وسى كۇنى تەرمينكومداعىلاردىڭ كەيبىر تىرلىگىنە قاراپ وتىرىپ قايران قازەكەمنىڭ «بوياۋشى، بوياۋشى  دەگەنگە ساقالىن بويايدى» دەگەنى ەسكە تۇسەدى. جاقىندا وندا وتىرعانداردىڭ «درەناج» دەگەندى دە قازاقشالاپ «قاشىرتقى» دەۋگە بولمايدى ول تەرمين ءسوز  دەگەن ۇيعارىمىن ەستىگەندە بۇل نە قازاق تىلىنە قاسكويلىك، نە ناداندىق قوي دەپ قانىمىز باسىمىزعا شاپتى. ويتكەنى، بۇدان جۇزدەگەن جىل بۇرىن ەگىن ەگىپ، باۋ-باقشا باپتاعان حالقىمىز سول زاماندا-اق ونى «قاشىرتقى» دەپ اتاعان. ونىڭ باستى سۋ كوزىنەن، باس ارىقتان ءبولىنىپ، ياعني، قاشىرتىپ جاسالاتىندىقتان سولاي اتالاتىنىنى ەسى دۇرىس ادامعا اپ-انىق تۇسىنىكتى.

انەبىر جولى «سلوۆار ينوستراننىح سلوۆ» دەگەن اتاۋمەن شىققان ءۇش بىردەي سوزدىكتى ەرىنبەي جالىقپاي قاراپ شىقتىم. سولاردىڭ ىشىنەن بىردە-ءبىر ورىس ءسوزىن تاپپاي وسى ورىس ءتىلى دەگەن ءتىل بار ما ءوزى دەپ تاڭ قالدىم. ءبىزدىڭ كەيبىر تەرمينقۇمارلار تەرمين دەپ اتاپ جۇرگەن سوزدەردىڭ ءبارى اراب، لاتىن، ارامەي، يسپان، يتاليان، قىتاي، لاتىش، مالاي، فرانتسۋز، اعىلشىن، شۆەد، فين سوزدەرى. ال سول شەتەل سوزدەرىن ورىستار قالاي بۇرمالاپ، وزگەرتىپ ايتسا، ءبىزدىڭ قازاقتار دا سول كۇيىندە قايتالاپ «ويباي، بۇل تەرمين، وعان تيىسۋگە بولمايدى» دەپ شىج-بىجى شىعادى. ياعني، ورىستار قالاي بۇزىپ ايتسا قازاق سونى قايتالاۋمەن كەلەدى. قالاي جازىلسا، سول كۇيىندە ايتىپ جۇرگەن سوزدەر ول حالىقتار تىلىندە مۇلدە باسقاشا ايتىلادى. مىسالى، يننوۆاتسيا، ينتەلليگەنتسيا، ناتسيونالنوست، ورگانيزاتسيا، ينتەرناتسيونال، تاعى باسقالارى مۇلدە ورىستار ايتقانداي ەمەس. ەڭ اياعى ارحيۆ، مۋزەي، اكتەر، سپيرال، كومپوزيتور، فونتان، رەستاۆراتسيا، رەپرەسسيا،  ديففەرەنتسيال دەگەن سياقتى جۇزدەگەن، مىڭداعان سوزدەردى ورىستار وسىلاي قولدانادى دەپ قازاق تەرمينقۇمارلار سول كۇيىندە قالدىرۋعا شەشىم شىعارا سالادى. بۇل ءبىزدىڭ ءارى باي، ءارى شىرايلى، ءارى شۇرايلى انا تىلىمىزگە جاسالىپ وتىرعان قيانات (قىلمىس دەمەي-اق قويالىق). ءبىز جوعارىدا كەلتىرگەن، ءوزىمىز ورىسشا دەپ ويلايتىن شەتەل سوزدەرىنىڭ ءبارىنىڭ قازاقشا كەرەمەت بالاما سوزدەرى بار.

ەگەر ءبىز، قازاقتار تەرمينكومداعىلاردىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ، باس شۇلعي بەرەر بولساق 16-17000 مىڭعا جۋىق ءوز تىلىمىزدە بار ءاپ-ادەمى سوزدەردى ايتۋ حۇقىمىزدان ايرىلىپ، سولار تەرمين دەپ بەكىتكەن ورىسشاعا وزگەرتىلگەن اتاۋلاردى عانا پايدالانۋعا حاقىمىز بار بولىپ شىعادى. بۇل دەگەنىڭىز  تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ سوزدىك قورىن قۇرتۋ دەۋگە بولادى. ولاي ەتۋ حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق تىلىنە، مەملەكەتتىك تىلگە قول سالۋ، ونىڭ قادىر-قاسيەتىن كەتىرۋدىڭ ناق ءوزى. ءبىز ونسىز دا جۇزدەگەن جىلدار ورىس وتارشىلدىعىندا بولىپ، ءتىلىمىزدىڭ ءوزى كوپ رەتتە ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالدى. ءبىز ءتىل بايلىعىمىزدى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ونى اسىرەسە، تەلەارنالارداعى تىلدەن، ادەبيەتتەن ماقۇرىم كۆنشىلار، سايقىمازاقتار، ءانشى ەمەس ءانشى-سىماقتار جۇرگىزۋشى بولىپ جۇرگەندەردىڭ نان تابارىنا، ياعني، سولاردىڭ جالاقىسىنا اينالدىرۋىنا توقتاۋ سالۋىمىز كەرەك. بۇل – قر اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگى اينالىساتىن ءىس. ءوزىڭىز ويلانىپ كورىڭىزشى: نەگە مەن اتا-بابام جۇزدەگەن جىلدار بويى قۋانسا-قۋانىشى مەن شاتتىعىنىڭ، سۇيىنسە-ءسۇيىنىشىنىڭ، كۇيىنسە-كۇيىنىشىنىڭ كۋاگەرى بولعان كۇيلەرىمدى، اندەرىمدى  دۇنيەگە اكەلگەن  قورقىت بابامنان باستاپ قۇرمانعازىنى، داۋلەتكەرەي مەن سەيتەكتى، قازانعاپ پەن تاتتىمبەتتى، مۇحيت پەن قايىپتى، باتاقتىڭ سارىسىن، ءاليمانى تاعى باسقا بۇدان پالەنباي جىل، پالەنباي عاسىر دۇنيەدەن وتكەن كيەلىلەرىمدى سازگەر، نەمەسە كۇيشى دەمەي تەرمينكوم ايتتى ەكەن دەپ كومپوزيتور دەۋىم كەرەك؟ نەمەسە، سول جۇزدەگەن مىڭداعان جىلداردان بۇگىنگە جەتسە ءولىپ-تالىپ، جەتپەسە تيتىمدەي عانا   جادىگەر بولشەگى بوپ جەتكەن تاريحي، ادەبي، قولونەر، قۇرال-سايمان، تاعى باسقا ۇلتتىق قازىنالارىمدى، مۇرالارىمدى ساقتايتىن جايدى مەن نەگە مۇراجاي دەمەي مۋزەي دەۋىم كەرەك؟ قايتالاپ ايتامىز، ءبىزدىڭ تەرمينكومداعىلاردىڭ  «تەرمين سوزدەر»  دەپ جۇرگەندەرىنىڭ كوبى ورىستار  باسقا ءبىر ۇلتتىق ءتول تىلىنەن  بۇزىپ، وزدەرىنشە وزگەرتىپ ايتىپ جۇرگەن سوزدەر. ءبىز ونىڭ ءبارىن ءوز تىلدىك قورىمىزدان الىپ، بالاماسىمەن اتاساق، ءتىلىمىز بۇرىنعىسىنان دا باي تۇسەدى.

تاعى ءبىر ءجايت (جايت ەمەس!) جالپى حالىقارالىق تەرمين دەگەن بار ما ءوزى؟ سەبەبى، ءبىزدىڭ تەرمينكومداعىلاردىڭ «وعان تيىسۋگە بولمايدى، ول تەرمين ءسوز» دەپ شىبىق شيلان بولىپ جۇرگەندەرىن 2 ميللياردتاي قىتاي ءوز تىلىندە، 1 ميللياردتان استام ءۇندىستان ءوز تىلىندە ءتىپتى، جاپون، كورەي، اراب ءوز تىلىندە اتايدى. ەندەشە، بيلىكتەگىلەر مەن تەرمينكومداعى «جولداس، مىرزالارعا» انانى دا، مىنانى دا تەرمين دەپ ءتىلىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن كەتىرمەۋدى ويلانىڭدار دەيتىن كەز كەلدى. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك اتاۋلى ءتىل تازالىعىنان باستالادى!

مىرزان كەنجەباي، اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz