جاقىندا فيلوسوف جاناربەك بەرىستەننىڭ «ۇلتتىق كود نەمەسە جاڭا مادەنيەتتىڭ ءدىڭى قايدا؟» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. ماقالادا قازىرگى كەزەڭدەگى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى مەن دامۋىنا قاتىستى ماسەلەلەر كوتەرىلىپتى. اۆتوردىڭ ۇسىنىپ وتىرعان تۇجىرىمدارىنىڭ ىشىندە كەلىسەتىن دە، كەلىسپەيتىن دە ماسەلەلەر بار. ولاردىڭ دۇرىسىن دۇرىس، بۇرىسىن بۇرىس دەپ، اق-قاراسىن اجىراتپايتىن بولساق، وندا قازاقتى اداسقان ۇستىنە اداستىرا بەرەتىنىمىز انىق. سوندىقتان بۇل ماقالاداعى ءوزىمىز كەلىسپەيتىن ماسەلەلەرگە توقتالىپ، ولارعا تالداۋ جاساۋدى ءجون كوردىك. ەندى سولارعا كەزەك بەرەلىك.

اۆتور ماقالانىڭ «ءتاڭىر جانە قازاق ۇلتى» اتتى بولىگىندە جاراتۋشى  ءتاڭىردىڭ قازاقتىڭ ارعى اتا-باباسىنا ءتىلىن، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن بەرگەندىگى تۋرالى ماسەلەنى قوزعايدى. بىراق، سالت-داستۇرمەن قوسا ءتاڭىردىڭ قازاققا تاڭىرلىك ءدىندى بەرگەندىگى تۋرالى ەشنارسە ايتقىسى كەلمەيدى. ماقالانىڭ «جەتى اتا سالتى» بولىگىندە جەتى اتانىڭ قازاق قوعامىنداعى ءرولىنىڭ ماڭىزىن ايتا وتىرىپ، سول جەتى اتا سالتىن قالىپتاستىرۋدا تاڭىرلىك ءدىننىڭ قانشالىقتى ىقپالى بولعاندىعى تۋرالى، جەتى اتانىڭ قازاقتىڭ رۋلىق-تايپالىق جۇيەسىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتقاندىعىن، ال رۋلىق-تايپالىق جۇيە تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەتاسى بولعاندىعىن ەسەپكە المايدى. اۆتور وسىلاي قازاقتىڭ ءبىر سالتىنىڭ دۇرىستىعىن ايتا وتىرىپ، ونىمەن ساباقتاس باسقا سالت-داستۇرلەرىن جوققا شىعارادى. ال، وسى جەتى اتامەن تىكەلەي ساباقتاس قازاق بولمىسىنىڭ رۋحاني-مادەني قاباتتارى مەن مەملەكەتتىگى تۋرالى بارلىق دەرەكتەردى بويىنا جيعان شەجىرە تۋرالى اۆتوردىڭ پىكىرى مۇلدە تەرىس. اۆتور بىلاي دەيدى: «شەجىرەمەن تاريح جازۋعا بولمايدى. رۋ-ءجۇز دەگەنىمىز – كوشپەلىلەردىڭ شارۋاشىلىق-تۇرمىستىق ءبولىنىسى مەن جاۋىنگەرلىك-اسكەري وداعى عانا. ادامنىڭ گەنەتيكالىق كودىنىڭ قۇپياسى مەن ستەرەوسكوپيالىق تاريح تۇرعىسىنان قاراعاندا، بۇل تۇككە تۇرمايدى». ال، سول قازاق شەجىرەلەرىنىڭ ەۆرازيا كەڭىستىگىندە ءومىر سۇرگەن تۇركىلىك مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى بولعاندىعىن، ولاردى تالداي بىلگەن ادام شەتجەرلىك دەرەكتەرسىز-اق قازاق تاريحىنداعى جەڭىلىس پەن جەڭىستەرىنىڭ سىرىن تانىتاتىن تاريحي قۇجات ەكەندىگىنەن اۆتور حابارسىز. مۇنداي قازاقتىڭ تاريحي جادىنا قاتىستى دەرەككوزدەرىنە سەنىمسىزدىك تانىتۋ – ءبىر وسى ماقالا اۆتورىنا عانا ءتان كەمشىلىك ەمەس. جالپى ءبىزدىڭ گۋمانيتارلىق عىلىم سالالارى ماماندارىنا ورتاق كەمشىلىك.

ال، ماقالانىڭ «ءتىل، ءدىن جانە ءداستۇر» اتتى بولىگىندە «قازاقتاردا ءتىل مەن ءداستۇر دىننەن جوعارى تۇرادى. تاريحتا ورتا ازيادا كوپتەگەن حريستيان، يسلام، بۋددا، مانيحەيلىك، حريستيان موناحتار ءوز حرامدارىن سالعانى بەلگىلى. قازاقتار ولاردىڭ سەنىمدەرىن اياققا تاپتاماي، ءوزىنىڭ تاڭىرلىك فيلوسوفياسىمەن ءومىر سۇرگەن.» - دەپ  تىل مەن مەن ءداستۇردى جوعارى قويىپ، ءدىن ءرولىن تومەندەتكىسى كەلەدى. الايدا، بۇل جەردەگى تاڭىرلىك فيلوسوفيانىڭ نەگىزى تاڭىرلىك دىندە جاتقانىن ەسكەرمەيدى. ودان ارى قازاقتاردى تسىگاندارمەن سالىستىرىپ، ول حالىقتا ءتىل مەن ءداستۇردىڭ دىننەن جوعارى تۇراتىنىن العا تارتادى. «قازاقتاردا دا سولاي: يسلامنىڭ ءوزىن قازاقي يسلام ەتىپ جاساعان. قازاق ەتيكاسىنا يسلامدى ءسىڭىرىپ جىبەرگەن. بۇگىندە «ءداستۇرلى يسلام» دەپ ايتىپ جۇرگەنىمىز – وسى قازاقي يسلام.»

ماقالانىڭ «تاريح جانە ءدىن» اتتى بولىگىندە اۆتور «شىن تاريحتان دىندەر تاريحى جەڭىلىپ قالادى. ...» دەي كەلە، «دىننەن ميفولوگيانى الىپ تاستاپ، تاريحي اقيقاتتى قاتار قويساڭ، ودان تۇك قالمايدى. ءدىن ءالى كۇنگە  حالىقتاردى بولۋمەن، جىكتەۋمەن كەلەدى جانە اپيىنعا اينالىپ كەتكەن» - دەپ  تۇجىرىمداپ، قازىرگى ءدىني نەگىزدە بولىپ جاتقان  سوعىستاردى العا تارتادى. بۇل جەردە اۆتور ءبىر ماسەلەدە عانا تۇجىرىمى دۇرىس. قازىرگى كۇنى ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگيا جەتەگىنە كەتكەندەردىڭ الپاۋىت مەملەكەتتەر قولىنداعى قۋىرشاققا اينالىپ، يسلام الەمىن قانعا بوكتىرىپ جاتقانى راس. وسى ءبولىمنىڭ سوڭىندا اۆتور ءدىن تۋرالى ۇكىمىن شىعارىپ، بىلاي دەيدى: «ەندى ادامزاتقا جاڭا ءومىر ءسۇرۋ فيلوسوفياسى كەرەك. ونى ەش قۇدايدىڭ ەلشىسى ەمەس، اقىلدىڭ ءتۇپ-تەگىن تۇسىنگەن ادامدار وزدەرى جاسايدى. الەم تۋرالى ويلانۋ ءۇشىن حالقىڭدى ويلاۋ كەرەك. الەم شاعىن حالىقتاردان قۇرالادى. ءبىز «جەرۇيىق – قازاقستاندى» قورعاۋىمىز كەرەك.» دەمەك، اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا، قۇدايسىز قوعام قۇرعاندا عانا ادام بالاسى باقىتقا كەنەلمەك. ارينە ماقالانى ارى قاراي تارقاتىپ، تالداي بەرۋگە بولار ەدى. الايدا، اۆتور وسى ايتقاندارىمەن-اق ءوزىنىڭ ۇستانعان باعىتىن تولىق ايقىنداپ بەرىپ وتىر. وكىنىشتىسى، بۇل ۇستانىم قازاق ءۇشىن ەشقانداي جاڭالىق ەمەس، كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىندا ءالى كۇنگە كەشەگى قۇدايسىز قوعامنىڭ باستى يدەولوگياسى بولعان اتەيزم ۋىتىنىڭ ءزارى تارقاماعاندىعىنىڭ ايقىن كورسەتكىشى. كەڭەس وكىمەتى جىلدارىندا  حالىقتار اتەيزم ءداۋىرىن باسىنان كەشىردى. قۇدايسىز ءومىر ءسۇرىپ كوردى. سول كەزەڭدە حالىقتار نەندەي جەتىستىكتەرگە جەتتى؟ وسى كەزەڭدە قازاق حالقى ءوزىنىڭ يمان-سەنىمىنەن، رۋحاني-مادەني بولمىسىنان اجىرادى. تاريحي جادى ءوشىرىلدى.  ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا عانا باس يگەن، ءبىر كۇنمەن ءومىر سۇرگەن ۇرپاق وسى كەزەڭدە دۇنيەگە كەلدى. «بەتسىزدىك – ەكىنشى باقىت» «ناگلوست – ۆتوروە سچاستە» دەگەن يمانسىز قوعامنىڭ «قاناتتى ءسوزى» وسى كەزەڭدە پايدا بولدى. راس، ول كەزەڭنىڭ وزىندىك ارتىقشىلىقتارى بولدى. حالىقتار الەۋمەتتىك جاعىنان جاقسى قورعالدى.  1960 جىلداردان كەيىنگى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ول رۋحاني جاڭعىرۋعا ىقپال ەتكەن «جىلىمىق جىلداردىڭ» ىقپالى ەدى. وسى كەزەڭدە قازاق رۋحانياتىنىڭ باستاۋلارىنا قايتادان بەت بۇرۋىنا مۇمكىندىك بەرىلگەن بولاتىن.  الايدا، ول كەزەڭدە قازاقتىڭ ساناسىن قايتا جاڭعىرتقان تاريحشىلار دا، فيلوسوفتار دا ەمەس، قازاقتىڭ ادەبيەتشى عالىمدارى مەن جازۋشىلارى، اقىندارى بولدى. سولار عانا قازاقتىڭ وشۋگە تايانعان رۋحىن قايتا ءتىرىلتىپ، قازاقتىڭ قازاق ەكەندىگىن سەزىندىرە الدى. 1986 جىلعى قازاقتىڭ سىلكىنىسى سول رۋحاني جاڭىرۋدىڭ جەمىسى بولاتىن. ەگەردە  جاناربەك مىرزانىڭ ايتقانىنا ەرىپ، اتەيستىك قوعامعا قايتا بەت بۇراتىن بولساق، وندا ونسىز دا رۋحاني ازعىندىققا ۇشىراپ، قۇلدىراعان قازاق قوعامىن تاريح ساحناسىنان مۇلدە كەتىرەمىز. ونسىز دا ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم سوڭىنا ەرگەن جاستار، تەك ماتەريالدىق بولمىستى مويىنداپ، رۋحاني بولمىستان باس تارتىپ، سول اتەيستىك تانىم دەڭگەيىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ەندىگى كەزەكتە قازاقتىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسىنداعى ءدىننىڭ ورنىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزى بارلىعىنا توقتالايىق.

جاناربەك ماقالاسى «ەۆوليۋتسيالىق ۇلت» اتتى بولىگىمەن باستالاتىنىن كوزى قاراقتى وقىرمان سەزىپ وتىرعان شىعار. ءبىز ول بولىمگە توقتالماي، ماقالانىڭ ەكىنشى بولىگىنە ءوتىپ كەتۋدىڭ ءبىر سەبەبى بولدى. ول بولىكتەگى اۆتوردىڭ تۇجىرىمدارى ادامزات تاريحىنىڭ قازىرگى كۇنى انىقتالىپ وتىرعان تاريحي شىندىعىنا ساي كەلەدى. بۇكىل ءدىني كىتاپتارداعى ايتىلاتىن نۇح پايعامبار زامانىنداعى جەر بەتىن توپان سۋدىڭ باسۋى تاريحي شىندىق رەتىندە مويىندالىپ وتىر. اۆتوردىڭ «عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ بيولوگيالىق، انتروپولوگيالىق تاريحى جاڭادان جازىلىپ، ەشكىمگە ۇقسامايتىن جەكە دارا ەتنوس رەتىندە وسىدان 40 عاسىر بۇرىن تولىق دالەلدەندى،» دەگەن تۇجىرىمى قازىرگى كۇنى انىقتالىپ وتىرعان تاريحي-شەجىرەلىك دەرەكتەرگە تولىعىمەن ساي كەلەدى. مىسالى، راشيد اد-ءديننىڭ «جىلناماسىندا» نۋح پايعامباردىڭ جەردى سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي ۇشكە ءبولىپ، ونىڭ ءبىر بولىگىن ۇلكەن ۇلى حامعا بەرگەنىن، حامنان قارا ءناسىلدى حالىقتار تاراعانىن; ەكىنشى بولىگىن سامعا بەرگەنىن، ودان اراب، پارسى مەن جالپى يندوەۆروپالىقتار تاراعانىن; ءۇشىنشى بولىگىن يافەتكە (يافەس) بەرگەنىن، يافەتتەن تۇركىلەر مەن موڭعولدار جانە ت.ب. حالىقتار تارالعانىن جازادى. ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» دە وسى اڭىز قايتالانادى. وسى نۋح پايعامباردىڭ ۇلى يافەستىڭ بالاسىن نە نەمەرەسىن تۇرىكتەر بۋلدجا (ابۋلدجا) حان دەپ اتايدى. بۇل جەردە تۇسىنىكسىز ءبىر ماسەلە بار. قاراحان ابۋلدجا حاننىڭ تىكەلەي نەمەرەسى مە، الدە ودان كوپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى مەن دەگەن سۇراق. شىندىعىندا قارا حان ابۋلدجا حاننىڭ تىكەلەي ۇراپعى ەمەس ەكەن. ول تۋرالى وعىز قاعان تۋرالى باسقا اڭىزداردا ابۋلدجا حاننان وعىز قاعانعا دەيىن قانشاما ۇرپاق وتكەندىگىن كورۋگە بولادى. مىسالى، «وعىز قاعان» داستانىنىڭ ماردانبايۇلى ەسقالي قوڭىراتي نۇسقاسىندا وعىزدىڭ اكەسى قاراحان يافەستىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى. بۇل حانداردىڭ بارلىعى ماجۋسيلىك ءدىنىن ۇستانعانى تۋرالى ايتىلادى. بۇل وعىز قاعاننىڭ يافەستەن تاراعان حالىقتاردى ءبىر تاڭىرگە مويىنۇسىنۋعا شاقىرىپ، حالىقتى ءيلاھي دىنگە بەت بۇرعىزعان كيەلى تۇلعا بولعاندىعىنان حابار بەرەدى. قازاقتا وعىز قاعاننىڭ پايعامبار بولعاندىعى تۋرالى دەرەك، «وعىز قاعان» داستانى مەن شەجىرەلىك دەرەكتەردەن باسقا، وزعان پايعامبار تۋرالى اڭىز ايتىلادى. دەمەك، نۇح پايعامباردىڭ ونىنشى ۇرپاعى وعىز قاعاننىڭ وسىدان شامامەن 4000 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەندىگى، تۇركىلەرگە ءتاڭىر ءدىنىن اكەلۋشى پايعامبار وعىز قاعان بولعانى تاريحي شىندىق. ولاي بولسا، قازىرگى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىنىڭ  نەگىزىندە وسى تاڭىرلىك ءدىن جاتىر. ەندى بۇل جەردە ءبىر ماسەلەنى ەسكەرتىپ ءوتۋىمىز كەرەك. ول تاڭىرلىك ءدىن مەن يسلام ءدىنى اراسىندا قانشالىقتى ايىرماشىلىق بار؟ ول تۋرالى قۇران نە دەيدى؟ ەگەردە بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇپ نەگىزىن شەشىپ الاتىن بولساق، وندا جەر بەتىندەگى حالىقتار اراسىنا تارالعان دىندەر اراسىنداعى ەرەكشەلىكتەردىڭ ءمانىن تۇسىنەتىن بولامىز. بۇل ماسەلەگە العاش كوڭىل اۋدارىپ، ءار حالىقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ قالۋعا قۇقى بارلىعىن قۇران اياتتارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، دالەلدەگەن ابۋ حانيفا نۇعمان بين سابيت بولدى. ول بىلاي دەيدى: «اللانىڭ پايعامبارلارى [اللانىڭ ولارعا ماداعى مەن سالەمى بولسىن!] ءتۇرلى دىندەرگە تيەسىلى ەمەس ەدى. ەشبىرى وزىنەن بۇرىنعى پايعامباردىڭ ءدىنىن جوققا شىعارۋ كەرەك دەپ ايتپادى. سەبەبى، ءدىن ءبىر ەدى. بىراق، ءار پايعامبار ءوز شاريعاتىنا شاقىراتىن. وزىنەن بۇرىنعى ەلشىنىڭ شاريعاتىن قابىل ەتپەيتىن. اللا تاعالا ول ءۇشىن: «ەي، مۋميندەر، ءار بىرىڭە ءبىر شاريعات، ءبىر جول بەردىك. اللا قالاسا، سەندەردىڭ بارلىعىڭدى ءبىر ۇممەت جاسار ەدى.» (مايدا، 5/48). اللا تاعالانىڭ ولاردىڭ بارلىعىنا بەرگەنى ءبىر – ءدىن، تاۋحيد بولاتىن. ولاردىڭ بارلىعىنا ءوز دىندەرىنە بەكەم بولۋىن، جىكتەلۋگە تۇسپەۋلەرىن ءامىر ەتتى. جانە بىلاي دەدى: «دىندەرىڭە بەكەم بولىڭدار. نۋحقا تاپسىرعان ءدىندى ساعان دا ۋاحي ەتكەنىمىزدى، يبراحيمگە، مۇساعا جانە يساعا بەرگەندەرىمىزدى اللا ساعان دا ءدىن ەتىپ بەردى.»(شۋرا، 42/13). جانە اللا تاعالا بىلاي دەپ بۇيىردى: «اللانىڭ ءدىنىن ەشقانداي وزگەرتۋگە بولمايدى. شىندىعىندا ءدىن بىرەۋ»[ رۋم، 30/30]. ياعني اللا تاعالانىڭ ءدىنىن وزگەرتۋ تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ارتىق. ءدىن ەشقاشان وزگەرمەدى، باسقا حالگە كەلتىرىلمەدى جانە وزگەرتىلمەدى. شاريعاتتار بولسا، وزگەردى. سەبەبى، قانشاما زات كەيبىر ادامدار ءۇشىن ادال بولسا، اللا تاعالا ولاردى باسقا ادامدار ءۇشىن ارام ەتتى. سانسىز زاتتار بار، ولاردى قولدانۋ ءۇشىن ادامدارعا ءامىر ەتتى. ال، باعزى ادامدارعا ولاردى قولدانۋعا تىيىم سالدى. دەمەك، شاريعاتتار كوپ جانە ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىقتارى بار. شاريعاتتى ورىنداۋ پارىز. مۇنىمەن پارا-پار ماسەلە – اللانىڭ ءامىر ەتكەنىن، بارلىق ۇكىمدەرىن ورىنداۋ، قابىل ەتپەگەندەرىنەن باس تارتۋ، اللانىڭ قالاۋىنا ساي كەلەدى. اللا تاعالانىڭ ءامىر ەتكەندەرىن تارىك ەتىپ، تىيىم سالعان نارسەلەرىن جاساعان ادام اللا تاعالانىڭ ءدىنىن تارىك ەتكەن بولار ەدى جانە كاپىر بولار ەدى. اللا مۇميندەرگە پارىز امالدارىن تەك ءدىندى قابىل ەتكەننەن كەيىن عانا پارىز ەتتى.

كەز-كەلگەن حالىقتا سالت-ءداستۇر دە، ادەت-عۇرىپ تا كەزدەيسوق پايدا بولمايدى. ول قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ نورمالارىن قالىپتاستىرۋشى زاڭدىق جۇيە بولىپ تابىلادى. زاڭنىڭ ادامزات تاريحىنداعى ماڭىزى، زاڭنىڭ بارلىق حالىقتارداعى كيەلىلىك سيپاتى مەن ونىڭ كيەلىلىك سيپاتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ءدىني تانىمنىڭ ىقپالى ءالى كوپ جاعدايدا ەسكەرىلمەي كەلەدى. زاڭنىڭ شىعۋىندا ەكى نەگىز بار: ءبىرىنشىسى – ءتاڭىردىڭ بۇيرىعى; ەكىنشىسى – سول ءتاڭىر بۇيرىعى اياسىندا پايدا بولعان زاڭ (شاريعات) - كيەلى ءداستۇر.  الەۋمەتتىك ءتارتىپ پەن ونىڭ كيەلىلىك سيپاتى مادەنيەتتىڭ تاڭىرلىك سيپاتىمەن بايلانىستى بولدى. سوندىقتان مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋى الدىمەن دىنمەن، ءدىني تانىممەن بايلانىستى. الايدا، ءدىني تانىم دۇنيەدەگى بار حالىقتا بىردەي ەمەس. ولاردىڭ اراسىندا سان ءتۇرلى ەرەكشەلىكتەر بار. بۇل ماسەلەنى تەرەڭىرەك ۇعىندىرۋ ءۇشىن يمام ماتۋريدي پىكىرلەرىنە قۇلاق ءتۇرىپ كورەلىك. ول عۇلاما مىناداي پىكىرلەردى العا تارتادى: «ءتۇرلى حالىقتارعا كەلگەن ءدىن ءبىر بولعانىمەن، ول ءدىندى حالىقتارعا جەتكىزۋشى پايعامبارلاردىڭ ءارتۇرلى بولۋى، ولارداعى شاريعاتتاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى، حالىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى، تابيعي ەرەكشەلىكتەرى ءدىني سەنىم اراسىندا ءتۇرلى ايىرماشالىقتاردىڭ تۋىنا ىقپال ەتكەنى شىندىق. سول سەبەپتى، حالىقتار تاڭىرگە قاتىستى سانسىز تۇسىنىكتەر مەن تانىمداردا بولدى. ولار وزدەرى تانىعان تاڭىرىنە ءار ءتۇرلى ات بەردى. وسىلاي ءتاڭىر سانسىز اتقا يە بولدى. بىراق بۇل جاراتۋشىنىڭ كوپ بولعاندىعىن بىلدىرمەيتىن ەدى. ءتاڭىردىڭ اتالۋى قانشا كوپ بولعانىمەن ول ءبىر عانا جاراتۋشى ەدى. سوندىقتان، جاراتۋشىعا قانشالىقتى ات بەرىلگەنىمەن ول ءبىر عانا جاراتۋشى بولىپ قالا بەرەدى.» دەمەك، بۇل ايتىلعاندار تاڭىرلىك ءدىننىڭ دە ءيلاھي ءدىن بولعاندىعىنان جانە نۇح پايعامباردان كەيىنگى ادامزات بالاسىنا تۇسىرىلگەن العاشقى دىندەردىڭ ءبىرى بولعاندىعىن كورسەتەدى. يمام ماتۋريدي ودان ارى قاراي پايعامبارلاردىڭ ادامزات قوعامىنداعى ءرولىن بىلايشا باياندايدى: «قازىر تاۋحيدكە مويىنۇسىنعان حالىقتان اللادان باسقا ەشبىر جاراتۋشى بار دەگەن كوزقاراستىڭ تابىلۋى مۇمكىن ەمەس. ادام بالاسىنىڭ اقىلى جەتپەيتىن جانە ەرىكسىز تاڭداي قاقتىراتىن مۇعجيزالار جاساۋ قابىلەتىنە يە پايعامبارلاردى اللادان باسقا ەشقانداي جاراتىلىس جىبەرە المايدى».  دەمەك، پايعامبارلار اللانىڭ بارلىعىن حالىققا ءبىلدىرۋ ءۇشىن، تۋرا جولدى كورسەتۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن، اللانىڭ ءوزى تاڭداعان تۇلعالارى جانە اللانىڭ بارلىعىنا، بىرلىگىنە ۇندەيتىن، اللانىڭ حيكمەتتەرىن حالىققا جەتكىزەتىن باستى تۇلعالار، ءارى نەگىزگى دالەل بولىپ تابىلادى.

دەمەك، ءتاڭىر تاعالانىڭ ءار حالىق ءۇشىن وزىنە جىبەرىلگەن پايعامبارلار ارقىلى قالىپتاستىرىلعان جولى، ءتىلى، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرى كيەلى بولىپ سانالادى. تۇركىلەردە دە ءتىل، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەر ەشقاشان وزدىگىنەن پايدا بولعان جوق. ءتاڭىردىڭ ءوزى تاڭداعان پايعامبارى ارقىلى تۇرىك جۇرتىنىڭ ءتىلىن، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىن، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن-شاريعاتىن قالىپتاستىردى. باسقاشا ايتقاندا، ءار حالىقتىڭ گەنەتيكالىق كودىن قالىپتاستىرعان ءتاڭىر تاعالانىڭ ءوزى.  سوندىقتان دا بۇل جول تۇركى جۇرتى ءۇشىن كيەلى دە قاسيەتتى جول بولىپ سانالادى. بۇل جولدان باس تارتۋ تۇركىلەردى ەتنيكالىق جىكتەلۋلەرگە ءتۇسىرىپ، ءتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ جەتەگىندە كەتۋىنە، گيبريدتى مادەنيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. ءتاڭىردىڭ ءوزى بەرگەن سالت-داستۇرىنەن باس تارتقان تۇركىلەر، نەكەلىك قاتىناستاردى ساقتاي الماي ءتۇرلى قان ازعىندىعى كەسەلدەرىنە شالدىعۋدا. كەيبىر مەملەكەتتەردە بۇل كورسەتكىش 22 پايىزعا دەيىن جەتىپ وتىر. سونشاما تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىنەن تەك قازاق حالقىنا عانا سول ءتاڭىردىڭ بەرگەن نىعمەتتەرىن: سالت-ءداستۇرىن ساقتاپ قالۋ بۇيىرىپتى. سونىڭ ءوزى بۇگىنگى كۇنى ءتۇرلى تاراپتان شابۋىلعا ۇشىراپ وتىرعان جايى بار. ءبىرى ءدىننىڭ اتىمەن كەلىپ جاتسا، ەكىنشىسى عىلىمنىڭ اتىمەن كەلىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ ماقالامىزعا ارقاۋ بولعان  ج.بەرىستەننىڭ ماقالاسى. اتەيزم زامانىندا «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى» بار دەپ قانشاما كيەلى قۇندىلىقتارىمىزدان كوز جازىپ قالدىق. ماقالا اۆتورى قازاقتى بولاشاققا باستايتىن قازاقتىڭ جاڭا ۇلتتىق كودىن ۇسىنباق بولادى. ءار حالىقتىڭ گەنەتيكالىق كودىن جاساۋ  ادامنىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋا ەمەس، ءتاڭىر تاعالىنىڭ ەركىندەگى ماسەلە ەكەندىگىن ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتتىك. جاناربەك بەرىستەنگە دەيىن دە قانشاما قازاقتىڭ گەنتيكالىق كودىنا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلىپ، سول وزگەرتۋلەردىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىگىمىزدەن ايىرلىپ، ەتنيكالىق جىكتەلۋلەرگە ءتۇسىپ، وزگەگە بودان بولعان حالىقپىز. اۆتور «تاريح جانە ءدىن» اتتى بولىگىندە اۆتور «شىن تاريحتان دىندەر تاريحى جەڭىلىپ قالادى. ...» دەيدى. اۆتوردىڭ جاساعان بۇل تۇجىرىمى، ونىڭ دىندەر تاريحىنان مۇلدە حابارسىز ەكەندىگىن بايقاتادى. ادامزات تاريحىنداعى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جاڭا ءدىننىڭ كەلۋىمەن بايلانىستى بولعانىن ەسكە العىسى كەلمەيدى. ال، قازاق تاريحىنداعى، جالپى تۇركى تاريحىنداعى ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەر تاريحىنان مۇلدە حابارسىز. مىسالى، تۇركىلەردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋى تۇركى قوعامىنا  قانداي وزگەرىستەر اكەلدى؟ تۇركى قوعامىندا قانداي تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولدى؟ قاراحان مەملەكەتتەرىنىڭ كۇيرەۋ سەبەپتەرى قايسى؟ قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ يسلام تاريحىنداعى ءرولى قانداي؟ - دەگەن سۇراقتارعا باس اۋىرتىپ جاتپاي-اق، ولاردى بەلىنەن ءبىر سىزىپ، وشىرە سالعىسى كەلەدى.  بۇل ۇدەرىستەردەگى ءدىننىڭ ءرولى قانداي بولدى؟ بۇل سۇراقتارعا تەك، ج.بەرىستەن عانا ەمەس، جالپى قازاقتىڭ تاريح عىلىمى دا جاۋاپ بەرگەن جوق. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە بۇل ماسەلەدەگى اۆتوردىڭ قاتەلىگىن كەشىرۋگە دە بولادى. ەندىگى كەزەكتە وسى سۇراقتاعا جاۋابىن ءوزىمىز بەرىپ كورەلىك.

تۇرىك حالىقتارىنىڭ 766/67 جىلدارى يسلام ءدىنىن قابىلداۋى تۇرىكتەردىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىنە ىقپالىن تيگىزدى. تۇرىكتەر اراسىندا عىلىم مەن مادەنيەت جىلدام قارقىنمەن دامىدى. تۇرىكتەر اراسىنان  مىڭداعان عالىمدار شىقتى. ولار عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىندا ءىرى جاڭالىقتاردى دۇنيەگە كەلتىردى. بۇل جالپى يسلام مادەنيەتى مەن عىلىمىنا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس بولدى. مۇنىڭ ەسەسىنە تۇرىك حالقىنىڭ ءوزىنىڭ ءتول مادەنيەتى مەن ءداستۇرى كۇن ساناپ وشە باستادى. اسىرەسە، رۋحاني، مادەني سالادا بۇل ۇدەرىس وتە جىلدام ءجۇردى. ول كەزدەگى تۇسىنىك بويىنشا يسلام ءدىنىن قابىلداۋ اراب بولۋ دەگەندى بىلدىرەتىن. تۇركىلەر يسلام ءدىنىن ارابتاردان تىكەلەي قابىلداعان جوق. تۇركى حالىقتارىنا يسلام ءدىنى پارسى ءتىلى ارقىلى كەلدى. ويتكەنى، حانافيلەردىڭ باسشىلىعىمەن كوپتەگەن ءدىني، مەتودولوگيالىق ماڭىزى بار كىتاپتاردىڭ اراب تىلىنەن پارسى تىلىنە اۋدارىلۋى يسلام ءدىنىنىڭ ورتالىق ازيا حالىقتارىنا پارسى ءتىلى ارقىلى تارالۋىنا ىقپال ەتتى. بۇل ءوز كەزەگىندە يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ پارسىلانۋىنا اكەلدى. يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركى حالىقتارى وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنەن اجىراپ، تولىق پارسىلانۋعا بەت الدى. وعان دالەلدى ۇزاقتان ىزدەمەي-اق، تۇركى عۇلامالارى تاراپىنانا جازىلعان كىتاپتار ىشىندە XI-عاسىر ورتاسىنا دەيىن بىردە-ءبىر نە ءدىني، نە عىلىمي، نە ادەبي شىعارمانىڭ جازىلماۋىنان كورۋگە بولادى. تەك، ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ «قۇتتى بىلىك» اتتى ەڭبەگى تۇرىك تىلىندە جازىلعان العاشقى شىعارما بولدى. ودان  كەيىن ماحمۋد قاشقاريدىڭ «ديۋان لۋعات ات-تۇرىك» ەڭبەگى مەن احمەد يۇگنەكيدىڭ «يبات ال-حاقا’يق» اتتى ەڭبەكتەرى دۇنيەگە كەلدى. بۇل شىعارمالاردى تۇركى حالىقتارىنىڭ قاۋىپتى شەپكە جاقىنداعانىن بىلدىرەتىن سول ءداۋىر زيالىلارىنىڭ  جانايقايى دەسە بولادى.

تۇركى حالىقتارى ءوزىنىڭ ءتىلىن، ءداستۇرلى مادەنيەتىن، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن جوعالتىپ قويعان جوق. سولارمەن بىرگە، كونەدەن كەلە جاتقان تۇرىك مەملەكەتتىگىنىڭ قالىپتاسقان جۇيەسىن دە وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولدى. وعان تۇرىك حالىقتارىنىڭ ىشكى قوعامدىق قاتىناستارىن رەتتەيتىن جۇيەنىڭ شاريعات ۇكىمدەرىمەن الماستىرىلۋى تىكەلەي ىقپال ەتتى. بۇل بىرتىندەپ تۇركىلىك ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ قولدانىستان شىعارىلۋىنا اكەلدى. كونەدەن كەلە جاتقان نەكەلىك قاتىناس وزگەرتىلىپ، ەكزوگامدىق قاتىناستار  ەندوگامدىق قاتىناسپەن الماستىرىلدى. رۋلاس، قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناستار وسى كەزگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ىدىراۋىنا اكەلدى. يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركىلەردە رۋلىق، تايپالىق جۇيە ىدىراعان سوڭ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسى دە ىدىرادى. حان بيلىگى بۇرىنعىداي بۇكىل قوعام وكىلدەرى تىكەلەي ارالاسا الاتىن كوللەكتيۆتىك بيلىك جۇيەسى بولۋدان قالىپ، ورنىنا جەكە بيلەۋشىنىڭ ابسوليۋتتىك بيلىگىنە نەگىزدەلگەن، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى كەلدى. بۇل مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ پارسىلىق جۇيەسى ەدى. جالپى XII-عاسىر قارساڭىندا يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركى مەملەكەتتەرى: قاراحاندىقتار، سەلجۇكتەر، حورەزم مەملەكەتتەرى تۇگەلىمەن توقىراۋعا ۇشىرادى. بۇعان ءبىر جاعىنان تۇركىلەردىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن جوعالتۋى سەبەپ بولسا، ەكىنشى جاعىنان بۇكىل يسلام الەمىن جايلاعان ساياسي، رۋحاني  توقىراۋشىلىقپەن تىكەلەي بايلانىستى بايلانىستى بولدى. ونىڭ سەبەبى، يسلام الەمىندە بۇل كەزەڭدە اراب داستۇرشىلدىگىنىڭ، باسقاشا ايتقاندا، احل ال-سۋننا ۋا-جاماعا باعىتىنىڭ ىقپالى ۇستەم بولۋىمەن بايلانىستى ەدى. ءدىندى اقىلمەن ەمەس، تەك ناقىل ارقىلى تانۋعا ءتيىسپىز دەگەن ءپرينتسيپتى ۇستانعان بۇل باعىت وكىلدەرى ءدىندى دوگماعا اينالدىردى. بۇل ۇدەرىس يسلام الەمىندە عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ توقىراۋىنا اكەلدى. قوعام ازعىندادى. ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن مەملەكەتتىك جۇيەسىنەن ايىرىلعان، ونىڭ ۇستىنە يسلام ءدىنىنىڭ مۇنداي توقىراۋعا ۇشىراۋى يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركى حالىقتارىن رۋحاني، مادەني داعدارىسقا ۇشىراتتى. سول كەزدەگى تۇركى قوعامىنىڭ قالىپتاسقان بەينەسىن قوجا احمەد ياساۋي بىلايشا سۋرەتتەيدى:

ورازا، ناماز، يمان، يسلام قولدان كەتتى.

كۇننەن كۇن بەتەر دەگەن حاديس جەتتى.

پايعامبار ايتقانداردى كەلىپ جەتتى،

بۇل دۇنيەنى قاراڭعىلىق باستى دوستار.

عالىمدار بار ءىلىمىن مالعا ساتتى،

ءبىلىپ كورىپ، وزدەرىن وتقا اتتى.

ءوزى امال قىلماي، حالىققا ءىلىم ۇيرەتتى.

دۇنيە ءۇشىن دىندەرىن ساتتى كورگىن.

تۇركىستان تۇرىكتەرىندە مۇنداي رۋحاني احۋالدىڭ قالىپتاسۋى تۇركىلەردىڭ ارابتانۋ ۇدەرىسىمەن قاتار ءجۇردى. ەگەردە بۇل يسلامداعى رۋحاني توقىراۋ مەن تۇرىكتەردەگى ارابتانۋ ۇدەرىسىن توقتاتپايتىن بولسا، وندا يسلام ءدىنىنىڭ ءدىن رەتىندە، تۇركىلەردىڭ حالىق رەتىندە جەر بەتىنەن جويىلۋ ىقتيمالدىعى بار ەدى. وسىنداي قيىن كەزەڭدە يسلام ءدىنىن توقىراۋدان الىپ شىعىپ، قايتادان قۇدىرەتتى رۋحاني كۇشكە اينالدىرعان،  يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ جاپپاي ارابتانۋ ۇدەرىسىن توقتاتقان، ءار حالىقتىڭ يسلام دىنىندە بولا تۇرىپ، ءوزىنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋ مۇمكىن ەكەندىگىن يسلام الەمى حالىقتارىنا دالەلدەپ بەرگەن قوجا احمەت ياساۋي بولاتىن. ول سوپىلىق ءىلىمدى تاريقات دارەجەسىنە كوتەرۋ ارقىلى تۇركىلەردىڭ رۋحاني-مادەني تاۋەلسىزدىگىن قايتا قالپىنا كەلتىردى. يسلام دىنىنەن سەنىمگە قاتىستى بەس پارىزدى الىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جولدارىن كونە تاڭىرلىك دىننەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرلەرگە بەردى. سونىمەن قاتار، سوپىلىق تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەر پايدا بولدى. تۇرىك ءتىلى قايتادان ءدىن تىلىنە، عىلىم ءبىلىم تىلىنە، ادەبيەت، مادەنيەت تىلىنە اينالدى. جوشى ۇلىسىندا وزبەك حان ياساۋي جولىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىلۋى مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن تولىعىمەن وعىز قاعاننان باستاۋ الاتىن جۇيەگە كەلتىردى. قازىرگى كۇنگە دەيىن قازاق حالقىندا ساقتالىپ وتىرعان جۇزدىك قۇرىلىم مەن رۋلىق-تايپالىق جۇيە سول كەزەڭنەن قالعان مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قۇرامداس بولىكتەرى بولاتىن. التىن وردا داۋىرىندەگى مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن بىلاي توپتاستىرۋعا بولاتىن: كەرەگە-ۋىق-شاڭىراق.  كەرەگە – قارا حالىق; ۋىق – رۋحاني جەتەكشىلەر-قوجالار اۋلەتى; شاڭىراق – حان-تورەلەر. بۇل جۇيەنىڭ سيمۆولى رەتىندە قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن الۋعا بولادى. مۇنى 19 عاسىردا سىر بويىندا ءومىر سۇرگەن ءارى باتىر، ءارى اقىن مادەلى قوجا ءوزىنىڭ قاناي داتقاعا ايتقان مىنا مىنا ولەڭىندە بىلاي سۋرەتتەگەن بولاتىن:

قانەكە وسى جەردە تۋىپ ەدىم،

ساعان كەلگەن جاۋلاردى قۋىپ ەدىم.

شاڭراعىڭدى شايقالتپاي ۇستايتۇعىن،

سەن كەرەگە بولعاندا مەن ۋىق ەدىم.

بۇل وتە بەرىك جۇيە بولاتىن. بىرىنە-ءبىرى تاۋەلدى، بىرىمەن-ءبىرى ساباقتاس، ءبىرىسىز-ءبىرىنىڭ كۇنى جوق ءجۇينىڭ اراسىن بايلانىستىرىپ تۇراتىن ونىڭ ءدىنى، ناقتىراق ايتساق ياساۋي جولى بولاتىن. ياساۋي جولى ابسوليۋتتىك بيلىكتى قاراعا دا، بيگە دە، قاراعا دا بەرگەن جوق. تەك، شاريعاتقا بەردى. ادىلەت سالتانات قۇردى. حان ەسىگىڭ الدىنداعى قۇلىن جازالاۋعا قۇقى بولعان جوق. شاريعات بيلىگى بيلەردىڭ قولىندا بولدى. التىن وردا ءوز داۋىرىندەگى ەڭ دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا شىقتى. اراب تاريحشىسى التىن ورداداعى جاعدايدى بىلاي سيپاتتادى: «ەرتىستەن توبەسىنە ءبىر تاباق التىندى قويىپ شىققان ادام، ءبىر ءتىللاسىن جوعالتپاي دۋنايعا دەيىن اپارا الادى» - دەپ سۋرەتتەدى. بۇل سول كەزەڭدەگى التىن وردا حالقىنىڭ يمانىنىڭ بەرىكتىگى مەن  ادىلەتتىك پريتسيپتەرىنىڭ قانشالىقتى بيىك بولعانىن كورسەتەدى. وسىنداي ادىلەتتى، يماندى قوعام جوشى ۇرپاقتارىنا ۇناي قويعان جوق. ولار حاننىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە قول جەتكىزۋىن قالادى. وزبەك حان ولگەن سوڭ، ونىڭ تاعىنا وتىرعان جانىبەك حان يسلام دىنىندەگى اراب داستۇرشىلدىگىن قابىلدادى. اسان قايعى باستاعان بيلەردىڭ جانىبەك حانعا قارسى كۇرەسى ناتيجەسىز اياقتالدى. اسان قايعى كەتەرىندە جانىبەك حانعا: «قيلى-قيلى زامان بولادى، قاراعاي باسىن شورتان شالادى»- دەپ ەسكەرتتى. اسان قايعىنىڭ بۇل ەسكەرتۋىن جانىبەك حان ەلەمەدى. اسان قايعى بولسا، سوڭىنا ەرگەن حالىقتى ەرتىپ، ۇلىتاۋ جنە كەلىپ الاش مەملەكەتىن قۇردى. مۇنىڭ سوڭى 1359 جىلى جانىبەكتىڭ ۇلى بەردىبەكتىڭ ولۋىمەن التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىنە الىپ كەلدى. مىنە، وسىلاي جانىبەك حاننىڭ ياساۋي جولىنان، باسقاشا ايتقاندا، يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىلەردە ءومىر ءسۇرۋ فورماسىنان باس تارتقان كۇنى مەملەكەت كۇيرەپ، حالقى ەتنيكالىق جىكتەلۋگە ءتۇستى. ودان كەيىنگى كەزەڭدەگى بارلىق التىن وردانىڭ ىدىراۋىنان كەيىن پايدا بولعان حاندىقتاردىڭ بارلىعى ياساۋي جولىنان شەگىنگەن سايىن مەملەكەتتىگىنەن ايىرلىپ وتىردى. قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋى دا تىكەلەي ياساۋي جولىنان شەگىنۋمەن بايلانىستى بولدى. ەسىم حاننىڭ «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» ياساۋي جولىن مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىنەن ىعىستىرىپ شىعارۋعا باعىتتالعان زاڭدار جۇيەسى ەدى. تاۋكە حان وزىنە باعىنعىسى كەلمەگەن بيلەردى-ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىن فەرعاناعا دەيىن قۋىپ بارىپ ءولتىرتتى. بيلەردىڭ ورنىن ءار رۋ، ءار تايپانىڭ وزىنەن شىققان بيلەرگە بەردى. حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان ءدىني تانىمنىڭ حالىق ساناسىنان كەتۋى حالىقتى رۋحاني داعدارىسقا ءتۇسىردى. ناتيجەسىندە رۋ، تايپالاردىڭ اراسىنداعى باسەكەلەستىك، الىمجەتتىلىك باستالدى. مەملەكەتتىك جۇيە السىرەدى. مۇنى كورىپ وتىرعان جوڭعارلار وزدەرىنىڭ سانى جاعىنان قازاقتاردان ءۇش ەسە از ولعانىنا قاراماستان 1723 جىلى شابۋىلعا شىعىپ، قازاقتاردىڭ باسىنا «اقتابان-شۇبىرىندى» اتانعا قاسىرەتتى كەزەڭدى تۋدىرعانى بەلگىلى. ابىلاي حاننىڭ قايتادان حالىقتى ياساۋي جولىنا قاراي بەت بۇرعىزۋى قازاق حاندىعىنىڭ وسىنداي قاندى قىرعىننان امان شىعۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ابىلاي حاننىڭ ءوزىنىڭ بۇل ساياساتىن سوڭىنا دەيىن جەتكىزبەك بولعان ساياساتى جەڭىلىسپەن اياقتالدى. رۋ، تايپالاردىڭ، جۇزدەردىڭ بيلىگىندەگى قارادان شىققان بيلەر ابىلاي حانعا تىكەلەي قارسى شىقتى. بۇل وقيعا «ابىلاي اسپاس سارى بەل» اتتى اڭىزدا جاقسى باياندالعان. قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ بالاسى بەكبولاتتىڭ ابىلاي حان ورداسىن شابامىن دەپ كەلۋى، ابىلاي حاننىڭ ارقادان تۇركىستانعا كوشۋىنە، ودان ارى سامارقاندقا بارۋى، قايتار جولدا تاشكەنتكە توقتاپ، تۇركىستانعا كەلە جاتقاندا ساتقىندىقتىڭ قۇربانى بولۋى، ابىلاي حاننىڭ ءدىني-رۋحاني ساياساتىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەدى. ابىلاي حاننىڭ قايتىس بولۋىمەن قازاق حاندىعى دا تاريح ساحناسىنان كەتتى. قازىرگى كۇنى ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العالى 26 جىل وتسە دە، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرە الماۋى ءتاڭىر تاعالانىڭ بەرگەن ءداستۇرلى ءدىنى مەن مادەنيەتىنە بەت بۇرماۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ۇلتتىڭ گەنەتيكالىق كودى سوندا. باسقا بولۋى مۇمكىن ەمەس. تۇركىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنداعى بيلەۋشىلەردىڭ سول گەنەتيكالىق كودتى الماستىرماق ارەكەتىنىڭ ءبارى مەملەكەتتەردىڭ كۇيرەۋىنە، تۇركىلەردىڭ ەتنيكالىق جىكتەلۋىنە اكەلگەن قاسىرەتتى قادامدار بولدى. سول قاتەلىكتى بۇگىن تاعى قايتالايتىن بولساق، وندا ەر تۇرىكتىڭ ۇرپاعىن تاريح ساحناسىنان كەتىرۋگە اپاراتىن قاسىرەتتى قادام بولاتىنى انىق. سوندىقتان، گەنەتيكالىق كودتى وزگەرتۋ باعىتىندا ەمەس، كەرىسىنشە، گەنەتيكالىق كودتى قايتادان قالپىنا كەلتىۋگە كۇش سالايىق. ءبىز سوندا عانا اتا-بابا ارۋاعىنىڭ الدىندا دا، بولاشاق ۇرپاقتىڭ الدىندا دا ءجۇزىمىز جارقىن بولماق.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz