كوپكە ايان، اباي كىتابى العاش رەت 1909 جىلى جارىق كوردى. ال 1933 جىلى تۇڭعىش تولىق جيناق باسپادان شىقتى. سونان بەرىدە ۇلى اقىننىڭ ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرى جيناعى شامامەن 25 رەت باسىلىپتى. ولاردىڭ بارشاسىنا دا ورتاق سيپات – جيناق سوڭىندا بەرىلەتىن تۇسىنىكتەر قاتاڭ ساياسي قۇرساۋدان   بوسانعان ەمەس. تۇسىنىكتەردىڭ تەكستولوگيالىق قاتەلەر مەن شىعارمانىڭ قانداي جاعدايدا جازىلعانى سياقتى تەك ۇستىڭگىمەن شەكتەلىپ كەلگەنى سودان. اباي دانالىعى جانە كەمەڭگەردىڭ كەمەڭگەرلىگى نەدە دەگەن تەرەڭگى ماسەلەگە اپارار ەسىككە قارا قۇلىپ سالىنعانى ايتپاساق تا ايان. شىنى كەرەك، كەڭەستىك كەزەڭدەگى جيناقتاردا وقىرمان ساناسىنا دانالىق تانىمدى شوكتىرۋ، دۇنيەگە ابايدىڭ كوزىمەن قاراۋدى ۇيرەتۋ دەگەن ماقسات قويىلعان دا جوق.

ەندى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك جاعدايىنا كەلەر بولساق، كەرىسىنشە، جاڭا جابىق قالدى، قۇلىپ سالىندى دەلىنگەن ماسەلە زامان سۇرانىسىنا اينالىپ، ماڭداي الدىعا شىعىپ وتىر. بۇل اباي جيناعى كەشەگى قاساڭ قالىپتان بوسانىپ، بۇگىنگى ەركىن داۋىرگە سايكەس تۇزەلۋى، دۇرىستالۋى كەرەك دەگەن ءسوز.  اباي كىتابى – ابايتانۋ عىلىمىنىڭ ايناسى. ولاردى بولەكتەپ قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەس.

سەنسەڭىز، جاڭاعى اباي كىتابى تۇزەلسىن، دۇرىستالسىن دەگەن پىكىردى مەن العاش قازاقتىڭ گەراعاسى - گەرولد بەلگەردىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەدىم. قالايشا؟ سابىر ەتسەڭىزدەر، بايانداي كەتەيىن، 1995 جىلدىڭ ماي ايى. اباي قورىنىڭ پرەزيدەنتى بالتابەك ەرسالىموۆ جانە مەن، «اباي» جۋرنالىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، سەمەيدەن سول كەزدەگى استانامىز - الماتىعا كەلىپ تۇسكەنبىز. رەداكتسيا تاپسىرماسى – جۋرنالدىڭ دايار سانىن باسپاحاناعا وتكىزۋ جانە كەلەسى نومىرگە ماتەريالدار جيناۋ بولاتىن. بۇل ابايدىڭ الەمدىك تويىنا نەبارى ءۇش-اق اي قالعان، ءيسى قازاق «اباي، اباي» دەپ رۋحتانىپ تۇرعان عاجايىپ ۋاقىت ەدى. قايدا بارساق تا ەسىك ايقارا اشىق، عالىم دە، مەيلى، اقىن-جازۋشى دە ابايدىڭ ءوزى كەلىپ قالعانداي قۇراق ۇشىپ قارسى الىپ، تورىنە شىعارىپ جاتتى. باق وكىلدەرى ءتىپتى «جەتىسۋ» دەگەن قوناق ۇيگە،  نومىرىمىزگە دەيىن ىزدەپ كەلىپ، تاۋىپ الاتىن بولدى. نە كەرەك، ايتىپ جەتكىزۋگە ءتىل قىسقا، ءار كۇنىمىز كينوداعىداي ادەمى ءوتىپ جاتتى. ءبىر كۇنى بەلگەردىڭ ۇيىنە بارىپ، سالەم بەرۋدىڭ دە ءساتى ءتۇستى. گەراعاڭ ەسكى تانىسى بالتەكەڭدى قۋانا قارسى الىپ، بايبىشەسىنە «كانەكي، ءشاي قامداي بەرىڭىز» دەدى، ءبىز ءبىر بولمەلى اياداي پاتەردىڭ زالىنا ءوتىپ، جايعاستىق. اماندىق-ساۋلىق سۇراسقان سوڭ، اڭگىمە تەتىگى، ارينە، ابايعا اۋىستى. ۇلى اقىنعا دەگەن حالىقتىڭ ىقىلاسى ەرەكشە، اسىل مۇرانى زەرتتەۋ، تانىتۋ جۇمىسى بۇرقىراپ ءجۇرىپ جاتىر، بۇرىن-سوڭدى بولماعان سونى دەڭگەيدە دەگەن سىڭايدا جەلپىنىپ، بالتەكەڭ كورىكتى مازداتسىن كەپ. گەراعاڭ بولسا، تىنىش، ءۇنسىز، كوزىن جۇمعان حالدە تىڭداپ وتىر، تىڭداپ وتىر، اقىرى شىدامى تاۋسىلدى بىلەم، قولىن كوتەرە: «ءاي، قازاقتارىم-اي، ماقتانعاندا الدىعا جان سالماي، جەلدەي ەسەسىڭدەر-اۋ! مەن بىردەڭەنى بىلسەم، اباي كىتابى ءالى تۇزەلىپ تە، دۇرىستالىپ تا بىتكەن جوق. بارشا قازاق جابىلىپ ءجۇرىپ، سوعان ءالىڭ جەتپەدى. اۋ، قاشان بىتىرەسىڭدەر، قاي عاسىردا، ا؟!»، - دەپ قالىڭ قاباعىن تۇكسيتتى. اباي جايلى اڭگىمە وسىمەن ءتامام بولدى. جارىقتىق جوعارىدا ايتىلعان ساياسي قۇرساۋعا مەڭزەدى مە، بىلمەيمىن، ول كۇندە ءسوز ۇعاتىن حالدە ەمەس ەك،  ۇشپاققا انە-مىنە شىعامىز دەپ جۇرگەن شاعىمىز عوي. ايتسە دە، قامقور اعانىڭ جاڭاعى دۋالى ءسوزى مەن كەيىستى ءۇنى ۇمىتىلماستاي قۇلاعىم تۇبىندە ماڭگى قالىپ قويدى.

سونىمەن، اباي كىتابىن وسى زامانعا ساي جاڭعىرتاتىن ۋاقىت جەتكەلى قاشان. جەل ءسوز بولماۋى ءۇشىن، دالەلگە سوڭعى 1995 جىلعى تولىق جيناقتى قولعا الىپ، ءبىراز سىن تەزىنە   سالماقپىز. بىرىنشىدەن، ونداعى «تۇسىنىكتەر» ءبولىمى الدىڭعى كەڭەستىك كەزەڭدەگى جيناقتاردان الىنعان. ماتىندىك قاتەلەر جايلى مالىمەتتەر باستان-اياق كوشىرىلگەن. «تۇسىنىك» دەگەن ۇعىم تۇسىنۋگە اۋىر تەرميندەر ءمانىسى مەن دانالىق تانىمدار استارىن  اشىقتاۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بىراق ەكى تومدىق كىتاپتا اباي شىعارماسىنىڭ ءمان-مازمۇنى، اسىرەسە، ويشىلدىق الەمى جايلى تۇسىنىكتەر جوقتىڭ قاسى، ءتىپتى قولىڭا شام الىپ ىزدە، تاپشى كانە. «تۇسىنىكتەر» دەپ ات قويعان كولەمدى ءبولىم شىن مانىندە «تەكستولوگيالىق دالسىزدىكتەر» ءبولىمى بولىپ شىققان.

اكادەميالىق دەلىنەتىن جيناقتىڭ كەلەسى اقساپ تۇرعان جەرى – كەيىننەن تابىلعان ولەڭ شۋماقتار سىرت قالعان. ماعاۋياعا جازعان حاتىنداعى، مۇستافا دەيتىن اقساقالدىڭ ەستەلىگىندەگى، سونداي-اق، شاكارىم ماقالاسىنان جەتكەن اباي شۋماقتارى بارشىلىق. كىتاپتى شىعارۋشىلار نەگە وسىنداي ابايدىكى ەكەنى تالاسسىز مۇرادان قاشقاقتاعانى بىزگە تۇسىنىكسىز. ول ول ما، ابايدىڭ «جازىلعان جىلى بەلگىسىز» دەگەن 18 ولەڭىنىڭ سەگىزى كىتاپقا كىرمەپتى. ونىڭ ىشىندە «تاڭىربەردىگە» دەگەن تۋىندىنىڭ «قىسقارىپ» قالعانى وكىنىشتى-اق. ال كەرەك بولسا، مۇنى ۇلى مۇراعا قيانات دەمەي كور.

جارايدى، بۇلار اسىعىستىق سالدارى دەيىك. بىراق ءسوز بولىپ وتىرعان ەكى تومدىق جيناقتا ابايدىڭ ءتول ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارى ميداي ارالاسىپ بەرىلگەنى نەسى؟ تەك 1945 جىلعى جيناقتا عانا وسى ءتاسىل پايدالانىلعان ەدى عوي. قانشا جەردەن ۋاقىت تالابى بولسا دا، وعان م.اۋەزوۆ ازار دا بەزەر قارسى تۇرعان. بۇل ءتاسىل الەمدىك تاجىريبەگە دە جات. ايتايىن دەگەنىم - الداعى جيناقتاردا  اۋدارمالاردى بولەك جاريالاۋ، ياعني مۇحاڭ قالىپتاستىرعان سارا جولعا قايتا ورالۋ تالاس تۋدىرمايتىن قاجەتتىلىك. 1995 جىلعى تولىق جيناق سىن كوتەرمەيتىن ناشار، ءالسىز باسىلىم دەۋىمىزگە وسى ايتىلعان ءۇش دالەل جەتكىلىكتى سياقتى (ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەتحانوۆتىڭ اتالمىش جيناقتى شىعارۋشىلار اراسىندا مەنىڭ اتىم دا تۇر، بىراق ءىس جۇزىندە مەنى وعان قاتىستىرمادى، ءتىپتى جولاتقان جوق دەگەن رەنىشىن سان رەت ءوز اۋزىنان ەستىگەنبىز. كەم-كەتىك پەن قيعاشتىق كوپتىگىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى ارادا جاتسا كەرەك).

اباي جيناعى قايتسەك جاڭعىرماق؟ ەندى وسى باستى ماسەلەگە اۋىسايىق.

بىرىنشىدەن، اباي شىعارمالارىنىڭ حرونولوگياسىن قاتاڭ ۇستانۋ قاجەت. ول ءۇشىن ابايدىڭ ءوسىپ-ورلەۋىنىڭ ساتى-ساتىلارىنا ءجىتى كوڭىل ءبولۋ شارت. بۇل   «اداسىپ» جۇرگەن، سونداي-اق، جىلى بەلگىسىز دەگەن ولەڭدەردى ءوز ورنىنا قويۋ امالى. اباي ويى مەن ىزدەنۋىنىڭ ساتى-ساتىسىن انىقتاۋ مەتودولوگياسى كومەگىمەن وسى جولداردىڭ اۆتورى «اباي شىعارمالارىنىڭ حرونولوگياسى» (2017 جىل) اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە 40-قا تارتا اباي تۋىندىسىنىڭ جازىلۋ مەرزىمىن  انىقتاۋعا قول جەتكىزدى. بۇل رەتتە قانداي دەرەك-دايەككە، قالا بەردى، تەمىردەي لوگيكاعا سۇيەندىك، ونى بايانداۋ ءوز الدىنا ۇزاق اڭگىمە.

ەكىنشىدەن، قارا سوزدەردىڭ رەت سانىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە ابايدىڭ سوڭعى «تاسديق» (قازىرگى 38-ءشى قارا ءسوز) اتتى ەڭبەگىن بولەك جاريالاۋ كۇن تارتىبىندە تۇر. قارا سوزدەردىڭ حرونولوگياسى 1933 جىلعى تولىق جيناقتا ساياسي قىسپاققا بولا تۇتاستاي وزگەرتىلگەنى ايان. ەگەر قارا سوزدەرگە ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە قويىلعان رەت ساندارى قايتارىلسا، بۇل ابايتانۋ عىلىمىنىڭ دا ىلگەرىلەۋى بولماقشى.

قۇر ءسوز بولماۋى ءۇشىن ءبىر مىسالدى كەلتىرە كەتەيىن. كىتاپ «تاسديقتى» حاكىم اباي 1899-1901 جىلدار ارالىعىندا اياقتاپ، ىلە-شالا «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ايگىلى ولەڭىنە قالام تەربەگەن عوي. بۇل ءوز وزىنەن مەنمۇندالاپ تۇرعان ءجايت. شىنى سول، اتالعان قوس ەڭبەگىندە وي الىبى ءوزىنىڭ وسىعان دەيىن پاش ەتكەن فيلوسوفيالىق جانە تەولوگيالىق وي-تانىمدارىنىڭ كۇللىسىن ءبىر جۇيەگە سالىپ، قورىتىندىلاپ وتەدى. امال قانشا، قازىرگى اباي باسىلىمدارى كىسىنى بۇلاي بولماعان دەپ سەندىرەدى. ءوزىڭىز ويلاڭىز، «تاسديق» تراكتاتى - 1898 جىلعى، ال «اللانىڭ ءوزى دە راس...» ولەڭى 1902 جىلعى بولىپ سانالادى. ءسويتىپ، ابايدا ءتورت جىل ازىرگە بوس. بۇل قيسىنسىزدىقتى الەم حالقىنا جانە دە ءوزىمىزدىڭ جاس ۇرپاققا قايتىپ تۇسىندىرمەكپىز؟

مىناعان قاراڭىز: وسى ماقالانى جازۋ ۇستىندە «تاسديق»-تى، ياعني «38-ءشى قاراسوز»-ءدى ىزەرلەپ جۇرگەن استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى سۇلتان يبراەۆ دەگەن ازاماتتان جاعىمدى حابار كەلىپ جەتتى. ول ماعان ابايدىڭ ءوزى كومەككە كەلدى، ياعني تراكتاتىندا «...ەلەكتريانى تاۋىپ، اسپاننان جايدى بۇرىپ الىپ، دۇنيەنىڭ ءبىر شەتىنەن قازىر جاۋاپ الىپ تۇرىپ...» دەگەنىنە ناقتى ەكى فاكتى تابىلعانىن ايتتى. سويتسەك، اباي بىزگە 1901 جىلدارى بۇكىل پلانەتانى شارلاپ وتكەن ەكى وراسان عىلىمي-تەحنيكالىق جاڭالىقتى جەتكىزىپ وتىر ەكەن: ءبىرىنشىسى – امەريكالىق تەسلەر دەگەن عالىمنىڭ ەلەكتر زاريادىن تاۋىپ، ونى ولشەگەنى، ەكىنشىسى – انگليا جەرى مەن سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ ءبىر ارالى اراسىندا راديو بايلانىس ورناپ، جاۋاپ الىنعانى («تاق-تۇق» ەتكەن دىبىستار ارقىلى). مىنەكي، بۇدان ارتىق بۇلتارتپاس دالەل بولا ما. مۇنى اباي قارا ءسوز مۇراسىن 1901 جىلى تامامداعان دەگەن پايىمعا كۇمانمەن قارايتىن ازاماتتار ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىن.

سونىمەن، قورىتىندىلاپ ايتقاندا، اباي جيناعىنىڭ ءداۋىر سۇرانىسىنا ساي جاڭعىرتىلۋى - ماڭىزدى مەملەكەتتىك ماسەلەمىز. ەلباسىمىز ۇسىنعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ باستاۋىندا اباي جيناعى تۇرسا - قاراپايىم كوپشىلىك قۇپ كورىپ، «بارەكەلدى» دەپ سۇيسىنەر ءىسى سول بولماق. ويتكەنى، انىق-قانىعى اباي مۇراسى حالقىمىزدىڭ رۋحاني ءشولىن قاندىرعان كاۋسارى بولىپ كەلدى جانە بولا دا بەرمەك. ەندەشە ويشىل اقىننىڭ ءۇش-اق جىل قالعان 175-جىلدىق مەرەيتويىنا جاڭعىرعان كىتابىن دايارلاپ ۇلگەرەيىك، اعايىن. جيناقتى قاتەدەن ارىلتۋ، وعان ساپالى عىلىمي تۇسىنىكتەر جازۋ ەدەۋىر ۋاقىتتى تالاپ ەتەرى ءسوزسىز. سوندىقتان بيلىك باسىنداعى ازاماتتارعا قام-قارەكەت قازىردەن ويلاستىرىلسا، كەلەلى ءىس-شارانى ۇيىمداستىرۋ ەرتەرەك قولعا الىنسا دەگەن ابايسۇيەر كوپتىڭ تىلەۋىن جەتكىزگىم كەلەدى.

اسان وماروۆ، ابايتانۋشى عالىم

Abai.kz