حح عاسىردىڭ 50-جىلدارى قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىموۆ باسقارعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە ارنالعان زەرتتەۋلەرى جانە «ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» اتتى ەڭبەگى فەودال، قازاق حالقىنىڭ قاس جاۋى سۇلتان كەنەسارىنى دارىپتەدى، «ۇلتشىلدىق» نەگىزدە، «اعا ۇلتقا قارسى»  جازىلعان دەگەن جەلەۋمەن قازاقتان شىققان كورنەكتى تاريحشى عالىم ە.بەكماحانوۆ قاتتى سىنعا ۇشىرادى. عالىمدى 50-جىلدارىڭ باسىندا ورىن العان قۋعىن-سۇرگىننىڭ ءۇشىنشى تولقىنى اينالىپ وتپەدى.

ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى جىلدارى عىلىم مەن مادەنيەتتى ساياسيلاندىرۋعا بارىنشا كۇش جۇمسالدى. 50-جىلدارى رەسپۋبليكادا «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىققا قارسى» قارسى ناۋقان ءورىس الدى. بۇقارالىق اقپارات بەتتەرىندە قازاق ينتەلليگەنتسياسى وكىلدەرىن ايىپتاعان «قازاقستان تاريحىنداعى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىققا قارسى»، «ۇلتشىلدىقتىڭ، ەسكىلىكتىڭ شىرماۋىندا»، «قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى كەنەسارى قاسىموۆ قوزعالىسىن زەرتتەۋشىلەرگە قارسى»، «تاريحي شىندىق بۇرمالانباسىن» ت.ب. سارىنداعى ماقالالار جارىق كوردى. رەسپۋبليكانىڭ يدەولوگيالىق كەڭەسىندە كەنەسارى قاسىموۆ قوزعالىسىنىڭ، الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ اقتالمايتىندىعى تۋرالى ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتىلدى (قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى مۇراعاتى، 708-قور، 35-تىزبە، 1293-ءىس). زيالى قاۋىم اراسىندا كۇدىكتىلىك پەن ۇرەي ورىن الدى.

سول جىلدارداعى مۇراعات قۇجاتتارىنان قازاقستانداعى بۇل ساياسي ناۋقاندا «قىزىل يدەولوگ» ي.پ.حرامكوۆتىڭ اسىرە بەلسەندىلىگىن اڭعارۋعا بولاتىندىعى. قازاقستان عالىمدارىنىڭ «اشىق اسپانىنا بۇلت ۇيىرگەن، قارا تۇنەك ورناتقان» بۇل بەيباق كىم ەدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.

يۆان پەتروۆيچ حرامكوۆ 1905 جىلى كالۋگا وبلىسى، پولوتنياننىي زاۆود سەلوسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءار جىلدارى سلەسار، زاۆودتا پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى، اۋداندىق كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى، كالۋگا گۋبەرنيالىق كومسومول ۇيىمىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، موسكۆا وبلىسىندا پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى، قاراشاي اۆتونوميا وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى، ستاۆروپول اۋداندىق كوميتەتىنىڭ ۇگىت جۇمىستارى بويىنشا حاتشىسى، پياتيگورسك قالالىق بكپ(ب) كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى   قىزمەتتەرىن اتقارعان (كوستانايسكايا وبلاست. ەنتسيكلوپەديا. – الماتى: يزداتەلستۆ «ارىس»، 2006. س. 689). پارتيالىق جۇمىستا بولعان ي.پ.حرامكوۆ 1948 جىلى جوعارى پارتيا مەكتەبىن سىرتتاي اياقتاعان سوڭ، بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى يدەولوگيالىق جۇمىستار دەڭگەيىن كوتەرۋگە جاردەمدەسەدى دەگەن جەلەۋمەن قازاقستانعا جىبەرگەن. ماسكەۋدىڭ جولداماسىمەن كەلگەن «ىسكەر» كادر قازاقستان ك(ب)پ وك-ءنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالعان. قىتىمىر پارتيا قىزمەتكەرى، شوۆينست  ي.پ.حرامكوۆ قوعامداعى وبەكتيۆتىك جاعدايعا بايلانىستى ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ۇلتتىڭ سانا-سەزىمىن قالىپتاستىرۋدا بەلسەندى ءرول اتقاراتىندىعىن جاقسى تۇسىنگەن.

...1950 جىلدىڭ شىلدە ايىندا قازاق كسر ءىىم مۇراعات باسقارماسىنىڭ باستىعى ي.ز.چۋماك بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنە جىبەرگەن قۇپيا حاتىندا قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇگىت جانە ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ي.پ.حرامكوۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا مۇراعات باسقارماسىنىڭ 1949 جىلى شىعارعان «الما-اتا ۆ پەريود وكتيابريا ي ۆ گودى گراجدانسكوي ۆوينى»(لەتوپيس سوبىتي) اتتى كىتابىن تالقىلاپ جانە كوپشىلىك پايدالانۋدان الىپ تاستاۋعا تاپسىرما بەرىلگەندىگىن بايانداعان (قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى، 544-قور، 1-تىزبە، 1455-ءىس). كىتاپتا جىبەرىلگەن ناقتى كەمشىلىكتەر تۋرالى قازاقستان ك(ب)پ وك-ءتى تاراپىنان ەشقانداي ەسكەرتۋ بەرىلمەگەنىن جانە ولاردىڭ وزدەرى دە بىلمەيتىندىگىن جازا كەلىپ، سول كۇنى پارتيا قاتارىنداعى تاريحشىلارعا كىتاپتاعى كەمشىلىكتەردى تابۋعا جانە كىتاپتى اينالىمنان الىپ تاستاۋعا تاپسىرما بەرىلگەندىگىن جازدى. بۇل تاپسىرما رەسپۋبليكا پارتيا كوميتەتى قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان تىكەلەي بك(ب)پ وك-ءنىڭ ديرەكتيۆاسى رەتىندە قابىلداناتىندىعى ءسوزسىز ەدى. وسىنداي جاعدايدا بۇل كىتاپتى قورعايتىن تۇلعانىڭ تابىلۋى دا ەكىتالاي ەدى.

27 شىلدە كۇنى ي.ز.چۋماكتى ي.پ.حرامكوۆتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى بويىنشا ورىنباسارى يۆانوۆ شاقىرىپ كسرو ءىىم مۇراعات باس باسقارماسىنا كىتاپتىڭ باسپادان شىعۋى تۋرالى تۇسىنىك جازۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتەدى. بولىمگە تومەندەگى ەكى سۇراققا تۇسىنىكتەمە بەرۋدى تالاپ ەتەدى. ءبىرىنشىسى، كىتاپتى دايىنداۋ بارىسىندا بك(ب)پ وك-ءنىڭ جانىنداعى ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتىنىڭ لەنينگراد قالالىق كوميتەتى جانىنداعى پارتيا تاريحى ينستيتۋتى شىعارعان «بولشەۆيكي ۆ پەريود پودگوتوۆكي ي پروۆەدەنيە ۆەليكوي وكتيابرسكوي سوتسياليستيچەسكي رەۆوليۋتسي» (حرونيكا سوبىتي ۆ پەتروگرادە) اتتى كىتاپتاعى دەرەكتەر پايدالانىلعان. ەكىنشى، نەلىكتەن جارىق كورگەن كىتاپتا بك(ب)پ وك-ءتى جانىنداعى ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتىنىڭ رۇقساتىنسىز «يستوريا گراجدانسكوي ۆوينى ۆ سسسر» اتتى 2 تومدىققا سىلتەمە جاسالادى. قويىلعان سۇراقتارعا بەرگەن جاۋابىندا ي.ز.چۋماك «حرونيكا سوبىتي ۆ پەتروگرادە» اتتى كىتاپتىڭ اينالىمنان 1950 جىلدىڭ 30 ناۋرىزىندا الىنعاندىعىن، باسقارما تاراپىنان جارىققا شىققان كىتاپ 1948 جىلدىڭ تامىز ايىندا باسپادان شىققاندىعىن جانە اتالعان كىتاپقا 1947 جىلى «بولشەۆيك» جۋرنالىنىڭ №21, «پارتينايا جيزن» جۋرنالىنىڭ №18 ساندارىندا جاريالانعان وڭ پىكىرلەر نازارعا الىنعانىمەن تۇسىندىرەدى. ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتىمەن كەلىسۋ تۋرالى نۇسقاۋدىڭ بولماعاندىعىن نازارعا بەرەدى.

قازاقستان ك(ب)پ وك-ءتى ءوز تاراپىنان كىتاپتا «ەلەۋلى كەمشىلىكتەردىڭ» بارلىعىن مۇراعات باسقارماسىنا ەسكەرتەدى. اتاپ ايتساق، كىتاپتىڭ ءبىرىنشى تاراۋىندا رەۆوليۋتسيا جىلدارىندا بۇقارا حالىقتى ۇيىمداستىرۋ جانە موبيليزاتسيالاۋ شارالارىندا نەگىزىنەن كونتررەۆوليۋتسيالىق كۇشتەردىڭ قۇجاتتارى ەنگىزىلىپ، كوپ ورىن بەرىلگەندىگى ەرەكشە نازاردا ۇستالدى. كىتاپقا بۇل قۇجاتتاردىڭ ەنگىزىلۋىنە بايلانىستى ز.ي.چۋماك ءوز كوزقاراسىن تومەندەگىشە بىلدىرەدى. كونتررەۆوليۋتسيالىق كۇشتەردىڭ قۇجاتتارىن پايدالانا وتىرىپ، ولاردىڭ كەلىسىمپازدىق، بۋرجۋازيالىق، كونتررەۆوليۋتسيالىق ءىس ارەكەتتەرىن اشكەرەلەيتىن قاجەتتى قۇجاتتاردىڭ ەنگىزىلۋى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى سول تۇستاعى جەرگىلىكتى بولشەۆيكتىك ۇيىمداردىڭ قۇجاتتارىنىڭ ساقتالماۋىنا بايلانىستى، «جاۋ لاگەردەگى» ەلەمەنتتەردىڭ قۇجاتتارىن پايدالانۋعا ءماجبۇر بولعاندىقتارىن ەسكەرە كەتەدى. جارىق كورگەن «جىلناما» پارتيالىق تۇرعىدا جازىلعاندىعى تۋرالى 1950 جىلدىڭ «بولشەۆيك كازاحستانا» جۋرنالىنىڭ №3 جانە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 9 ساۋىردەگى ساندارىندا وڭ پىكىر جازىلعان. نازار اۋداراتىن جاعداي ي.ز.چۋماك بۇل ءىستى قولدان ۇيىمداستىرىپ وتىرعاندار بارلىعىن اشىنا ايتا كەلىپ، اتالعان ماسەلەنى كەيبىر تاريحشىلار مەن كسرو ءىىم مۇراعات باس باسقارماسىنداعى ءبىرلى-جارىمدى قىزمەتكەرلەردىڭ مەملەكەتتىك مۇراعات قورلارىنداعى ماتەريالداردى پايدالانۋدى جەتە باعالامايتىن كوزقاراستارىن تاڭۋعا پايدالاناتىندىعى تۋرالى پىكىرىن اشىق ايتتى.

...ايتىلعان پىكىردى ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەپ بەرگەنى سول، ىلە-شالا 1950 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا تاريحشى-عالىم ە.بەكماحانوۆقا قارسى ءباسپاسوز بەتىندە «شابۋىل» باستالدى.

ي.ز.چۋماكپەن اڭگىمە بارىسىندا ي.پ.حرامكوۆ مۇراعات ورگاندارى تاريحي ماتەريالدار جيناعىن شىعارۋ، ءوزىنىڭ «پارتيالىق» كوزقاراسى بويىنشا مەملەكەتتىك مۇراعاتتار ءىسى ەمەستىگىن ايتادى.

بۇل كەزەڭدەردە مەملەكەتتىك مۇراعات قورىن پايدالانۋدىڭ ناتيجەسىندە تاريحي قۇجاتتارعا سىني كوزقاراسپەن قاراعان زەرتتەۋشىلەر قۋدالاۋعا تۇسە باستادى. لەنينگراد پەن موسكۆادا «لەنينگراد ءىسى»، «دارىگەرلەر ءىسى» دەيتىن ساياسي ناۋقاندار قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزدە قازاقستاندا «بەكماحانوۆ ءىسى» دەيتىن ءىس قولدان جاسالدى. ە.بەكماحانوۆ 1943 جىلى الماتىدا مۇراعات دەرەكتەرى بويىنشا جارىق كورگەن «قازاق كسر تاريحى» اتتى كۇردەلى ەڭبەكتىڭ نەگىزگى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولدى. بۇل ەڭبەكتى جازۋعا ۇلكەن اۆتورلار ۇجىمى، ونىڭ ىشىندە سوعىس جىلدارىندا الماتىعا كوشىپ كەلگەن بەلگىلى كەڭەس تاريحشىلارى ا.م.پانكراتوۆا، ب.د.گرەكوۆ، ي.م.درۋجينين، ا.پ.كۋچكين ت.ب. قاتىسقان بولاتىن.

1950 جىلعى جەلتوقساننىڭ 26-سىندا «پراۆدا» گازەتىندە «قازاقستان تاريحى ماسەلەلەرىن ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندايىق» دەگەن ماقالا  جاريالانىپ، ە.بەكماحانوۆ قاتتى سىنعا الىندى. ول ەڭبەكتىڭ 14 تاراۋىندا ك.قاسىموۆتىڭ باسشىلىعىمەن بولعان كوتەرىلىس تاريحىن جازعان بولاتىن.  بۇل كىتاپتىڭ كەيبىر سىنشىلارى ونى ورىسقا قارسى جازىلعان جانە وندا رەسەيگە قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر دارىپتەلگەن دەگەن ايىپتار تاقتى.

1951-1953 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىنگە كۇنى بۇگىنگى دەيىن ساياسي باعا بەرىلىپ، جازىقسىز جازالانعانداردىڭ ءتىزىمى جاريالانعان جوق. قازاق عالىمدارى ق.ساتباەۆ، م.اۋەزوۆ، ق.جۇماليەۆ، ە.ىسمايىلوۆ، ءا.قوڭىراتباەۆ، ب.كەنجەباەۆ، ە.ىسمايىلوۆ، ق.مۇحامەتحانوۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ، ءا.قوڭىراتباەۆ ت.ب. قۋدالاۋعا ۇشىرادى.

كەنەسارى قاسىموۆ باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى رەاكتسيالىق-مونارحيالىق دەپ جاريالاۋ تۋرالى وي ي.پ.حرامكوۆتان وربىگەن. جازۋشى م.سارسەكەنىڭ جازۋىنشا بۇل ماسەلە بويىنشا قوزعاۋشى بولاتىن ماقالانى جەرگىلىكتى تاريحشىلاردىڭ كومەگىمەن جانە «پراۆدا» گازەتىنىڭ تىلشىلەرى ا.چەرنيچەنكو مەن ۆ.وزەروۆتىڭ قاتىسۋىمەن ءبولىم مەڭگەرۋشىسنىڭ كابينەتىندە دايارلاندى (م.سارسەكە ەرمۇحان بەكماحانوۆ. عۇمىرناما. –استانا: فوليانت، 2010 جىل). بۇل ماقالاعا رەسپبۋليكا  پارتيا ۇيىمىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قول قويادى دەپ كۇتىلدى.

بىراق قازاقستان كپ(ب) ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ «بەكماحانوۆ ىسىنە» بايلانىستى «سوعىس كۇندەرىندە قازاق جاۋىنگەرلەرىنە جازعان ۇندەۋ حاتتا «كەنەسارى مەن ناۋرىزباي باتىرلاردىڭ رۋحى جەبەۋشى بولسىن!» دەگەن سوزىمنەن قالايشا تانامىن؟» دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتقان سوڭ، ي.پ.حرامكوۆ جەرگىلىكتى تاريحشىلار ح.ايداروۆا، ت.شويىنباەۆ جانە ا.ياكۋنينگە قول قويدىرعان. الايدا قازاقستاندىق قول قويعان ءۇش تاريحشىنىڭ ءىس-ارەكەتى امالسىزدان بولعان شارا بولعانىمەن، ار الدىندا، عىلىمعا دەگەن ادالدىقتان اتتاعاندارىن جوققا شىعارۋعا بولماس.

ە.بەكماحانوۆتىڭ سىنشىلارى قازاقتار مەملەكەتتىلىكتى تەك قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن عانا الدى دەپ داناگويلەككە سالىنىپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا مەملەكەتتىلىك بولىپ كورمەگەن دەگەن ساندىرىققا دەيىن باردى.

قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانىنىڭ دەم بەرۋشىسى ي.پ.حرامكوۆ پەن جاندايشاپتارى ويلاعان ماقساتتارىنا جەتتى. ايىپتالعان ە.بەكماحانوۆ 1951 جىلى پارتيا قاتارىنان شىعارىلىپ، عىلىمي اتاق دارەجەلەرىنەن ايىرىلىپ، «قوعامعا زياندى ەلەمەنت» رەتىندە وقىتۋشىلىق جۇمىستان الىستاتىلدى. 1952 جىلى كۇزدە تۇتقىنعا الىنىپ، «ءادىل كەڭەستىك» سوت ۇكىمىمەن 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، شىعىس سىبىردەگى بودايبو قالاسىنداعى تۇتقىندار لاگەرىنە ايدالدى.

قازاق تاريحشىسىن قۋدالاۋدىڭ باستاماشىسى بولعان ي.پ.حرامكوۆ 1954 جىلى قوستاناي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشى بولىپ تاعايىندالعان. ول ناۋقانعا مۇرىندىق بولىپ، جاۋ ەلەمەنتتەردى توپتاپ اشكەرلەگەن تاباندى جۇمىسى مەن يدەولوگيالىق مايدانداعى جەتىستىكتەرى باعالانىپ 1956, 1957 جىلدارى لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى. بىراق سان-سالالى شارۋاشىلىعى بار وبلىستى باسقارا الماي، 1959 جىلى ن.س.حرۋششەۆتىڭ قاھارىنا ىلىگىپ، ورىنىنان بوساتىلىپ، موسكۆاداعى «كولوس» باسپاسىندا ۇزاق جىلدار ەڭبەك ەتىپ، زەينەتكە شىققان.

تاريح تەك عىلىم ءۇشىن عانا زەرتتەلمەيتىندىگى بەلگىلى. ول، ەڭ الدىمەن، وتكەن تاريحتان تاعىلىم، ساباق الۋ ءۇشىن زەرتتەلەدى. قازاقتىڭ كورنەكتى تاريحشىسىنىڭ باسىنان وتكەن تاۋقىمەت ءتول تاريحىمىزدى بۇرمالاۋشىلارعا ساباق بولۋعا ءتيىستى دەگەن ويدامىز.

اققالي احمەت، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz