تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان بەرى حالقىمىز­دىڭ با­سى­نان كەشكەن زۇلماتتى كەڭەستەندىرۋ جىل­دارىنىڭ اقيقاتتارىن اشىق ايتۋعا ءمۇم­كىندىك الدىق. تاريحشى عالىمدارىمىز، زەرت­تەۋشىلەرىمىز بەن ىزدەنۋشىلەرىمىز، اسىرەسە ۇجىم­داستىرۋ ارقىلى كەلگەن وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى اشتىق ناۋبەتى جونىندە بىرقاتار قۇندى-قۇندى زەرتتەۋلەر جاساپ، وسى زۇلماتتىڭ اقيقاتتارىنا جەتۋ ءۇشىن جان-جاقتى ىزدەنىستەر جاساۋدا. سول زەرتتەۋلەردىڭ اسەرىنەن كوپتەگەن شىندىق بەتى اشىلۋدا. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ سوڭى مەن 30-جىلدارىنىڭ با­سىناعى قازاقستانداعى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ار­قىلى كەلگەن اشارشىلىق قولدان جاسالعان، يدەولوگياعا نەگىزدەلگەن ساياساتتى كوزسىز ءجۇ­زە­گە اسىرۋعا ۇمتىلۋشىلىقتىڭ ناتيجەسى ەدى. كوم­مۋنيستىك پارتيانى قازاقتارعا، ودان كەيىن، بەل­گىلى ءبىر دارەجەدە باسقا دا كوشپەلى حالىقتارعا اكەلىپ جاپسىرۋ ولاردى سان اپات پەن قايعى-قا­سىرەتكە دۋشار ەتتى. ءسويتىپ، 1931-1933 جىلدار قازاق حالقىنىڭ ەڭ ءبىر قاسىرەتتى جىلدارى بولىپ تاريحىزمىزدا قارا ارىپتەرمەن جازىلىپ قالدى.

تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان بەرى حالقىمىز­دىڭ با­سى­نان كەشكەن زۇلماتتى كەڭەستەندىرۋ جىل­دارىنىڭ اقيقاتتارىن اشىق ايتۋعا ءمۇم­كىندىك الدىق. تاريحشى عالىمدارىمىز، زەرت­تەۋشىلەرىمىز بەن ىزدەنۋشىلەرىمىز، اسىرەسە ۇجىم­داستىرۋ ارقىلى كەلگەن وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى اشتىق ناۋبەتى جونىندە بىرقاتار قۇندى-قۇندى زەرتتەۋلەر جاساپ، وسى زۇلماتتىڭ اقيقاتتارىنا جەتۋ ءۇشىن جان-جاقتى ىزدەنىستەر جاساۋدا. سول زەرتتەۋلەردىڭ اسەرىنەن كوپتەگەن شىندىق بەتى اشىلۋدا. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ سوڭى مەن 30-جىلدارىنىڭ با­سىناعى قازاقستانداعى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ار­قىلى كەلگەن اشارشىلىق قولدان جاسالعان، يدەولوگياعا نەگىزدەلگەن ساياساتتى كوزسىز ءجۇ­زە­گە اسىرۋعا ۇمتىلۋشىلىقتىڭ ناتيجەسى ەدى. كوم­مۋنيستىك پارتيانى قازاقتارعا، ودان كەيىن، بەل­گىلى ءبىر دارەجەدە باسقا دا كوشپەلى حالىقتارعا اكەلىپ جاپسىرۋ ولاردى سان اپات پەن قايعى-قا­سىرەتكە دۋشار ەتتى. ءسويتىپ، 1931-1933 جىلدار قازاق حالقىنىڭ ەڭ ءبىر قاسىرەتتى جىلدارى بولىپ تاريحىزمىزدا قارا ارىپتەرمەن جازىلىپ قالدى.

اتالعان اشارشىلىق سالدارىنان قازاق حال­قى ءوز جەرىندە كۇنى كەشەگە دەيىن سانى جاعىنان ازشىلىققا ۇشىراپ، وزگەلەرگە جول بەرۋمەن كەل­دى. حالىقتانۋ دەموگرافيا عىلىمىنىڭ سول اشار­شىلىق اپاتتىڭ قىر-سىرلارىن زەرتتەي وتىرىپ بولاشاقتا ونىڭ قايتالانباۋى ءۇشىن ءوز تۇجىرىمدارىن العا تارتادى. مىنە، وسى تۇرعىدان قاراعاندا، قازاقستانداعى كەڭەستەندىرۋ جىل­دا­رى قولدان جاسالعان اشارشىلىقتان قازاق حال­قىنىڭ سانى مەن ۇلەسىنە قالاي اسەر ەتكەنىن 1926,1937 جانە 1939 جىلدارى ءجۇرىپ وتكەن ءبۇ­كىلوداقتىق حالىق ساناقتارىنىڭ قورىتىندى ناتيجەلەرىن قولدانا وتىرىپ، ولاردى ءوزارا عى­لىمي تۇردە سالىستىرۋ ارقىلى ۇلكەن دالدىكپەن ەسەپتەپ شىعارا الامىز.

1926 جىلعى بۇكىلوداقتىق حالىق ساناعى بو­يىنشا، قازاقستان اۋماعىنداعى تۇرعان تۇر­عى­لىقتى حالىقتاردىڭ سانى 6500895 ادام­دى قۇ­راعان ەكەن. ولاردىڭ 8,3 %-ى قالالاردا، ال 91,7 %ى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرعان ەدى. ەندى ولاردىڭ ارا­سىنداعى قازاقتاردىڭ سانى 3713394 ادامدى قۇراپ، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 57,1 %-ى بولسا، ال ورىستار 1279979 ادامدى قۇراپ، دەمەك 19,7 % بولعان ەكەن. ال قالا تۇرعىندارىنىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ سانى مەن ۇلەسى 77554, ياعني 2,1 پايىز بولسا، ال ورىستاردىڭ قاتارى 283767, دەمەك 22,2 پايىزدى قۇراپ، قازاقتاردىڭ سانىنا قاراعاندا ورىستاردىڭ ساندىق ۇلەسى (206213) ياعني 20,1 پايىزعا جوعارى بولعان ەكەن. ەندى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرعان قازاقتاردىڭ سانى 3635840, ياعني 97,9 پايىز بولسا، ال ورىستاردىڭ قاتارى 996212, دەمەك 77,8 پايىزدى قۇراپ، قازاقتاردىڭ سانى ورىستاردىڭ سانىنا قارا^­عان­دا (2639628 ادامعا) ياعني 20,1 پايىزعا باسىمداۋ بولعانىن كورەمىز [1].

1939 جىلعى ساناق بويىنشا، قازاقستان­دا تۇراتىن حالىقتاردىڭ سانى 6151102 ادامدى قۇراعان بولسا، ولاردىڭ 27,8 پايىزى قالالاردا، ال 72,2 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە ءومىر ءسۇر­گەن ەدى. ەندى ولاردىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ سا­نى 2327625 ادام بولىپ، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 37,8 پايىزىن قۇراسا، ال ورىستار قاتارى قازاقتاردىڭ ساندىق ۇلەسىنەن (121503 ادامعا) ياع­ني 2,0 پايىزعا باسىمداۋ 2449128 ادامدى قۇ­راپ، دەمەك 39,8 % بولعان ەكەن. ال قالا تۇرعىندارى­نىڭ اراسىنداعى قازاقتاردىڭ سانى مەن ۇلەسى 374675, ياعني 16,1 پايىز بولسا، ال ورىستار قاتا­رى 977876, دەمەك 39,9 پايىزدى قۇراپ، قازاقتار­دىڭ سانىنا قاراعاندا (603261) ياعني 23,8 پا­يىزعا ارتىعىراق بولعان ەكەن. ەندى اۋىلدىق جەر­لەردە تۇرعان قازاقتاردىڭ سانى 1953010, ياعني 83,9 پايىزدى قۇراپ، ال ورىستاردىڭ قاتارى 1471252, دەمەك 60,1 پايىز بولسا، قازاقتاردىڭ سانى ورىستارعا قاراعاندا (481758 ادامعا), ياعني 23,8 پايىزعا جوعارى بولعان ەكەن [2].

قازاقستان حالقىنىڭ سانى 1926-1939 جج. ارالىعىندا (1937 جىلى - 1380712 ادامعا كەمىپ) 349793 ادامعا، ياعني 94,6 %-عا ازايعانى انىق­تالىپ وتىر. ال وسى جىلدارى رەسپۋبليكاداعى قا­زاقتاردىڭ تەك سانى عانا ەمەس، ۇلەسى دە كۇردەلى ءوز­گەرىستەرگە ۇشىراپ، وتە تومەندەپ كەتتى: 1926 جى­لى ولاردىڭ سانى - 3713394 بولسا، 1937 جىلى - 2181520 [3]، ال 1939 جىلى - 2327625 عانا ەدى. وسى جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ اۋماعىندا تۇراتىن قا­­زاقتاردىڭ سانى (1937 جىلى - 1531874, ياع­ني 58,7 %) 1385769 ادامعا، ياعني 62,7 %-عا كەمى­گە­نى باي­قالىپ وتىر. ياعني وسى 14 جىل ىشىندە قازاق­تار­دىڭ سانى 19,2 پايىزعا كەمىدى، ال ولار­دىڭ رەس­پۋب­ليكاداعى حالىقتاردىڭ اراسىنداعى ۇلەسى بۇل جى­ل­داردا وتە ازايىپ، قازاقتار ءوز وتانىن­دا از ۇلت­قا اينالدى: 1926 جىلى - 57,1 % بول­سا، 1937 جىلى - 42,6 %، ال 1939 جىلى - 37,8 ­%-عا دەيىن تومەندەدى. دەمەك، قازاق ۇلتىنىڭ مۇن­­داي قاسىرەتتى تاعدىردى سول كەزدەگى كەڭەس وداعى، ونىڭ ءبىر بولىگى بولعان قازاقستاننىڭ باسى­نان كەشىرگەن ءىرى ساياسي-ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق وزگەرىستەرىندە، سولاردىڭ ناتيجەلەرى مەن سالدارىنان تۋىنداعان ەدى.

