەيىنگىسى شاد، ودان كەيىنگىسى تەگىن، ودان كەيىنگىسى ەلتەبىر، ودان كەيىنگىسى تۋدىنبەر، بارلىعى تومەنگى شەندەرمەن قوسقاندا 28 دارەجە. مۇنداعى ەلباسىن سايلاۋ تۋرالى جازىلعان دەرەك ءبىزدىڭ حالقىمىزداعى حان سايلاۋمەن ەشبىر وزگەرىسسىز بىردەي دەپ ايتۋعا بولادى. قازاق تا اق كيىزگە وتىرعىزعان. ال الەۋمەتتىك ساتىلاردىڭ اتاۋلارى وزگەرىسكە تۇسكەن. ولاردىڭ 28 دارەجەدە بولۋى تۇرىكتەردە مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ بولعانىن تولىق كورسەتىپ تۇر. قاعان وتۇكەن (موڭعوليا جەرىندەگى قاڭعاي تاۋى) تاۋىندا تۇرعىلىقتى. ونىڭ ورداسىنىڭ ەسىگى شىعىسقا قاراتىلادى. بۇل كۇننىڭ شىعۋىنا ەتكەن قۇرمەت. مۇنداي ادەت ەسىكتى شىعىسقا قاراتۋ قازاقتاردا دا بار. ولار جىل سايىن ءوزىنىڭ مارتەبەلى ادامدارمەن اتالارىنىڭ ۇڭگىرىنە بارىپ، قۇرباندىق شالادى. ال مامىردىڭ ورتاسىندا تارىن وزەنىندە كوك تاڭىرىنە تاساتتىق بەرىپ، تابىنادى... تۇرىكتەردىڭ جازۋلارى حۋلاردىكىنە ۇقسايدى (ساقتاردى ايتادى). بىزدەگى التىن كيىمدى ادامنىڭ جانىنان تابىلعان جازۋدى تۇركولوگ ا.امانجولوۆ ساقتاردىكى دەپ وقىعان. شاماسى تۇرىكتەر جازۋدى سول ساقتاردان جالعاستىرعان بولۋى كەرەك. بىراق جىل قايىرىپ، كۇن ەسەپتەۋدى بىلمەيدى دە جەردىڭ نەشە رەت كوكتەگەنى بويىنشا جىل ەسەبىن شىعارادى. بۇل دا دۇرىس ەمەس، تۇرىكتەر جىل قايىرۋدى جاقسى بىلگەن.
دەرەكتەردە تۇرىكتەردىڭ قارۋ-جاراقتارى تۋرالى جازىلعان، ول قازاقتاردىكىمەن بىردەي. تۋلارىنا ءبورىنىڭ باس سۋرەتىن سالىپ قويادى، جاساۋىل ساربازدى ءبورى دەپ اتاعان. بۇل بورىگە توتەم رەتىندە تابىنۋدى كورسەتەدى. التىن ۇشتى جەبە مەن بالاۋىزدى ءموردى كۋالىك رەتىندە پايدالانعان. تۇرىكتەردىڭ اتا زاڭدارى بويىنشا، بۇلىك شىعارۋ، كىسى ءولتىرۋ، بىرەۋدىڭ ايەلىن زورلاۋ، تۇسالعان اتتىڭ تۇسامىس شىدەرىن بۇزىپ، ات ۇرلاۋ ءولىم جازاسىمەن جازالانعان. بىرەۋدىڭ قىزىن زورلاسا، وعان زاتتاي اۋىر ايىپ تولەتەدى جانە وعان سول قىزعا ۇيلەنۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ادامدى ۇرىپ زاقىمداعاندار زاقىمنىڭ اۋىر-جەڭىلدىگىنە قاراي زاتتاي قۇن تولەيدى. ات نەمەسە باسقا زات ۇرلاۋشى سول ۇرلاعان نارسەنىڭ قۇنىن ون ەسە ەتىپ قايتارادى. مۇنداي جازالار قازاقتاردا دا بار. ولگەن ادامدى كيىز ۇيگە جايعاستىرادى. بالالارى، نەمەرەلەرى، تۋىس-تۋعاندارى ەر-ايەل دەمەي قۇرباندىققا جىلقى، قوي شالىپ، ەتىن ارۋاققا اتاپ ەسىكتەرىنىڭ الدىنا جايادى دا اتقا ءمىنىپ، ءۇيدى جەتى اينالىپ شىعادى، سودان ۇيگە كىرەردە بەتتەرىن تەمىرتەكپەن جىرتىپ داۋىس شىعارادى، قان مەن جاس قوسىلا توگىلەدى. مۇنداي ادەت-عۇرىپتار ءبىزدىڭ حالقىمىزدا حح عاسىردىڭ 30-40 جىلدارىنا دەيىن ساقتالعان. مەن ءوزىم بالا كەزىمدە سوعىسقا كەتىپ قازا بولعانداردى ەستىرتكەندە ايەلدەردىڭ بەتىن جىرتىپ، شاشتارىن جۇلعاندارىن ءوز كوزىممەن كورگەم. ... كۇننىڭ ءساتىن تاڭداپ، ولگەن ادامنىڭ ءوزى مىنگەن اتىن، تۇتىنعان مۇلكىن ونىڭ دەنەسىمەن بىرگە ورتەيدى، كۇل-كومىرىن بەلگىلى ءبىر مەزگىلدە جەرلەيدى. كوكتەمدە نە جازدا ولگەن ادامدى اعاشتار مەن وسىمدىكتەردىڭ جاپىراعى سارعايعان كەزدە نەمەسە تۇسە باتاعاندا، ال كۇزدە نە قىستا ولگەن ادامدى گۇلدەر بۇرشىك جارا باستاعان كەزدە جەرلەيدى. جەرلەۋ كەزىندە ولگەن ادامداردىڭ تۋىستارى ءدال ولگەن كۇندەگىدەي تاساتتىق بەرىپ اتپەن شاپقىلاپ، بەتتەرىن جىرتادى. قابىر باسىنا تاس قويىلىپ، بەلگى ورناتىلادى. قويىلعان تاستىڭ سانى ولگەن ادامنىڭ ءتىرى كەزىندە ولتىرگەن ادامىنىڭ سانىنا قاراي بولادى. جەرىمىزدەگى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردەن تۇرىك ءداۋىرىنىڭ ادامدارىنىڭ وبالارىندا جوعارىدا جازىلعان جەرلەۋ عۇرىپتارى تولىق بايقالعان. قۇرباندىققا شالىنعان قوي مەن جىلقىلاردىڭ باستارى تۇگەل بەلگىگە ىلىنەدى. بۇل كۇنى ەرلەر دە ايەلدەر دە ءبىر كيەرلەرىن يىعىنا ءىلىپ، قابىر باسىنا جيىلادى. ەگەر سول توپتان جىگىتكە ءبىر قىز ۇناسا، ول قايتىپ بارعان سوڭ قىز ۇيىنە قۇدا تۇسۋگە ادام جىبەرەدى. مۇنداي جاعدايدا كوپ رەتتە قىزدىڭ اتا-اناسى قارسى بولمايدى. اكەسى (اعاسى), اكەسىنىڭ اعا-باۋىرى قايتىس بولسا، بالاسى، ءىنىسى جانە اعا-باۋىرلارىنىڭ بالاسى وگەي شەشەسىنە، جەڭەشەسىنە، جەڭگەسىنە ۇيلەنە بەرەدى. تەك ۇلكەندەرى وزدەرىنىڭ بالاسى ەسەپتى ادامداردىڭ جەسىرمەن شاتاسۋىنا بولمايدى. قازاقتا امەڭگەرلىك دەگەن سالت وسى تۇرىكتەردەن ساقتالعان ءتارىزدى. ولاردىڭ تۇراقتى ورىن تەپكەن مەكەنى جوق. بىراق ارقايسىسىنىڭ وزدەرىنە تيەسىلى جەرلەرى بولدى. بۇل جەردە جارتىلاي كوشپەلى ءومىردى كورۋگە بولادى. وزدەرىنە تيەسىلى جەرى دەپ جازىلۋى جازدا، قىستا تۇراقتى، جاز جايلاۋى قىس قىستاۋلارى بولعاندىقتى كورسەتەدى. ال كۇز، كوكتەمدە دە وزدەرىنىڭ ءتيىستى كوكتەۋ-كۇزەۋلەرىندە وتىرىپ، كوكتەۋدە مال تولدەتسە، كۇزدەۋلەرىندە مال قىرقىپ قويلارىن كۇيەكتەن وتكىزگەن. ال مۇنداي ءومىردى تۇسىنبەگەن قىتايلار مەن ەۋروپا عالىمدارى تۇرىكتەردى دە قازاقتاردى دا جاپپاي كوشىپ جۇرگەن دەپ جازادى.
تۇرىكتەردىڭ ادەت-عۇرپى سۋيناما جىلناماسىندا دا قايتالانادى. مۇندا تۇرىكتەردىڭ ەت جەپ، اق ىشەتىنى تەرىدەن تىگىلگەن، جۇننەن توقىلعان كيىم كيەتىنى ايتىلادى. قارۋ-جاراقتا مۇيىزبەن ناقىشتى ساداق، ىسقىرما وق، ساۋىت تۋرالى قوسىلعان. ءمۇيىز ناقىشتى ساداق ءتارىزدى سۇيەكپەن ناقىشتاپ جاسالعان ساداق الماتى قالاسى جانىنان تۇرىك وباسىنان تابىلعان. ەرلەرى چۋپۋ دەيتىن ۇتىستى، ايەلدەرى دوپ ويناعاندى ۇناتادى. چۋپۋ اعاشتان جاسالىپ، سۇيەك-مۇيىزبەن اشەكەيلەنگەن «بەس تاسپەن» ويناعاندىقتان «بەساعاش» دەپ تە اتالادى. قازاق بالالارى «بەس تاس» ويىنىن «قاقۋموكى» دەپ اتاعان. ال دوپ بىلعارىدان تىگىلىپ، ىشىنە ءجۇن تولتىرىلىپ، تەۋىپ وينايدى. سۋينامادا ءتۇرىكتەردىڭ قىمىزدى ماس بولعانشا ىشەتىنىن، ودان كەيىن داۋرىعىپ ولەڭ ايتاتىندارىن جازعان. بۇل قازاقتاردا بولاتىن جاعداي. جىن-شايتان دەگەندەردەن قورقادى، ارۋاقتى سىيلايدى، باقسىعا سەنەدى. سوعىستا ولگەندى داڭق، اۋىرىپ ولگەندى نامىس سانايدى. ولاردىڭ سالتى جالپى عۇندارمەن بىردەي.
سولتۇستىكتەگى اۋلەتتەر تاريحىنىڭ جىلناماسىندا وسى دەرەكتەر قايتالانادى. مۇندا قابىردىڭ باسىنا قادا ورناتىلىپ، ءۇي تۇرعىزىلادى، ءۇيدىڭ ىشىنە ولگەن ادامنىڭ بەينەسى جانە ونىڭ ءتىرى كەزىندە وتكىزگەن شايقاستارى باياندالعان سۋرەتتەر سالىناتىنى تۋرالى جازىلعان. بۇل حابارعا قاراعاندا تۇرىكتەردە سۋرەت سالۋ ونەرى بولعاندىعى بايقالادى. جازۋلارى حۋلاردىكىنە ۇقسايدى دەپ جازىلعان. بۇل تۋرالى جوعارىدا جازدىق.
جالپى جارعى جىلناماسىنداعى دەرەكتەر دە جوعارىداعىنى قايتالايدى. مۇندا دا تۇرىكتەردىڭ سالتى بايىرعى عۇندارمەن بىردەي دەيدى. الايدا جازۋى جوق دەپ جازعان. ال كەيبىر دەرەكتەردە جازۋى حۋلاردىكىنە ۇقساس دەلىنگەن. قاعاننىڭ وتۇكەن تاۋىندا تۇرعىلىقتى تۇراتىنى جانە قايتالانادى. ونىڭ جىل سايىن ءوزىنىڭ مارتەبەلى ادامدارىن باستاپ، اتالارىنىڭ ۇڭگىرىنە بارىپ قۇربان شالاتىندىعى، ال مامىردىڭ ورتاسىندا تارىن وزەنىندە كوك تاڭىرىنە تاساتتىق بەرىپ تابىناتىندارى جازىلعان. سونىمەن تۇرىكتەردىڭ كوككە، تاڭىرگە تابىنۋى اتا-بابالار ارۋاعىنا سىيىنۋ سياقتى ءدىني نانىم-سەنىمدەردىڭ بۇگىنگى حالقىمىزدا ساقتالۋى ادەت-عۇرىپتىڭ ەجەلگى داۋىرلەردەن بەرى قاراي ساقتالىپ كەلە جاتقانىنا ايعاق. قازاق حالقىندا ءتاڭىر بەرسىن، كوك جارىلقاسىن دەپ العىس ايتسا، تاڭىربەرگەن دەگەن ات تا قويىلعان. ال قارعاسا كوك سوقسىن، ءتاڭىربۇيىرماسىن دەپ رەنىش بىلدىرگەن.
كىتاپتا تۇرىكتەر مەن قىتايلار اراسىنداعى ساياسي قارىم-قاتىناستار تۋرالى دەرەكتەر وتە ىرعىن بەرىلگەن. ماتەريالدار تۇرىكتەردىڭ ۇلىس-ۇلىس بولىپ تۇرعان كەزىنەن مەملەكەتتىك دارەجەگە كوتەرىلگەن كەزىنە دەيىن، ودان باتىس، شىعىس قاعانات بولىپ ءبولىنۋ كەزدەرىندەگى قىتاي ەلىمەن بولعان ساياسي جانە الەۋمەتتىك قاتىناستاردىڭ ءمان-جايى تولىق بەرىلىپ وتىرعان.
تۇرىكتەر مەن قىتايلار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس 545 جىلى باستالعان. ونى قىتايدان تۇرىك ۇلىسىنا كەلگەن ەلشىلىكتەن بايقاۋعا بولادى. قىتايدىڭ ءتايزۋ پاتشاسى تۇرىكتەرگە ءوزىنىڭ ەلشىسىن جىبەرەدى. وسى ەلشىنى تۇرىك ەلى زور قۋانىشپەن قارسى الىپ، بىلاي دەيدى: «بۇگىن ۇلى قاعاناتتان (قىتاي پاتشالىعىن ايتىپ وتىر) ەلشى كەلدى، ەندى ەلىمىز كوركەيەتىن بولدى» دەپ تۇركىلەردىڭ ەل-جۇرتى ءبىرىن-ءبىرى قۇتتىقتاپ قۋانعان. 546 جىلى تامىن جەرگىلىكتى بۇيىمداردان قىتاي پاتشاسىنا تارتۋ ەتۋگە ەلشىسىن ءجىبەرگەن. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ ەكى ەلدىڭ اراسىندا ديپلوماتيالىق بايلانىس باستالعان ءتارىزدى. تامىن ءبىزدىڭ اكادەميالىق باسپادان شىققان «قازاقستان تاريحىنىڭ ءى تومىندا ورحان جازۋى بويىنشا «بۋمىن» اتالىپ ءجۇر. وسى تامىن اناگۇيدى جەڭگەن سوڭ ءوزىن «ەلەتمىش» قاعان دەپ اتاعان، ول ەل قاعانى دەگەن ءسوز. بۇل عۇنداردىڭ «تاڭىرقۇتىمەن» بىردەي. ال تاڭىرقۇتى دەگەن ءسوز «ءتاڭىر ۇلى»، «كوكتىڭ ۇلى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ال تۇمىن قاعان ءوزىنىڭ ايەلىن «قاتۇن» دەپ اتاعان. بۇگىندە قازاقتار «قاتىن» ءسوزىن «ايەل» سوزىمەن سىپايى تۇردە ايتىپ ءجۇر. دەرەكتە قاتىن ءسوزى ەجەلگى «اتشەگە» تەڭ دەلىنگەن. ءحىح-حح عاسىردىڭ باسىندا «اتشە» ءسوزى ايتىلاتىن، بۇگىندە ادەبي شىعارمالاردا «اتشەسى» ايەلى دەگەن سوزدەر كەزدەسىپ قالادى. ءبىزدىڭ «ءتاڭىر»، «قاتىن»، «اتشە» سوزدەرىنىڭ عۇنداردان تۇرىكتەرگە، تۇرىكتەردەن بىزگە دەيىن جەتىپ ايتىلىپ ءجۇرۋى حالقىمىزدىڭ ءتۇپ نەگىزى قايدان باستالاتىنىنا ەشبىر داۋ بولمايتىندىعىن كورسەتەدى.
الايدا اڭىز بويىنشا، تۇرىكتەردىڭ پايدا بولعانى جانە ولاردىڭ تاريحىن اشىنادان باستاۋ شىندىققا تۋرا كەلمەيدى. ويتكەنى جىلنامالاردىڭ بىرىندە تۇرىكتەر عۇنداردىڭ وزگە ءبىر تارماعىنان تارالادى دەسە، ەكىنشى ءبىر دەرەكتە عۇنداردىڭ سولتۇستىگىندەگى ساق ەلىنەن شىققان دەلىنەدى. ال سۋيناما جىلناماسىندا «كىرمە حۋلار» ەدى دەيدى. بۇل دەرەكتەردەن شىعاتىن تۇجىرىم: تۇرىكتەر مەن عۇندار تۋىستاس، اتالاس رۋ-تايپالار بولعان. تۇرىكتەردىڭ قىتاي جازبا دەرەكتەرىنە كەيىن ءتۇسۋى عۇندار تاريح ساحناسىندا بەدەلى كۇشتى بولىپ تۇرعان كەزدە تۇركىلەر ەلەنبەگەن، ول كەزدە ولاردىڭ اتى دا اڭىزعا شىقپاعان. ال عۇندار سولتۇستىك باتىسقا قاراي اۋعاندا، تاريح ساحناسىنا تۇرىكتەر كوتەرىلگەن دەگەن وي تۋادى. ەندى ولار نونەلەردەن وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن ۇلى قورعانعا قاراي جىلجىپ، عۇنداردان بوساعان جەرلەرگە يە بولىپ، قىتاي پاتشالارىمەن قارىم-قاتىناس باستالادى. ونى بۋمىن قاعاننىڭ قىتاي پاتشاسىنىڭ قىزىنا ۇيلەنۋىنەن بايقاۋعا بولادى. بۇدان كەيىن تۇرىك قاعاندارى دا قىتاي پاتشالارىنىڭ قىزدارىنا ۇيلەنىپ، ساياسي قارىم-قاتىناس ۇزىلمەگەن. قىتايدىڭ جوۋ چي پاتشالىقتارى تاسپار قاعانمەن قارىم-قاتىناس كەزىندە وعان (تاسپار قاعانعا) جاقسى كورىنۋ ءۇشىن بىرىمەن-ءبىرى باسەكەلەسە سىي ۇسىنعاندا قازىنالارىن اياماعان. بۇعان ماساتتانعان تاسپار قول استىنداعىلارعا «كۇڭگەيدەگى ەكى ۇلىم (ەكى پاتشالىقتى ايتادى) امان بولسا، ماعان دەگەن ادالدىقتارىنان اينىماسا، ەش نارسەدەن كەمدىك كورمەيمىن دەپ ماقتانۋشى ەدى».
تۇرىك قاعاناتىنىڭ ەكىگە ءبولىنۋى مۇقان قاعاننىڭ ۇلى تورەمەننەن باستالسا كەرەك. وسى بولىنۋدەن كەيىن بۇلار دا قىتاي پاتشاسىنا جاعىنۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ سىي-سياپاتتارىن جىبەرىپ، قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن كۇش سۇراپ وتىرعان. قىتاي پاتشالارى تۇرىكتەردىڭ مۇنداي سۇرانىستارىنا قولداۋ كورسەتپەگەن. بىراق تا ەكەۋىنىڭ بىرىگىپ كەتپەۋىنە كوڭىل ءبولىپ، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە باقىلاۋ جاساپ وتىرعان. ال تۇرىك قاعاندارىنا قىزدارىن جانسىزدار رەتىندە بەرگەن. مۇنداي ارەكەت ۇيسىندەر كەزىنەن بەلگىلى. ەگەر پاتشالار ءوز قىزدارىن بەرگىسى كەلمەسە نە قىزدارى بولماسا وندا ءوز سارايلارىنداعى قىزداردى ءوز قىزدارىم دەپ ۇزاتىپ، ولارعا جانسىزدىق جاساۋ جولدارىن، ءادىس-تاسىلدەردى ۇيرەتىپ جىبەرىپ وتىرعان.
تۇرىك قاعاندارىنىڭ كۇشتەرىن قىتاي پاتشالارى وزدەرىنىڭ كورشى ەلدەرىنە جورىق جاساعاندا پايدالانىپ وتىرعان. ماسەلەن، كورەياعا اتتانعاندا تۇرىك قاعاندارى قىتاي ساربازدارىمەن بىرگە بولعان.
تۇرىك زيراتتارىنان شىققان ارحەولوگيالىق ماتەريالداردىڭ سۋرەتتەرىنىڭ بەرىلۋى قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق بۇيىمدارىمەن ۇقساستىعى - ءبىر وزەننىڭ ەكى جاعاسىنداي، ءبىرىن-ءبىرى قايتالاپ وتىرعانداي. اسىرەسە تۇركى بەلبەۋلەرى (2-سۋرەت) مەن ۇزەڭگىلەرى ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس. ال قىتاي سۋرەتشىلەرىنىڭ سالعان تۇرىك تەمىرشىلەرىنىڭ سۋرەتى (1-سۋرەت) ءدال ءحىح-حح عاسىرلارداعى قازاق تەمىر ۇستالارىنىڭ ۇستاحانالارىنان ەشبىر ايىرماشىلىعى جوق. ونداي ۇستاحانالاردى مەن ءوزىم بالا كۇنىمدە حح عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا اۋىلىمىزدان كورگەن ەدىم. ال جەتىسۋ ايماعىندا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ كەزىندە سونداي ۇستاحانالاردىڭ ورىندارىن تاۋىپ زەرتتەگەنمىن.
قورىتىندىلاي كەلگەندە تۇركىلەر داۋىرىنەن قالعان رۋحاني، مادەني، ماتەريالدىق، ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا ءبىزدىڭ حالقىمىزدا تولىعىمەن ساقتالعان. سوندىقتان دا حالقىمىزدىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋى، ونىڭ ءتۇپ-تامىرى ەجەلگى تۇركىلەردەن قالىپتاسىپ بىزگە جەتكەن دەيمىز.
«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان
