ء(بىرىنشى اڭگىمە)

قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ءتول اتىنان ايرىلسا نە بولار ەدى؟ ال ونىڭ قازاق اتىمەن قوسا مەملەكەتىنىڭ اتاۋىنان دا جۇرداي بولىپ تونالعانى - راس بولسا شە؟
جانە اي مەن كۇننىڭ امانىندا، ەگەر سونىڭ ءوزىن العانىمىز راس بولسا، مىنا تاۋەلسىزدىك زامانىندا قاساقانا اتىنان ايرىلىپ، جەر سيپاپ قالعان ۇلت جانە مەملەكەت - مىنا ءبىز بولساق شە؟

ەلىمىزدى سوڭعى جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت ەزگىسىنىڭ استىندا ۇستاعان كەڭەستىك-توتاليتارلىق جۇيەنىڭ بوداندىق قامىتىن كيگەن تۇسىمىزدا ءبىزدىڭ – «قازاق سسر-ءى» دەگەن مەملەكەت بولعانىمىز ەستەرىڭىزدە شىعار؟..

مەملەكەتىمىزدىڭ قازاق اتىنان قالاي ايرىلىپ قالعانىمىز ەستەرىڭىزدە بولار. ول تۋرالى ەكىنشى اڭگىمەدە جەكە توقتالامىز.

قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىندە وتكەن سول مۇرات اۋەزوۆ باستاماشىل بولعان ءدال وسى وقيعادان باستاپ، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ باسىنان باعى تايا باستادى.

ەڭ الدىمەن بارلىق مەملەكەتتىك رەسمي قۇجاتتار قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جۇرگىزىلەتىن بولدى. مەملەكەت باسشىسى ەكى تىلدە: قازاقشا، ورىسشا سويلەيتىن جاعىمپازدىق ادەت تاپتى. ول ونىسىمەن قويماي «ءبىز كوپ ۇلتتى ەلمىز، بىزدە 140 ۇلتتىڭ وكىلى تۇرادى» دەپ سوقتى. سول تۇستا ءتىپتى، 14 ميلليونعا دا جەتپەيتىن ەل حالقىنان بيلىكتىڭ 140 ۇلتتى قالاي جاساپ العانىن ەشكىم دە سەزبەي قالدى.

قازاق ولارعا وتار بولعان كەزدەن باستاپ، شامامەن ءۇش ءجۇز جىلداي، قازاقتى ورىستار - «كازاح» دەپ ايتىپ جانە سولاي جازىپ كەلەدى. ۇزاق جىلعا سوزىلعان سول بوداندىقتا، ورىستاردىڭ ءبىزدى الگىندەي «كازاح» دەپ ايتقانىنا، قويدان جۋاس قازاقتاردىڭ ەتى دە ۇيرەنىپ كەتكەن سياقتى ەدى.

بۇگىندە، اتاپ ايتقاندا، «تاۋەلسىز مەملەكەت بولدىق!» دەپ جۇرگەن كەزىمىزدە، بارلىق اعىلشىن تىلىندەگى حالىقارالىق مەملەكەتتىك قۇجاتتاردا، قاتىناس قاعازدارىندا، ەلىمىز ىشىندەگى اۆتوكولىكتەردەگى، حالىقارالىق اۋە، اۆتو، جانە تەمىرجول كولىكتەرى بيلەتتەرىندەگى جازۋلار، ءتىپتى، اعىلشىن تىلىندەگى جاعارافيالىق جانە ساياسي، فيزيكالىق، گەودەزيالىق كارتالاردا، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ءتول قۇجاتتارىندا، ت.ب. قاتىناس قاعازدارىندا ۇلتىمىزدىڭ جانە مەملەكەتىمىزدىڭ اتى مەن اتاۋى - تۋرا ورىسشاداعىداي: «kazakh»، «Kazakhstan» - دەپ بايدىرايتىپ تۇرىپ جازىلىپ، اۋىز-ەكى سوزدەردە دە ءدال سول ورىسشاداعىداي ايتىلىپ جۇرگەنىنە، مىنە، تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى.

راس، بۇگىندە لاتىن جازۋىنسىز ءومىر جوق. لاتىن قارىپتەرىنىڭ عىلىمنىڭ دامۋىنداعى پروگرەستىك قىزمەتىن دە جوققا شىعارا المايمىز. باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، بۇگىنگى تاڭدا تۇرىكتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ دەنى وسى لاتىن قارپىمەن جازادى. جيىرما جىلدان اسسا دا ورىس بوداندىعىنان قۇتىلا الماي، سولاردىڭ كيريلل جازۋىن تاستاماي كەلە جاتقان جالعىز ۇلت - ءبىز قازاقتار عانا ەكەنىمىز قانداي ايانىشتى ەدى دەسەڭىزشى!

...لاتىن جازۋىنا كوشىپ جاتساق، ءبىز نەگە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن قازاقستاندا قولدانىلعان جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەتەلدەگى قانداستارىمىز پايدالانىپ جۇرگەن لاتىن جازۋىنىڭ زاڭدىلىقتارىن ساقتاي وتىرىپ، «qazaq»، «Qazaqstan» دەپ قاساقانا جازباي، ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس «كازاح»، «كازاحستان» دەپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىزدىڭ قالاي قورلاپ جۇرگەنىمىزگە تاڭمىن. وسىندايلاردى كۇندە كوزىمىزبەن كورىپ ءجۇرىپ، «اپىر-اۋ، ءبىز نە دەگەن نامىستان جۇرداي بولىپ تونالعان سورلى ۇلت ەدىك دەسەڭشى!»- دەگەن ويعا ەرىكسىز قالادى ەكەنسىڭ...

كۇل-بىلتەلەمەي، اشىعىن، انىعىن ايتاتىن بولساق، حالىقارالىق دارەجەدە بۇگىن ءبىز ءوزىمىزدىڭ «قازاق» (qazaq) ەكەنىمىزدى دالەلدەي المايتىن كۇيگە جەتىپ وتىرمىز، قويدان جۋاس مومىن ۇلتىم!

ءبىر سۇمدىعى سول، ءبىز ەندى ءوزىمىزدىڭ «كازاح» ەمەس، «قازاق» ەكەنىمىزدى دالەلدەي المايتىن پۇشايمان قالگە جەتىپ وتىرعانىمىز، نەتكەن وكىنىشتى ەدى دەسەڭشى! ويتكەنى قازاق ۇلتى مەن ونىڭ مەملەكەتىنىڭ اتاۋى - بارلىق رەسمي قۇجاتتاردا قاساقانا ءدال جوعارىداعى ءبىز كورسەتكەندەي جاعدايدا زاڭداستىرىلىپ، جازىلىپ كەتكەن. سەنبەسەڭىز، جالعىز عانا قالتاڭىزداعى تولقۇجاتىڭىزدىڭ سىرتىنداعى اعىلشىن تىلىندەگى جازۋعا جانە ىشىندەگى «ۇلتىڭىزعا» قاراڭىزشى؟..

قازىر زاماناۋي جاڭا تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ العا دامىپ، عالامتوردىڭ (ينتەرنەتتىڭ) ءبىز قولداناتىن كۇندەلىكتى تىرشىلىك كوزىنە اينالعالى قاشان! عالامتور دەمەكشى، وسى عالامتورداعى بارلىق بايلانىستاردىڭ نەگىزىنەن لاتىن قارپىمەن جۇرگىزىلەتىنى تاعى دا بەلگىلى.

عالامتورداعى قازاقستان بيلىگى جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى قالى ءتىپتى مۇشكىل دەر ەدىم. قازاقتىڭ: ءا، ءو، ءى، ءۇ، ۇ، ق، ع، ڭ... سياقتى ءوزىنىڭ ءتول ارىپتەرى كۇندەلىكتى قولدانىستاعى لاتىن قارىپتەرىنەن مۇلدەم الىنىپ تاستالىپ جانە تۇتاسىمەن الاستالعان.

قازاقستانداعى عالامتورلارداعى لاتىن قارپىمەن جازىلعان: Kazakh, Kazakhstan, mail.ru, kz, ت.ب. اتاۋلاردان اياق الىپ ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. ءار قايسىمىز كۇندەلىكتى پايدالاناتىن ەلەكتروندى پوشتالارىمىزداعى mail.ru – ءبىزدىڭ قوجايىندارىمىزدان ەشقانداي سىر بۇكپەيتىندىگىمىزدى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىستاردىڭ قۇلى ەكەنىمىزدى ايعاقتاسا، ال، kz - qazaq-تىڭ ادەيى ورىسشالانعان نۇسقاسى. ەلىمىزدەگى سايتتاردىڭ بارلىعى وسىلايشا «پالەنشە.qz» ەمەس، ادەيى ورىسشالانىپ، «پالەنشە. Kz» بولىپ تاڭبالانىپ جۇرگەنى - باسقالاردان گورى ءبىزدىڭ قازاق وقىعاندارىن نەگە شىنداپ ويلانتپايتىنىنا تاڭىم بار. قازاقستانداعى بارلىق مەملەكەتتىك قۇپيا اتاۋلى ورىستاردىڭ الدىندا اشىق جاتىر...

كوشەلەردەگى، جول جيەكتەرىندەگى ، ماڭدايشالارداعى، تەلەارنالارداعى، سپورتتىق جانە جارنامالىق كيىم-كەشەكتەردەگى، راديوتولقىندارىنداعى، دۇكەندەردەگى، دامحانالارداعى، مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك مەكەمەلەردەگى، ت.ب. بۇكىل جارناما اتاۋلىلاردا ءبىر دە ءبىر قازاقتىڭ ءتول قارپى جازىلمايدى. ءبارى ورىسشا، نە اعىلشىنشا، قىتايشا، شۇرشىتشە بولىپ كەتە بەرەدى...

كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر عانا مەملەكەتتىك تۋىمىزدىڭ ناقتى ءتۇسى انىقتالماي كەلەدى. قاراڭىزشى، ءىلىنىپ تۇرعان مەملەكەت بايراقتارىنا: ءبىرىنىڭ ءتۇسى جاسىل، ءبىرى كوگىلدىر، ءبىرى سارعىش، وسىلايشا كەتە بەرەدى...

تاپ ءبىر «قازاق» اتىمەن اتالاتىن بۇل مەملەكەتتە قازاق دەگەن ۇلت اتى، سويى جوق سياقتى. ءبىز قازاقتار بۇگىندە اقش-تاعى رەزەرۆاتسيالارعا كۇشتەپ قۋىلعان ءۇندىس قانداستارىمىزدىڭ اۋىر تاعدىرىن باسىمىزدان كەشىپ وتىرعانداي بولىپ ەلەستەيدى ماعان. ەگەر بىزدەگى قازاققا دەگەن ساياسات وسىلاي جالعاسا بەرسە، قازاقتىڭ ءتۇپتىڭ-ءتۇبى سول ۇندىستەردىڭ كەبىن كيەرى دە جانە داۋسىز...
ءبىر اۋىز قازاقشا سويلەمەيتىن قازاقستاننىڭ قازىرگى استاناسى - استانا قالاسى تۇرعىندارىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، قاسيەتتى دە كيەلى ارقا توسىندەگى سول جاڭا قالاداعى بارشا ساۋلەت، قۇرلىس ونەرىنەن قازاقتىڭ ءيىسى دە شىقپايتىنى وتىرىك ەمەس. كەرىسىنشە، ورىستىڭ، قىتايدىڭ، بۋددانىڭ، ەۆرەيدىڭ، حريستيان الەمىنىڭ ساۋلەت ونەرىنەن اياق الىپ جۇرە المايسىز. وعان دالەل، انا ەۆرەيدىڭ ەلتاڭباسىنا ۇقساس پيراميدا، انا سىپىرتقى، ماسكەۋدەگى لومونوسوۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە ۇقساس تۇرعىن ءۇي كەشەنى، ت.ب. ايتۋعا بولادى. بۇكىل قالا يۋدا ءدىنىن ناسيحاتتاپ تۇرعان سياقتى اسەر ەتەدى.

ءيا، ايتپاقشى، الدا-جالدا ءبىز لاتىن قارپىنە كوشىپ جاتساق، سوندا ءوزىمىزدىڭ جانە مەملەكەتىمىزدىڭ اتىن لاتىنشا – qazaq, Qazaqstan-دەپ ەمەس، ورىسشاداعىداي – Kazakh, Kazakhstan - دەپ جازىپ، ماسقارامىز شىعارى تاعى دا داۋسىز. شالاقازاقتاردىڭ ول ورىسشىلدىقتارىن تىڭداماي، وزىمىزشە - Qazaq, Qazaqstan ،Qz, QU -دەپ، جازا قالعان كۇننىڭ وزىندە، انا بيلىكتەگى تەكسىزدەر كوسەمىن ارقالانىپ، ورىندارىنان ورە تۇرەگەلىپ، ءبورىنىڭ كوتىندەي شۋلاي جونەلىپ:

- كالبيتتەر، وتتاماڭدار، حالىقارالىق قۇجاتتاردا ءبىز - كازاح، كازاحستان (Kazakh, Kazakhstan) بولىپ جازىلىپ كەتكەنبىز. ونى ەندى ەشقاشان دا وزگەرتتىرمەيمىز. ويتكەنى ءبىز، ۇلى كوشباسشىمىز ەلباسىمىز ايتقانداي، ءتۇبى قازاق ەمەس، كازاح، ياعني، «قازاقستاندىق» ۇلت بولامىز. جانە دە ءبىز ومىرباقي سولاي بولىپ قالا بەرەمىز. كىم دە كىم قارسى شىقسا، زاڭدى بۇزعان بولىپ سانالادى! - دەپ، قوقان-لوققى كورسەتۋلەرى ابدەن مۇمكىن. مۇمكىن عانا ەمەس، ولاردىڭ بۇل ۇسىنىستارى اششى دا بولسا، اقيقاتقا اينالعالى تۇر.

تاۋەلسىزدىكتى العان جيىرما ءتورت جىلدىڭ ىشىندە ءبىز تەك قانا ولشەۋسىز جەر استى جانە جەر ءۇستى بايلىقتارىمىزدان عانا ايىرىلىپ قويعامىز جوق، اسا قاستەرلى بۇكىل ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان، تىلىمىزدەن، دىنىمىزدەن ايرىلدىق دەپ جۇرسەك، ول دا بىزگە از ەكەن.

مىنە، قازاق دەگەن اتىمىزدان، قازاقستان (حالىقارالىق قۇجاتتاردا – qazaq, Qazaqstan ەمەس، قاساقانا ورىسشالانىپ – Kazakh, Kazakhstan)- دەگەن مەملەكەتىمىزدىڭ اتاۋىنان، باياعىدا-اق ايرىلىپ قالىپپىز عوي.
ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ جانە راس بولسا، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ لاتىنشا اتاۋلارىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە قاساقانا ورىسشا بۇرمالانۋلارىنىڭ ارتىندا - «كەدەندىك وداق»، «ەۋرازيالىق وداق» دەگەندەر تۇر.

سونىمەن، «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، قاساقانا ءتول اتىنان تونالعان قازاق ۇلتىنىڭ، اتاۋىنان ايرىلعان قازاقستان مەملەكەتىنىڭ بولاشاعى بۇلدىر دەپ اشىنا اشىق ايتا الامىن.

ءبىزدىڭ نە «بار»، نە «جوق» دەگەن ەكى تارام جول ايرىعىنىڭ تۇيىسەر جەرىندە، ەڭ سوڭعى تاڭداۋدىڭ الدىندا تۇرعانىمىز تاعى دا جالعان ەمەس!

بىزدە ەندى بۇرىلاتىنداي باسقاداي ءۇشىنشى جول جوق! ويلان، ويان، قازاق!

جۇماش كوكبورى، اقىن

Abai.kz