قازاقستانداعى كەڭەستەندىرۋ جىلدارىنىڭ زەرتتەۋ ارالىعىنداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءجۇر­گىزگەن ساياساتىنىڭ ناتيجەلەرىنەن تۋىنداعان قا­زاق حالقىنىڭ ۇجىمداستىرۋدىڭ سالدارى ار­قىلى كەلگەن اشارشىلىققا ۇشىراۋىنا باي­لانىستى دەرەكتەر بار. ەندى سولارعا كەلسەك، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى قۋعىنداۋ ساياساتى قا­زاق اسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حا­لىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1928 جىلدىڭ 27 تامىزىنداعى "باي شارۋاشىلىقتارىن كام­پەسكەلەۋ تۋرالى" قاۋلىسىنان باستالدى [4]. وسى قاۋلى نەگىزىندە جەتى جۇزگە جۋىق ءىرى باي شار­ۋاشىلىقتارى تاركىلەنىپ، ولاردىڭ يەلەرى قا­ناۋشى تاپ رەتىندە جەر اۋدارىلدى. وسى ساياسات ەندى كولحوزداستىرۋ كەزىندە ودان ءارى جالعاسىپ، قۋعىنداۋلارعا ورتا شارۋالار مەن اۋقاتتىلار دا ۇشىرادى.

كسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن قازاق حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1930 جىلدىڭ 1 اقپانىنداعى "جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ اۋداندارىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن سوتسيا­ليستىك جولمەن قايتا قۇرۋدى نىعايتۋ جانە كۋلاكتارمەن كۇرەسۋ شارالارى جونىندە" دە­گەن قاۋلىنىڭ نەگىزىندە قازاقستان ۇكىمەتى دە 1930 جىلدىڭ 19 اقپانىندا ءدال وسىنداي قاۋ­لى قابىلدادى. ءسويتىپ، ەندىگى كەزەكتە كولحوز قۇرى­لىسىنا "قارسىلىق جاساپ وتىرعان قاناۋشى ەلەمەنت", ءارى پرولەتاريات جاۋى دەگەن جەلەۋمەن كۋلاكتار مەن بايلاردى تاپ رەتىندە جويۋ ناۋقانى باستالدى. وسى قاۋلىعا سايكەس ءاربىر اۋدان ءجا­نە اۋىل كولەمىندە جويىلاتىن كۋلاكتار مەن باي­لاردىڭ جالپى سانى حالىقتىڭ 3,5 پايىزى بو­لۋى كەرەك دەلىندى [5]. بۇل جاڭا ناۋقان 1928-1934 جىلدارى قازاقستاندا اشارشىلىقتىڭ باس­تا­لۋىنا جول اشتى. اشتىق كوشپەلى جانە جار­تى­لاي كوشپەلى ەلدى وتىرىقشىلاندىرۋ جانە عا­سىرلار بويى قازاقتىڭ تاماعى مەن كيىمى بولىپ كەلگەن مالىنان ايىرۋ، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ سالدارىنان تۋىندادى. جۇزدەگەن مىڭ ورىس، ۋكراين، ۇيعىر جانە باسقا ۇلت وكىلدەرى قىرىلدى، بىراق قىرىلعانداردىڭ نەگىزگى كوپشىلىگى قازاقتار بولدى.

قولداعى بار دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، قازاق­ستانداعى اشارشىلىق اپاتى 1927-1928 جج. جۇت­تان كەيىن-اق باستالعانىن كورسەتەدى. ماسەلەن، اداي وكرۋگىندە مال جۇتاپ، ادامدار اشتىققا ۇشىراعاندىعى ايتىلادى [6].

سونداي-اق، پ.يۆانوۆتىڭ 1927-1928 جج. سىرداريا گۋبەرنياسىنداعى جۇت تۋرالى دەرەكتەرى جۇتاعان شارۋاشىلىق­تاردا مال سانى قىسقا دايىندالعان ءپى­شەن­نىڭ جە­تىمسىزدىگىنەن، جۇتتان، تۇسىك تاس­تا­عاننان كەمۋىن العا تارتادى. الايدا ەڭ قۇندىسى بۇل دەرەكتەر تاريح ءۇشىن اسا ماڭىزدى مالىمەتتەر ۇسىنىپ، قازاق، ورىس، وزبەك حالىقتارىنىڭ شار­ۋاشىلىق جۇيەسى جونىندە وي قورىتۋعا جەتەلەي­دى. وتىرىقشى قازاقتاردىڭ شارۋا قوجالىقتا­رى 21,3 پايىزداي، ياعني ءۇش ەسەدەي كوپ زارداپ شەكسە، ورىس، وزبەك ۇلتتارىنىڭ شارۋا قوجالىقتارى­نىڭ جۇتاعانى مۇلدە از بولعانىن ايتادى.

ۇلتتىق-تۇرمىستىق توپتارىنا قاراي سا­ناعاندا جۇتتان كۇيزەلگەن شارۋاشىلىقتىڭ دەڭ­­­­­­­­گەيى وزبەكتەردە - 4,1 %، ورىستاردا - 4,9 %، وتىرىقشى قازاقتاردا - 7,5 %، كوشپەلى قازاق­تاردا - 21,3 %-دان  اسقان ەدى.

مال باسىنىڭ جۇتاۋى قازاق قوعا­مىنىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسىمەن تىعىز باي­لانىستى. سولاي بولعاندا سىرداريا گۋ­بەر­­نياسىنداعى جىلقىنىڭ 9 پايىزدان، ءمۇيىزدى ءىرى قارانىڭ 18 پايىزدان، قوي ەشكىنىڭ 20 پا­يىز­دان، تۇيەنىڭ 6 پايىزدان، بارلىق مال با­سىنا شاققانداعى شىعىنى 19 پايىزدان اسقان. بۇعان قوسا قىرىلعان مال سانىن جەكە حالىق­تىڭ شارۋاشىلىعى بويىنشا ەسەپتەگەندە ورىس­تاردىڭ 1 %، وزبەكتەردىڭ 2 %، وتىرىقشى قا­زاقتار­دىڭ 5,5 %، كوشپەلى قازاقتاردىڭ 8,6 % مالى قى­­رىلعان [7]. بۇنىڭ ءوزى جايىلىمدىق، ەگىستىك جەر­­دىڭ قۇنارلى بولىگىنە قونىستاندىرىلعان باس­قا ۇلت وكىلدەرىنىڭ جۇتتان امان شىعىپ، ال تاقىر مەن شولگە ىعىستىرىلعان قازاق اۋىلدارىنىڭ ءپى­شەن جيناپ، مال باعۋعا شابىندىق جەرىنىڭ جە­تىمسىزدىگىن، سونىمەن بىرگە تابيعات رايىنا تاۋەلدى بولعاندىعىن ايقىن اڭعارتادى. دەمەك، بۇدان سول كەزدەگى قازاقستانداعى جۇرگىزىلگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاق حالقىنا باعىتتالعان جىمىسقى ساياساتىنىڭ ناتيجەلەرىن بايقاۋعا بولادى.

1935 جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا الماتىدا ءوت­كەن كەڭەستەردىڭ بۇكىلقازاقتىق IX سيەزىنىڭ قاۋ­لىسىندا: "شارۋا قوجالىقتارىنىڭ 85 پا­يىزى ۇجىمداستىرىلدى. قازاقستانداعى جۇ­مىسشىلار مەن قىزمەتشىلەر سانى 1930 جىلى 330 مىڭنان، 1934 جىلى 655 مىڭعا ءوستى، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ سانى 30 پايىزدان 42 پا­يىزعا كوتەرىلدى. كوشپەندى شارۋاشىلىق ءتۇ­گەلدەي جويىلدى", - دەپ اتاپ كورسەتىلدى [8]. ارينە، مۇنداعى ايتىلىپ وتىرعان جەتىستىكتەر قازاق حالقىنىڭ "قىزىل قىرعىنى" ارقىلى جۇزەگە اس­قانى بەلگىلى. ۇجىمداستىرۋ جانە سونىمەن بىرگە وتىرىقشىلاندىرۋ اۋىلدىڭ عاسىرلار بويى قا­لىپتاسقان ءومىر سالتىن ءتۇپ نەگىزىنە دەيىن كۇي­رەتتى. قازاق قوعامىنىڭ تابى جويىلىپ قانا قوي­عان جوق، مىڭداعان جىلدار كوشپەندى وركە­­نيەت جاساعان بارلىق تىرەكتەر قيراتىلدى. 1930 - 1932 جىلدارى اشتىق ەتەك الدى. ەگەر حالىقتى جەدەل وتىرىقشىلىققا كوشىرىپ، كولحوزدارعا كۇشتەپ بىرىكتىرىپ، قولىنداعى مالى مەن ازىعىن تارتىپ الماسا، اشارشىلىق زاردابى دەموگرافيالىق اپاتقا ۇلاسپاس ەدى. كامپەسكەلەۋ كەزەڭىنەن كەيىن رەسپۋبليكاداعى مال قورىنىڭ جويىلىپ كەتۋى دە بۇعان تىكەلەي سەبەپ بولدى. بۇل تۋرالى شەتەلدىك عالىمداردىڭ دا ايتقان پىكىرلەرى بار. سونىڭ ءبىرى گۋۆەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ر.كونكۆەست: "قازاقتاردىڭ سانى 1926 جىلى 1233 مىڭ شارۋاشىلىقتان 1936 جىلى 565 مىڭ شارۋاشىلىققا كەمىگەن. قازاقتاردىڭ قى­رىلۋى ولاردىڭ مالىن تارتىپ الۋىنا ءتى­كەلەي بايلانىستى. 1929-1933 جىلدارى قازاق­ستاندا ءىرى قارا 7 ميلليون 442 مىڭنان 600 مىڭ­عا دەيىن، قوي سانى 21 ميلليون 943 مىڭنان 1 ميلليون 727 مىڭعا دەيىن كەمىدى. تاماعى ەت پەن سۇتكە نەگىزدەلگەن قازاق اۋىلدارىندا ەندى تالشىق ەتەر ەشتەڭە قالمادى ", - دەپ ايتىپ، جانە جازىپ كەلتىرگەندەرى ءبىزدىڭ اشتىق تۋرالى ايتقاندارىمىزعا دالەل بولادى [9].

قازاق شارۋالارىن كۇشتەپ ۇجىم­داس­تىرۋدىڭ بارىسىندا وكىمەت حالىقتىڭ كۇن كورىسىنىڭ جالعىز عانا كوزى - قولىنداعى مالىن زورلىقپەن جيناپ الىپ، قوعامدىق مەملەكەتتىك مەنشىككە اينالدىردى. ودان قال­عان ءبىرلى-جارىم مالدارىن ەت، ماي، ءجۇن، اس­­تىق جوسپارلارىن دايىنداپ، تاعى تارتىپ الدى. ءسويتىپ، نەگىزگى كاسىبى مال شارۋاشىلىعى، ءال-اۋ­­قاتى دا سوعان بايلانىستى بولعان قازاق شارۋا­لارى ءتورت تۇلىك مالدان تۇگەل جۇرداي بولىپ، اشىعا باستادى. تابىسى جوق كولحوزدان، جەرگىلىكتى ۇكى­مەتتەن جاردەم الا الماعان حالقىمىز ەندىگى جەردە اشارشىلىققا ۇشىرادى.

تاريحي زەرتتەۋلەردە قازاقستانداعى 1931-1933 جىلدارداعى اشارشىلىققا باي­لانىستى ءار ءتۇرلى پىكىرلەر مەن دەرەكتەر ايتىلىپ ءجۇر.

1926 جىلعى ساناق بويىنشا قازاق اسسر-نىڭ تەرريتورياسىندا 3 ميلليون 627 مىڭ 612 قازاق تۇرعان بولسا (رەسپۋبليكا حالىقتىڭ 58,5 %-ى), 1937 جىلعى ساناق مالىمەتىندە 2 ميلليون 181 مىڭ 520 ادام (42,6 %-ى), ال 1939 جىلعى ساناقتىڭ ناتيجەسىندە ءوز جەرىندەگى قازاقتاردىڭ سانى 2 ميلليون 327 مىڭ 625 ادام بولعان (37,8%). 1926-1937 جىلدار ارالىعىندا قازاقتاردىڭ سانى 1 ميلليون 446 مىڭ 092 ادامعا، دەمەك 15,9 پايىزعا كەمىگەن بولسا، ال 1926-1939 جىلدار ارالىعىندا 1 ميلليون 299 مىڭ 987 ادامعا، نەمەسە 20,7 پايىزعا كەم بولىپ شىقتى [10]. ارينە، بۇل تولىق مالىمەت ەمەس. 1930 جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي رەسپۋبليكاداعى حالىقتىڭ جالپى سانى ءالى دە ءبىرشاما تۇراقتى كۇيىندە بولاتىن. ول كەزدە قازاقستانداعى تۇپكىلىكتى حالىقتىڭ سانى 4 ميلليون 120 مىڭ ادام ەدى [11].

وسىعان سايكەس اشارشىلىق جىلدارى قازاق­تان 2 ميلليونعا جۋىق ادام، نەمەسە ولاردىڭ 49,0 پايىزى قۇربان بولدى دەپ جوبالايدى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر. ەگەر 1920 جىلدارى حالىقتىڭ تا­بيعي شەتىنەۋى ءاربىر 1000 ادامعا شاققاندا 25 ادامنان كەلسە، 1931-1933 جىلدارى اۋرۋ-سىر­قاۋلاردان 250 مىڭداي ادام ﴾7,0 پايىز﴿ شىعىن بولدى. سوندىقتان تاريحشى-دەموگرافتاردىڭ اي­تۋىنشا، اشارشىلىق پەن سوعان بايلانىستى اۋرۋ - سىرقاۋلاردىڭ سالدارىنان تىكەلەي شى­عىن بولعان قازاقتاردىڭ سانى 1 ميلليون 750 مىڭ ادامعا نەمەسە رەسپۋبليكاداعى بارلىق قا­زاقتاردىڭ 42,0 پايىزىنا جەتكەن [12].

كەڭەستەندىرۋ جىلدارى قازاقستاندا جۇرگى­زىل­گەن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ مەن وتىرىقشى­لاندىرۋدىڭ قازاق حالحىنىڭ تاريحى مەن تاع­دىرىنا اۋىر دەموگرافيالىق اپات تۋدىرعانىن شەتەلدىك تاريحشىلار سول 1930 جىلداردىڭ وزىندە-اق ايتقان بولاتىن. سودان بەرى شەتەل عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن باسىلىمدارىندا قازاقستاندا 1930 جىلداردىڭ باسىنداعى اشار­شىلىقتان قانشا ادام شىعىن بولعاندىعى جونىندە قىزۋ پىكىرتالاستار ءجۇردى [13].

باتىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە اشار­شىلىق جىلدارىندا قازاقستانداعى ادام شى­عىنى جايلى اركەلكى مالىمەتتەر كەلتىرىلەدى. مى­سالى، امەريكان مامانى م.ولكوت اشارشىلىق قۇرباندارى 2 ميلليون ادامدى قۇرادى دەسە، ب.شپي­للەر ءوز مالىمەتىندە قۇربان بولعاندار سا­نى 860 مىڭنان استام دەپ، ال ر.كونكۆەست پەن س.ۋيتكروفت اشارشىلىققا ۇشىراعاندار قا­تا­رى 1 ميلليون ادام دەگەن مالىمەتتى ۇسىنادى [14].

ءبىزدىڭ تاريحشى-دەموگراف عالىمدارىمىز 1931-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق قۇربان­دا­رىن 1,5 ميلليوننان 3 ميلليونعا دەيىن جەتكىزىپ ءجۇر. قازاقستاندا ءۇش جىلعا سوزىلعان اشارشىلىق كەزەڭىندەگى ادام شىعىنى تۋرالى كوپتەگەن قۇ­جاتتاردىڭ عىلىمي اينالىمعا ەنگەنىنە قارا­ماستان، وتاندىق زەرتتەۋشىلەرىمىز ءار ءتۇرلى دە­رەكتىك مالىمەتتەر كەلتىرۋدە. مىسالى، اكادەميك م.اسىلبەكوۆ ءبىر زەرتتەۋىندە 1926 جىل مەن 1939 جىلعى ساناق ارالىعىندا رەسپۋبليكامىزدىڭ ءوز ىشىندەگى قازاقتار 1 ميلليون 180 مىڭ ادامعا نەمەسە 33,0 پايىزعا ازايعانىن ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ شىعارادى [15]. ال اكادەميك ب.تولەپباەۆ پەن ۆ.وسيپوۆ وسى جىلدارى قازاقتاردان 1 ميلليون 50 مىڭ مەن 1 ميلليون 100 مىڭ اراسىنداعى ادام، ال رەسپۋبليكاداعى وزگە ۇلتتارى اراسىنان 200-250 مىڭداي ادام اشتىقتىڭ قۇربانى بولدى دەپ ەسەپتەيدى [16]. ال، اكادەميك م.قوزىباەۆ باستاعان عالىمدار بىرنەشە ماقالالارى مەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە، اشارشىلىق جىلدارى 2 ميلليون 100 مىڭ ادام وپات بولدى، ونىڭ 1 ميلليون 750 مىڭى قازاقتار دەپ كورسەتەدى [17] جانە ولاردى تاريحشى عالىم ت.وماربەكوۆ تە قولدايدى [18]. سونداي-اق، بۇل پىكىردى ەلباسى ن.نازارباەۆ تا جاقتايدى ەكەن [19]. وسىلارعا شامالاس تۇجىرىمدى تا­ريحشى عالىم، اكادەميك م.اسىلبەكوۆ پەن تاريحشى-دەموگراف، عالىم ءا.عاليەۆ دا ايتادى. ولاردىڭ ەسەبى بويىنشا وسى جىلدارى تابيعي شىعىنمەن قوسا ەسەپتەگەندە 1 ميلليون 745 مىڭ ادام وپات بولعان [20]. دەموگراف-عالىم م.ءتاتىموۆ ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە 2 ميلليون 100 مىڭ - 2 ميلليون 300 مىڭ ادام اشارشىلىق قۇرباندارى بولدى دەپ مالىمدەيدى [21]. وسى پىكىردى تاريحشى، پروفەسسور ت.وماربەكوۆ تا­ريحي جاعىنان جان-جاقتى قاراستىرۋ ارقىلى قولداپ، عالىم ءوزىنىڭ زەرتتەۋلىك مالىمەتتەرىمەن كورسەتەدى [22]. سونىمەن بىرگە جازۋشىلىر ب.نۇر­جەكەەۆ پەن س.ەلۋباەۆ اشارشىلىق جىل­دارىن پۋبليتسيستيكالىق قىرىنان زەرتتەي كەلىپ، قۇرباندار سانىن 2 ميلليوننان 3 ميل­ليونعا دەيىن [23] دەپ ەسەپتەيدى. ال، 1926-1939 جىلدار ارالىعىنداعى قازاقستان حالقىنىڭ ەتنودەموگرافيالىق قۇرامىنداعى وزگەرىستەردى زەرتتەگەن س.ايىمبەتوۆ بولسا، م.ءتاتىموۆ پەن ت.وماربەكوۆتىڭ تۇجىرىمدارىن قولداي وتىرىپ، اشتىق جىلدارىندا قۇربان بولعان قازاقتاردىڭ سانى 2,5 ميلليونعا جۋىقتايدى دەپ ەسەپتەيدى [24]. ا.الەكسەەنكو مەن ن.ماسانوۆ 1930 جىلداردىڭ باسىنداعى اشارشىلىقتا قازاقتاردىڭ 46,8 پايىزى، ياعني 1794,4 مىڭ ادامى قۇربان بولدى دەگەن پىكىر بىلدىرەدى [25]. سونداي-اق، ب.ەلكەەۆ پەن ق.الداجۇمانوۆ اشارشىلىقتىڭ شىعىنى، اسىرەسە، 9-عا تولماعان بالالار اراسىندا 60 پايىز بولعانىن، ال ەڭ كوپ شىعىن ەمشەكتەگى سابيلەر اراسىندا 72 پايىز بولدى دەگەن ويلارىن ايتادى [26].

ءيا، سۇم اجال ءوز قولىمەن قورەك تابا الاتىن ەرەسەكتەر اراسىندا سيرەي ءتۇسۋى، ال تىم كىشكەنتايلار مەن قاريالار اراسىندا ءجيى كەزدەسۋى زاڭدىلىق دەسەك، قىرعىنعا كوپ ۇشىراعان ەمشەكتەگى سابيلەر، جاس بالالار جانە قارتتار بولىپ شىعادى. سەبەبى، اتا-اناسىنان ايىرىلعان، پاناسىز جاس بالالار ءوز بەتىمەن تاماق تابا الماسا، ال، قارت ادامدار السىزدىكتەن اشتىق ازابىنا شىداي الماي جان تاپسىرۋعا ءماجبۇر بولعان.

سونىمەن، 1931-1933 جىلدارداعى قازاق­ستانداعى اشارشىلىق تۋرالى ءار ءتۇرلى دەرەكتەردى سارالاي كەلىپ، ءبىز دەموگراف م.ءتاتتىموۆتىڭ قا­زاق قۇرباندارى 2 ميلليون 22 مىڭ دەپ كورسەتۋىن [27]، جانە تاريحشى عالىم، پروفەسسور ت.وماربەكوۆتىڭ ماىلىمەتتەرىن [28]، نەمەسە س.ايىمبەتوۆتىڭ 2 ميلليون 500 مىڭعا جۋ­ىق دەگەن ەسەبىن [29] قولداي وتىرىپ، اتالعان كەزەڭدە قازاق حالقىنان 3 ميلليون ادام قۇربان بولدى دەپ تۇجىرىم جاسايمىز. بىراق 1926-1927 جىلدار اراسىندا، حالىق ساناقتارىنىڭ رەسمي مالىمەتتەرى كورسەتكەندەي، قازاقتاردىڭ سانى وداق بويىنشا 1 ميلليون 106 مىڭعا، كەمىپ كەتكەنىن دە ەسكەرۋىمىز كەرەك. مۇنداي تۇجىرىمعا كەلۋىمىزدىڭ بىرقاتار ەسەپتىك نەگىزدەرى بار. بىرىنشىدەن، 1926 جىلعى ساناقتا قازاقتاردىڭ سانى شامامەن 6-7 پايىزعا كەمىتىلىپ كورسەتىلگەن [30] دەگەن م.ءتاتىموۆتىڭ بولجامى بويىنشا قازاقتاردىڭ سانىنا 455 مىڭ ﴾7,0 پايىز﴿ ادام­دى قوسساق قاراقالپاقستانداعى قازاقتاردى ەسەپ­تەمەگەندە رەسپۋبليكادا 3 ميلليون 628 مىڭ قازاق بولدى جانە سولتۇستىك ولكەدەگى [31] ﴾قوستاناي وبىلىسىن قوسپاعاندا﴿, ورال، سەمەي گۋبەرنياسىنداعى، اداي ۋەزىندەگى ەسكى اتپەن قىرعىزدار دەپ جازىلىپ كەتكەن ﴾5573﴿ قازاقتى ەسكەرسەك، رەسپۋبليكادا 4 ميلليون 88 مىڭنان استام قازاق بولعاندىعىنا كوز جەتكىزەمىز. ەكىنشىدەن، س.اقاتاەۆتىڭ قۇربان بولعانداردىڭ 1 ميلليوننان استامى بالالار دەپ مالىمدەۋىن تاعى قوسامىز [32]. ۇشىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اباي اۋدانىنىڭ 12 اۋىلىندا 1932 جىلدىڭ قاراشا ايىندا 1062 ادام قايتىس بولىپ، 82 ءسابي تۋىلسا، جەلتوقسان ايىندا 1102 ادام مەرت بولىپ، 84 ءسابي دۇنيەگە كەلگەندىگى تۋرالى مالىمەت ساقتالعان [33]. سونىمەن قاتار، بالقاش اۋدانىندا ﴾جەرگىلىكتى وگپۋ-ءدىڭ مالىمەتى﴿ 60 مىڭ قازاقتىڭ 32 مىڭى قۇربان بولدى دەگەن دە دەرەكتەر بار [34]. مۇنداي جاعدايلار سول جىلدارى رەسپۋبليكا كولەمىندەگى قازاق اۋىلدارىنىڭ كوپشىلىگىن قامتىعان ەدى. تورتىنشىدەن، تاريحشى عالىم، اكادەميك م.اسىلبەكوۆ پەن تاريحشى-دەموگراف ءا.عاليەۆتىڭ اشارشىلىق 1934 جىلى دا جالعاستى [35] دەگەن تۇجىرىمدارىن قولدايمىز. سەبەبى، ادام ورگانيزمى قاتتى السىرەگەندە ومىرگە قاۋىپتى ءار ءتۇرلى اۋرۋلارعا شىدامسىز كەلەتىنى بەلگىلى. سول جىلدارى اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان قازاقستان بويىنشا سۇزەك سياقتى جانە تاعى باسقا اۋرۋلارعا كوپتەگەن ادامدار شالدىققانىن ايتا وتىرىپ، سونى قۇپتايتىن دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 1934 جىلى سۇزەكتىڭ ءار تۇرىمەن 12719 ادام اۋىرعان ەكەن[36]. ەندەشە بۇل دەرەكتەر وسى كۇندەرى ايتىلىپ جۇرگەندەردەن قازاقتىڭ الدەقايدا كوپ شىعىنعا ۇشىراعاندىعىن كورسەتەدى.

اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ جالپى سانى ءالى دە بولسا تەرەڭ زەرتتەپ، انىق­تاي ءتۇسۋدى تالاپ ەتەدى. سول كەزدەگى رەسمي قۇ­جاتتاردان جەرگىلىكتى جەرلەردەن تۇسكەن اقپا­راتتار مەن ەسەپتى باياندامالاردان اشار­شىلىقتان ءولىپ جاتقان ادامداردىڭ ناقتى سانىن كەزدەستىرۋ قيىن. تىپتەن جەرگىلىكتى رەسمي قىزمەتتە وتىرعان ادامداردىڭ وزدەرى بولىپ جاتقان ناۋبەتتىڭ كولەمىن كىشىرەيتىپ كورسەتۋگە، بۇگىپ قالۋعا تىرىسقانى كورىنىپ تۇر. بۇل توتا­ليتارلىق رەجيم جاعدايىندا قالىپتاسقان ءتار­تىپتى، مانسابىنان ايىرىلىپ قالۋدان قورىققان باسشىلاردىڭ پسيحولوگياسىن ايقىن دالەلدەيدى. سونداي-اق، رەسپۋبليكاداعى ءبىرىنشى باسشى - كازكرايكومنىڭ حاتشىسى ف.گولوششەكين دە ءوزىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان قىلمىستىق ساياساتىن جوعارىعا تولىق جاريا ەتكىسى كەلمەگەنى انىق.

بۇل ءبىر حالىققا قازاقتارعا باعىت­تالعان گەنوتسيد ىشىندەگى تاريحتا وتە سي­رەك كەزدەسەتىن قاندى قىرعىن ەدى. ءومىر­شەڭ حالقىمىز باسقا جەرلەرگە شۇبىرىپ، جار­تىسىنان استامىن اجال قۇشاعىنا بەرىپ، بۇل زۇلماتتى دا سوڭىنا تاستاپ، تاريح كوشىمەن ىلگەرى جىلجىدى. ەڭ وكىنىشتىسى بۇل زۇلمات ءبىر حالىقتىڭ تەڭ جارتىسىن جالماپ، حالقىمىزدى ءوز جەرىندە ازشىلىققا ۇشىراتتى. قازاقتىڭ بىرنەشە ۇرپاعىنىڭ ەسىندە جازىلمايتىن جارا بولىپ اشارشىلىق تۋرالى ەستەلىكتەر قالدى. ەگەر اسىرا ءسىل­تەۋشىلەر حالىقتى جەدەل وتىرىقشىلىققا كوشىرىپ، كولحوزدارعا كۇشتەپ بىرىكتىرمەسە، قولىنداعى مالى مەن ازىن-اۋلاق ازىق-تۇلىگىن ءجون-جوسىقسىز تارتىپ الماسا، مۇنداي ەسەپسىز شىعىن، اۋىر قاسىرەت بولماس ەدى. بۇعان ەڭ اۋەلى توتاليتارلىق ساياساتتىڭ كوشباسشىسى ي.ستالين مەن قانىشەر ف.گولوششەكين كىنالى ەكەنى انىق. سولاردىڭ قولدان ادەيى جاساعان قىلمىستى ىستەرىن تاريح ەشقاشان دا كەشىرمەيدى دەپ وي­لايمىز. ەگەر قازاقتار ءدال وسىلاي قىرىلماسا، اۋرۋدان ولمەسە، تۋعان جەردەن بوتەن ەلگە كوشپەسە، قازاق ەلىنىڭ سانى قازىر 20 ميلليونعا جەتىپ قالۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىز. تاريحتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى حالقىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى، باسىنان كەشكەن وقيعالارى بولاشاق ۇرپاققا ۇلكەن ساباق بولادى. سەبەبى، تاريحتى ءبىلۋ ارقىلى بولاشاقتى بولجايمىز، بۇگىنگى مەن ەرتەڭگى كۇنگە باعا بەرەمىز. ءوز تاريحىنان ءنار الماعان ۇرپاق ماڭگۇرت بولادى. سوندىقتان ءبىز كورسەتكەن تسيفرلىق كورسەتكىش تەك ساندىق ولشەم عانا ەمەس، ول ءبىر حالىقتىڭ تاعدىرى.

قازاق حالقى ءوزىنىڭ اتا جۇرتىندا وتىرىپ ءوز انا تىلىنەن، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنەن، ءوزىنىڭ مەملەكەتتىگىن سەزىنۋدەن ايىرىلا جازداعان وسىناۋ قاۋىپتى قارا سىزىقتى العاش رەت اتتاعان ەدى. ەندى، مىنە، حالقىمىزدىڭ جادىنان شىقپاعان ناۋبەت قاسىرەتىن تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان بەرى اتا مەكەنىنەن ەرىكسىز اۋىپ كەتكەن قانداستارىمىزدىڭ وزدەرى بولماسا دا ۇرپاقتارى قايتىپ ورالۋدا.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان