قازىرگى وركەنيەتتى الەمدىك قاۋىمداستىق دۇنيەجۇزىندە عۇمىر كەشىپ جاتقان حالىقتاردى از-كوپتىگىنە، شىعۋ ءتۇپ-توركىنە، الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە قاراپ بولمەيدى. ناسىلشىلدىك، زورلىق-زومبىلىق، گەنوتسيد سەكىلدى كەرەعار ارەكەتتەر وتكەن عاسىرلار قويناۋىندا تاريح بولىپ قالعالى قاشان. ادام قۇقتارى جونىندەگى جالپىعا ورتاق كونۆەنتسياعا قوسىلعان ءار مەملەكەت وندا كورسەتىلگەن نورمالاردى بۇلجىتپاي ورىنداۋعا مىندەتتى.

بۇۇ باس اسسامبلەياسى ۇسىنعان ادام قۇقتارىنىڭ جالپىعا ورتاق دەكلاراتسياسى بارلىق مەملەكەتتىڭ ۇستانۋعا، ورىنداۋعا ءتيىس باس قۇجاتى بولىپ سانالادى.

ولاي بولسا، ادام بالاسىنىڭ   باستى  قۇقىقتارى نە دەگەنگە توقتالا كەتەەيىك:

• ءسوز، وي-پىكىر ءبىلدىرۋ  جانە  ءباسپاسوز  بوستاندىعى.
• ءدىن بوستاندىعى.
• جيىن وتكىزۋ،  وداقتاسىپ  بىرلەسۋ  قۇقىقتارى.
• زاڭمەن تەڭ  دارەجەدە  قورعالۋ  قۇقىعى.
• ءادىل سوت  ارقىلى  ءىس  شەشتىرۋ  قۇقىعى.

دەموكراتياعا  تىرەۋ  بولاتىن  باستى  تەتىكتەردى اتاپ وتەر بولساق مىنانداي ەكەن:

• حالىقتىڭ تولىق  قۇقىعى
• ءوز حالقىنىڭ  شىنايى  سەنىمىنە  يە  بولعان  ۇكىمەت  ورنى
• كوپشىلىكتىڭ بيلىگى
• ازشىلىقتىڭ قۇقىعى
• ادامنىڭ نەگىزگى  قۇقىقتارىنىڭ  كەپىلدەندىرىلۋى
• ەركىن ءارى  ءادىل  سايلاۋ
• زاڭ الدىنداعى  بارشانىڭ  تەڭدىگى
• سوت ءىسىنىڭ  زاڭدىلىققا  ساي  جۇرگىزىلۋى
• ۇكىمەت بيلىگىن  كونستيتۋتسيا  بويىنشا  شەكتەۋ
• قوعامدىق، ەكونوميكالىق، ساياسي پليۋراليزم
• توزىمدىلىك، ىنتىماقتاستىق، ءوزارا بىتىمگەرشىلىككە كەلە ءبىلۋ.

الايدا، قىتاي سەكىلدى كومپارتيانىڭ قىزىل يدەولوگياسىنان ءالى كۇنگە دەيىن اجىراماعان ەلگە مۇنىڭ ءبارىن مويىنداتۋ، ورىندالۋىن تالاپ ەتۋ ابەستىك بولار. دەگەنمەن، ءوز ازاماتتارىنىڭ بوستاندىعىنا، ەڭ قاراپايىم قۇقتارىنىڭ بۇزىلماۋىنا نەشە جەردەن قىزىل يمپەريا بولسا دا ءار مەملەكەت مۇددەلى بولۋعا ءتيىس. ونىڭ ءوزى سول ەلدىڭ تۇتاستىعىنا، تىنىشتىعىنا، ىشكى بىرلىگى مەن ىنتىماقتىعىنىڭ بەرىك بولۋىنا ەلەۋلى ىقپال ەتەتىندىكتەن سو ەل ءۇشىن اسا ماڭىزدى دۇنيە. الەم مويىنداعان كونۆەنتسيالارعا قوسىلعان مەملەكەت رەتىندە كىم بولسا دا الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ جالپىعا ورتاق  نورمالارىنا  باعىنۋعا ءتيىس بولسا كەرەك.

سوڭعى كەزدە قىتايداعى قازاق دياسپوراسى تاراپىنان قازىرگى بيلىگىنىڭ از ۇلتتار جونىندە جۇرگىزىپ جاتقان ارەكەتتەرىنە كوڭىل تولماۋشىلىق اڭعارىلىپ وتىر. ونى ءبىر عانا الەۋمەتتىك «ۆاتتساپ» جەلىسى ارقىلى تاراعان اقپاراتقا 300-گە تارتا ازاماتتىڭ قوسىلىپ، باسىم بولىگىنىڭ ءارتۇرلى اقپاراتتار مەن مالىمەتتەردى العا تارتۋىنان انىق اڭعارۋعا بولاتىن سياقتى.  بالكىم، بۇل جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ اسىرا سىلتەۋى، اسىرە شولاق بەلسەندىلىگىنىڭ سالدارى دا بولۋى ىقتيمال. قالاي بولعاندا دا، الەم قاۋىمداستىعى بۇل ماسەلەگە ءجىتى كوڭىل بولۋگە ءتيىس.

قىتايدىڭ رەسمي ورگاندارى ەجەلگى شىعىس تۇركىستان جەرىندەگى قازاقتارعا ساياسي قىسىم كورسەتۋدى ۇدەتىپ جاتقانى تۋرالى مالىمدەپ، دابىل قاققان جازبالار الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ءار تاۋلىك سايىن جەلدەي ەسىپ تۇر. بۇل تاريحي وتانداعى قانداستاردى عانا ەمەس بۇكىلالەمدىك قاۋىمداستىقتى الاڭداتارلىق توتەنشە جاعداي.

ءححى عاسىرداعى وركەنيەتتى الەمنىڭ قاعيدالارىنا ورەسكەل قايشى، انتي-دەموكراتيالىق ءتۇرلى انايى تاسىلدەرمەن ولاردى جابىرلەپ جاتقانىنا ءبىزدىڭ وكىمەت تە، قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، قوعامدىق ۇيىمدار، جالپىحالىق بەي-جاي قاراۋعا ءتيىس ەمەس.

ولار قازىرگى تاڭدا قازاقستانمەن بايلانىسى بار قانداستارىمىزدى ەش نەگىزسىز تەرگەۋگە الىپ، «قايتا وقىتامىز»، «تۇسىندىرمە جۇمىسىن جۇرگىزەمىز» دەگەن جەلەۋمەن ءارتۇرلى وقۋ ورىندارىنىڭ عيماراتتارىنا اپارىپ ايلاپ قاماپ قوياتىن بولعان. ونىسى ءسوز جۇزىندە عانا كۋرس-سەمينار دەمەسەڭ ءىس جۇزىندە اباقتى سەكىلدى بىردەمە كورىنەدى.

ماو-زە-دۋننىڭ كەزىندەگى كونە تاسىلمەن جاسالىپ جاتقان مۇنداي ءتۇرلى ايلا-شارعىلارى بۇۇ دەكلاراتسيا ەتىپ جاريالاعان ادام قۇقىقتارى نورمالارىن انايى تۇردە بۇزۋ. ەندەشە، بۇل ماسەلەگە بۇۇ-نىڭ سالالىق مەكەمەلەرى دە ارالاسۋعا ءتيىس. ەۋروپا وداعى، ەۋرو پارلامەنتى دە ءوز نازارىنا العانى ابزال.

قازاقستان تاراپىنان پارلامەنت دەپۋتاتتارى قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنە ساۋال جولداسا قۇبا-قۇپ. قوعامدىق ۇيىمدار دا ءاربىرى ستاتۋستارىنا ساي زاڭنىڭ اياسىندا ءوز تاراپتارىنان تالاپ قويۋعا تولىق حاقىلى.

سونداي-اق، وسى ايدىڭ 22-ءى كۇنى باستالاتىن الەم قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايى دا نازاردان تىس قالدىرماسا ەكەن.

قۋاندىق شاماحايۇلى

Abai.kz