پاتشالىق رەسەيدىڭ، ودان كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ باسىپ-جانشۋ ادىستەرى الۋان ءتۇرلى  بولعانمەن، كوزدەگەن ماقساتى بىرەۋ ەدى. بۇرىن جيناقى وتىرعان، ءبىر تىلدە سويلەگەن قازاقتاردى قىرىق ءبولىپ، ءوز سوعىستارىنا اسكەر الىپ، پايدالانىپ، ءۇش رەت الىپپەسىن وزگەرتىپ، اشارشىلىقتى قولدان ۇيىمداستىردى. الاش وردانى قۇرعان ۇلتشىلداردى قىناداي قىردى. ودان قالا بەردى ءبىرىنشى، ارتىنشا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان ەسەڭگىرەپ قالعان قازاقتىڭ شىعىسىندا «سەمەي-نەۆادا» باتىسىندا «كاپۋستين-يار» دەگەن جەلەۋمەن 40-جىل بومبالادى.

تىڭ يگەرۋ كەزىندە ورىستىڭ مۇجىقتارى مەن تۇرمەدە وتىرعان باسكەسەرلەرىن قازاق جەرىنە  توپىرلاتىپ توكتى. ولارمەن قازاقتار يۋ-قيۋ ارالاسىپ، بايىرعى قالىپتاسقان ەتنوستىق بىرتۇتاستىعىنان تۇبەگەيلى ايىرىلدى، قازاققا عانا ءتان اسىل  قاسيەتتەرمەن بىرگە سالت-ءداستۇرى كەلمەسكە كەتتى. وسىلاي ءبىرىن-بىرىنە جاتسىندىرىپ، جاتباۋىر ەتىپ، ءوزارا جاۋىقتىرىپ جىبەردى.

بۇل از بولعانداي، پسيحولوگيالىق  فاكتورلارعا سۇيەنىپ، قازاقتاردىڭ مىنەز-قۇلقى دا، تۇرمىس-سالتى دا، جۇمىس ىستەگەندەرى  دە  ءدايىم سىنالىپ، ۇزبەي ءاجۋالانىپ، اقىر  سوڭىندا  وزدەرىنەن  وزدەرى  ۇيالاتىنداي جاعدايعا  جەتكىزىلدى. ۇدايى  كەمسىتىلدى، مازاققا  ۇشىرادى. كەزىندە اعىلشىندار جاۋلاپ العان امەريكا مەن افريكا  ەلدەرىنە وسى  ءادىس-ءتاسىلدى ءتيىمدى  پايدالانعان. «وتىرسا—وپاق، تۇرسا—سوپاق» ساياساتى جۇرگىزىلدى. وتارلاۋشىلىق يدەولوگيا مەن پسيحولوگيانىڭ اسەر  ەتكەنى  سونشالىقتى، ەكى  قازاقتىڭ ءبىرى  ەكىنشىسىنىڭ بويىنان  ءمىن  ىزدەپ، ءبىرىن-ءبىرى  كەمسىتىپ وتىرۋدى  ادەتكە  اينالدىرعان. مۇندايعا  شىداي  الماي، قىرىلعاندارى  قىرىلدى. قىرىلماعاندارى  اشىق  اسسيميلياتسياعا  كونۋگە  ءماجبۇر بولدى. وسىلاي ورىستاندىرۋ  ساياساتى قۇيتىرقىلىعىنىڭ كەسىرىنەن ءوز ۇيىندە وتىرىپ، ورىسشا  سويلەيتىن قازاقتار  كوبەيدى.

ارمىسىڭ،  اتامەكەن!

مەن تاريحي وتانىم قازاقستانعا العاش  رەت 2005 جىلى دۇنيەجۇزىلىك قازاقتاردىڭ ءىىى قۇرىلتايىندا قوناق رەتىندە تابان تىرەدىم. قازاقتىڭ  ۇلان-بايتاق جەرىن  اق نايزانىڭ  ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن ساقتاپ قالعان اتا-بابالارىما شەكسىز  العىس  جاۋدىردىم. ادەمى عيماراتتاردى تاماشالادىق، دۇنيەجۇزىنەن كەلگەن  قانداس باۋىرلارمەن تانىستىم، كەرەمەت كونتسەرتتەردىڭ كۋاسى بولدىم.

ەسكەندىر حاسانعاليەۆتىڭ «قايدا  جۇرسەم اتامەكەن، كوكەيىمدە جاتادى ەكەن، كۇننىڭ نۇرى ۇياسىنا، قيماي ونى باتادى ەكەن» دەگەن ولەڭىن تىڭداپ كوزىمە جاس  كەلدى، مەرەيىم  ۇستەم  بولدى، اسەم استانانى كورىپ  قازاق بولىپ  تۋعانىما  قۋاندىم، باقىتتان باسىم  اينالدى. «وزبەك جەرىندە نە ىستەپ ءجۇرمىن؟» دەگەن سۇراق كوكەيىمە مازا بەرمەدى، تۇنىمەن دوڭبەكشىپ دۇرىس ۇيىقتاي المادىم، تۇندە ۇيقىدان كۇندىز كۇلكىدەن ايىرىلدىم. تاشكەنتكە قايتىپ كەلگەن سوڭ، «قالايدا تاريحي وتانىما ورالۋ كەرەكپىن» دەگەن وي ىزىڭداپ مازا  بەرمەدى.

شەكاراشى وفيتسەر بولعاندىقتان ارىز جازىپ قىزمەتتەن بوسادىم. وليمجون ءابدۋسالاموۆ دەگەن قىزمەتتەس وزبەك اعايىن «مۋرود اكا سيزني كوزوكلار يشكا ومايديلار» دەگەن ءسوزىن تىڭداماي، قولىن قاتتى قىسىپ قوشتاستىم، باسقا تۇسكەندى كوز كورەر دەپ استانادان ءبىر-اق شىقتىم. كوشى-قون باسقارماسىنا قۇجات تاپسىرۋ، تولتىرۋدىڭ ماشاقاتىن دۇشپانىما تىلەمەس ەدىم.

تۇسىنبەگەنىمدى سۇراماقشى بولىپ كورشى كەڭسەگە كىرسەم، جەتى-سەگىز ايەل ءۇش-ءتورت ەر ادام اڭگىمەلەسىپ تۇر ەكەن، ءبارى دەرلىك ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر بىراق، ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسىپ وتىر. «كەشىرەسىزدەر» دەپ تۇسىنبەگەنىمدى سۇراماقشا ەدىم، «كتو تەبيا سيۋدا پريگلاسيل يدي وتسيۋدا» دەدى شەتتە وتىرعان ساپ-سارى قازاق قىزى. «قازاقستانعا ورىسشا سويلەۋ ءۇشىن كەلگەنىم جوق» دەپ ەدىم. «ەششە وني پو-رۋسسكي نە ۆلادەيۋت» دەپ كيىدى. كەشە ۇستىنە باسىپ كىرگەن ورىس، ودان قالا بەردى جەر اۋدارىلعان ءارميان مەن گرەك، كۇرد پەن كارىسكە دەيىن حوش كورگەن، «قايدان كەلدىڭ؟ نەگە كەلدىڭ؟» دەپ سۇراماعان، ءايتىپ-ءبۇيتىپ جاعۋ، كوڭىلىن تابۋدى عانا ويلاعان ورتاقشىل قازاق ەندى  بۇگىن، ەكى وكپەسىن  قولىنا الىپ، جۇرەگى لۇپىلدەپ  اتا جۇرتقا جەتكەن قانداسىنا  وسىلاي قىر كورسەتەتىنى جانىما باتتى. «ادامنىڭ كوڭىلى  ءبىر اتىم ناسىبايدان قالادى» دەيدى اتام قازاق، لاپىلداپ  كەلگەن جۇرەك  وسىلاي  سۋ  سەپكەندەي  باسىلدى.

«ەلىم» دەپ جەتكەن ورالمان مۇنداعى قازاققا نەگە جات؟

ءيا، ورىس-ورمان نەگە جات  ەمەس؟ ءبىزدىڭ قالىپتاسقان تۇسىنىك، ساناعا ءبىرجولا ورنىققان ۇعىم بويىنشا قازاق ەمەس جۇرتتىڭ ءبارى بىزگە  قوجايىن. قازاقتىڭ بارى—قۇل. قۇل قاشاندا قوجايىنعا تاۋەلدى.  قۇل—اردايىم ءوزى تەكتەس قۇلدى قورلاعىسى كەلىپ تۇرادى. كوزى كورمەسە دە، قاسىندا تۇرماسا دا، ءداستۇرلى قوجايىن الدىنداعى قۇلدىق پارىزىن، قۇلدىق مىندەتىن وتەۋ ءۇشىن. ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز دارعا تارتۋعا، يتكە تالاتۋعا، زورلىق-قورلىق ولىمگە كەسە بەرەمىز. مۇنىڭ بارى—قازىرگى جەر الەمدە جوق  قۇلدىق  سانانىڭ كلاسسيكالىق كورىنىسى. شاكارىم قۇدايبەردى بابامىز «قۇلدى  قۇل دەسەڭ، ولگىسى كەلەدى، ءبيدى قۇل دەسەڭ كۇلكىسى كەلەدى» دەگەنى ىسپەتتەس.

ەجەلدەن وسىلاي ما  ەدىك؟

ارينە جوق. قازاق باۋىرمال  ادام اتاۋلىعا  جاناشىرلىعى  مول ەدى. جولاۋشىلاپ كەلە جاتقان جولاۋشىنىڭ اتى-ءجونىن تانىماسا دا، قۇدايى قوناق دەپ  اس تارتىپ، كورشى-قولاڭدى شاقىرىپ، تانىسىپ، ولەڭ ايتىپ، ۇيىنە قوندىرىپ، اتىن سۋعارىپ، ازىعىن جەگىزىپ، دەم الۋىنا جاعداي جاساپ، ەرتەسىنەن  جولىنا اس-سۋىن بەرىپ شىعارىپ سالۋ—بۇل دۇنيەدە تەك قازاققا  ءتان  قوناقجايلىلىق. 1961 جىلى قازاقستانعا قىتايدان ءبىر ميلليونعا جۋىق قازاق قونىس  اۋداردى. بۇگىنگى كۇنى سەمەي، وسكەمەن، تالدىقورعان، الماتى سىندى قازاقسىراپ وتىرعان بىرنەشە وبلىستى ۇلتتىق اپاتتان امان الىپ قالعان سولار بولاتىن. قازىرگى سولاردىڭ ۇرپاعىنا قاراپ، كىم، قاشان، قايدان كەلگەنىن اجىراتا المايسىز. قالىڭ قازاقتىڭ  ورتايعان دارياسىن تۇگەل تولتىرماسا دا، ءبىرشاما وڭداپ تاستاعانى كۇمانسىز ەدى.

وتكەنگە  سالاۋات ايتا وتىرىپ، بيىل تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 26 جىل تولۋىمەن قازاق حالقى  قايتا  تۇلەپ  الدى-ارتىنا قاراسا دەيمىز. قىسقاسى  مىلقاۋعا—تىل، مومىنعا—تىس ءبىتتى. بۇرىنعىداي استارلاپ ەمەس، ايقايلاپ تەڭدىك  سۇرايتىن اشىق  تالاستار زامانى  تۋدى. ۇكىمەت—وزىمىزدىكى. قانداي جارلىق شىعارسا دا  ەشكىم قولىنان قاقپايدى. حالقىمىز—ورنىنا. پاتشامىز—تاعىندا. بار ماسەلە قاراجاتقا تىرەلىپ تۇرسا، داريا بولىپ اعىپ جاتقان مۇنايدىڭ، مىس پەن التىننىڭ اقشاسى قايدا؟ قاراجاتىڭدى  قيماساڭ، ءوز بەتىمەن كەلىپ جاتقان اعايىنعا تىم  قۇرىعاندا  ازاماتتىق  الۋعا كەدەرگى  كەلتىرمە. ورالمانعا ساناپ بولىنگەن كۆوتا دا  سيىرقۇيىمشاقتانىپ  بارىپ، توقتاپ  قالعانى  قاي زامان. ءبارىن ايت تا ءبىرىن  ايت  دەگەندەي،  ەڭ قيىنى—شىن ىقىلاس پەن پەيىل نيەتى  جەتىسپەي جاتىر.

الەمدە ءۇش مەملەكەت يزرايل – ەۆرەيلەردى، گەرمانيا – نەمىستەردى، قازاقستان – قازاقتاردى اتا مەكەنىنە كوشىرۋگە مۇمكىندىك تۋدىرىپ وتىر. بىراق، يزرايل مەن گەرمانيادا كوشىپ كەلۋشىدەن ۇسىنىس تۇسكەندە، ول ادامنىڭ كەلەتىن  جەرىن، ىستەيتىن قىزمەتىن جانە بالاسىنىڭ وقيتىن مەكتەبىن دايىنداي دا، كەيىن ونى شاقىرادى. بىزدە ونداي جۇيە مۇلدەم  قالىپتاسپاعان. ءبىزدىڭ  قازاقتارعا  الدىن  ازىن-اۋلاق كۆوتا  بەرۋشى  ەدى، قازىر  كۆوتا  جوق، ازاماتتىق الۋ  قۇدايدىڭ  قيامەتى. كەزىندە اسان قايعا بابامىز «قۇيرىعى جوق، جالى جوق جىلان قايتىپ كۇن  كورەر» دەسە، قازىر «جۇمىس پەنەن ءۇيى جوق، ازاماتتىق پەن كۇيى جوق، ورالمان قايتىپ  كۇن كورەر» دەگىم كەلەدى.

سوندىقتان ءال-اۋقاتى بارلار كوشىپ الدى، كوشە المايتىندار نە ىستەرىن بىلمەي كوزى باقىرايىپ «ءبىزدى نازارباەۆ كوشىرىپ السىن» دەپ قالىپ قويدى. سول اۋىلدا قالعان اعايىن باۋىرلاردىڭ تاعدىرى نە بولماق؟ سونى ويلاعاندا جۇرەگىم  شىمىرلايدى. سىرتتا ءجۇرىپ وزبەكتەنىپ، قىتايلانىپ، موڭعولدانىپ جاتقان قانداستارىمىز كۇندەلىكتى كۇيبىڭ تىرلىكپەن ومىرلەرىن وتكىزىپ جاتقانى بەسەنەدەن بەلگىلى. بىراق ولار تاريح  كوشى مەن  ۋاقىت قويناۋىندا كۇننەن كۇنگە  قازاقتان الىستاپ  بارا جاتقاندارىن سەزبەيدى  دە. سەزگەندەرىن  شاقىرىپ  جاتقان  ەشكىم  تاعى  جوق. «ىزدەۋشىسى بولماسا، قاريالار بولار  تەز  عارىپ» دەمەكشى، ءبىزدىڭ  بيلىك ولاردى شاقىرىپ  جاتپاسا، ارالاسپاسا كوش  ورنىنان  جىلجىمايدى.

شەتەلدە جۇرگەن 6 ميلليون قازاقتى  تەز ارادا  كوشىرىپ  الماساق، كۇن وتكەن  سايىن  ولاردان نە ءۇمىت، نە  قايىر  بولمايدى.

جۇمامۇرات  ءشامشى 

Abai.kz