التى الاشقا ءسۇيىنشى سۇراپ، شارتاراپقا شاتتانا حابارلايتىن قازىنالى ولجاعا وتاندىق عىلىم قول جەتكىزدى. تۇركى بابالار V عاسىردا قولىنا ۇستاپ كۇي تول­عاعان ابىز دومبىرا التاي تاۋى­نىڭ ءبىر سىرلى ۇڭگىرىنەن تابىلدى! قازاق ساز اسپابىنىڭ بىرەگەيى قۇدىرەتتى قارا دومبىرا ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ - V عا­سىرىندا جاسالعان ءتول­تۋما بەينە­سىمەن، مىنە، ءبىزدىڭ قولى­مىزعا ءتۇسىپ وتىر.

بۇل - قازىر­گى مالىمەت بويىنشا الەمدەگى شەرتپە ساز اسپابىنىڭ ەڭ كونەسى. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىنە تاراعان ىسىپ وي­نالاتىن ساز اسپا­بى قوبىزدىڭ ءوزىن ب.ز. ح عاسىر­دان بەرى قول­دانىستا بولعان دەگەن تۇجىرىم ايتىلادى. سون­دىقتان دا قوبىزدى ىسپا اسپاپ­تاردىڭ اتاسى دەپ اتايدى. ال، شەرتپە اسپاپ­تاردىڭ ەڭ كونەسى جانە اتاسى ابىز دومبىرا ەكەندىگى عىلىمي تۇرعى­دان دالەل­دەنىپ وتىر دەۋگە نەگىز بار. ەۋرا­زيانىڭ قوس قۇرلى­عىندا دومبىرا اسپابى مول تاراعانىن كورسەتەتىن تىلدىك دەرەك جەتكىلىكتى. تۇركى تەكتەس قازاقتا - دومبىرا، قاراقالپاق، نوعايدا - دومبىرا، تۋۆادا - دام­بىرا، قىرعىزدا - دۇڭگىر، تۇركىمەن­دە - تامدىرا، وزبەكتە - تامبۋر، ورىستا - دومرا، اۋعاندا - دامبۋرا، يراكتا - تۋن­بۋر، مونعول تەكتەس حالىقتاردا - دومبىر، بۋريات­تاردا - دومبىر، قالماقتاردا - دۇڭگىرما. بۇل اتاۋ­لاردىڭ وسىلاي قالىپ­تاسۋى - دومبىرا اسپابى ەۋرازيا حالىقتا­رىنىڭ ورتاسىنا قانشا­لىقتى دارەجەدە تانىمال ەكەندىگىن كورسەتەدى.

كونە دومبىرانىڭ تا­بىلعان ورنى

التى الاشقا ءسۇيىنشى سۇراپ، شارتاراپقا شاتتانا حابارلايتىن قازىنالى ولجاعا وتاندىق عىلىم قول جەتكىزدى. تۇركى بابالار V عاسىردا قولىنا ۇستاپ كۇي تول­عاعان ابىز دومبىرا التاي تاۋى­نىڭ ءبىر سىرلى ۇڭگىرىنەن تابىلدى! قازاق ساز اسپابىنىڭ بىرەگەيى قۇدىرەتتى قارا دومبىرا ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ - V عا­سىرىندا جاسالعان ءتول­تۋما بەينە­سىمەن، مىنە، ءبىزدىڭ قولى­مىزعا ءتۇسىپ وتىر.

بۇل - قازىر­گى مالىمەت بويىنشا الەمدەگى شەرتپە ساز اسپابىنىڭ ەڭ كونەسى. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىنە تاراعان ىسىپ وي­نالاتىن ساز اسپا­بى قوبىزدىڭ ءوزىن ب.ز. ح عاسىر­دان بەرى قول­دانىستا بولعان دەگەن تۇجىرىم ايتىلادى. سون­دىقتان دا قوبىزدى ىسپا اسپاپ­تاردىڭ اتاسى دەپ اتايدى. ال، شەرتپە اسپاپ­تاردىڭ ەڭ كونەسى جانە اتاسى ابىز دومبىرا ەكەندىگى عىلىمي تۇرعى­دان دالەل­دەنىپ وتىر دەۋگە نەگىز بار. ەۋرا­زيانىڭ قوس قۇرلى­عىندا دومبىرا اسپابى مول تاراعانىن كورسەتەتىن تىلدىك دەرەك جەتكىلىكتى. تۇركى تەكتەس قازاقتا - دومبىرا، قاراقالپاق، نوعايدا - دومبىرا، تۋۆادا - دام­بىرا، قىرعىزدا - دۇڭگىر، تۇركىمەن­دە - تامدىرا، وزبەكتە - تامبۋر، ورىستا - دومرا، اۋعاندا - دامبۋرا، يراكتا - تۋن­بۋر، مونعول تەكتەس حالىقتاردا - دومبىر، بۋريات­تاردا - دومبىر، قالماقتاردا - دۇڭگىرما. بۇل اتاۋ­لاردىڭ وسىلاي قالىپ­تاسۋى - دومبىرا اسپابى ەۋرازيا حالىقتا­رىنىڭ ورتاسىنا قانشا­لىقتى دارەجەدە تانىمال ەكەندىگىن كورسەتەدى.

كونە دومبىرانىڭ تا­بىلعان ورنى

مونعول التاي جوتاسىنىڭ ءبىر سىلەمى جارعالانت-قايىرقان تاۋى. وسى تاۋدىڭ «ءومنوحون امان» (الدىڭعى ساي) دەگەن جەرگە ورنا­لاسقان نۇحەن-حاد (ۇڭگىر تاس) دەگەن ۇڭگىر­دەن ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان كونە دومبىرا تابىلعان بولاتىن. 2008 جىلى وسى جەردىڭ تۇرعىنى ن.داندار دەگەن شوپان العاش ۇڭگىرگە تاپ بولىپ، ونىڭ ىشىندە موينى قيسىق ساز اسپابى بار ەكەنىن اۋىل مەكتە­بىنىڭ ۇستازى چ.ەنحتور دەگەن ازاماتقا حابارلايدى. چ.ەنحتور مۇعالىم ۋلان-باتىر قالا­سىن­دا ورنالاسقان مونعوليا رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا اقپارات جەتكىزىپ، ارحەولوگتاردى شاقىرتادى. تس.ءتوربات باستاعان ارحەولوگتار توبى 2008 جىلى 25 ماۋسىمدا چ.ەنحتورگە كەلىپ ۇڭگىرتاستاعى ۇڭگىرگە بارىپ قازبا جۇمىسىن جۇرگىزەدى.

ۇڭگىرتاس ۇڭگىرى (GPS) № 47º37′433" ەندىكتە، ە 92º27′273" بويلىقتا، تەڭىز دەڭ­گەيىنەن 1866 مەتر بيىكتىكتە ورنالاس­قان. ۇڭگىردىڭ اۋزى تىك ورنالاسقان. كىرەتىن ادام تۋرا تومەنگە قاراي سىرعيدى. ءۇڭ­گىردىڭ اۋزى 86×60 سم. تىكشە ۇڭگىردىڭ ەدەنىنەن سىرتقى ەرنەۋىنە دەيىنگى ولشەمى 95 سم. ۇڭگىر ءىشى جالعىز ءدالىز. ىشكى ولشەمى 130×280 سم. ۇڭگىردىڭ دالىزگە كىرەتىن سول جاق بوساعاسىنا ازداعان تاس ۇيىلگەن. بۇل جەردىڭ قي­عاشتىعىنا بايلانىستى سىرتتان سىرعىپ تۇسكەن تاستار. ارحەولوگتار بارىپ كورگەن كەزدە ۇڭگىردىڭ ىشىندەگى جەر توپىراقتى العاش رەت وسى ۇڭگىردى تاپقان ن.داندار قازىپ سىرتقى بەتىنىڭ العاشقى بەينەسىنە وزگەرىس ەنگىزگەن. جالپاقتىعى 35 سم، تەرەڭدىگى 15 سم جەردى قازىپ كورگەن. توپىراقتارىن ۇڭگىردىڭ اۋىز جاعىنا قاراي ۇيگەن. ۇڭگىردىڭ شىعىس جاق قابىرعا تۇسىندا ەكى ۇزەڭگى مەن ەردىڭ قاپتالى انىق كورىنىپ جاتقان ەكەن. ال قابىرعاعا سۇيەۋلى تۇرعان ساز اسپابىن ن.داندار چ.ەنحتورگە اپارادى. ەردىڭ استىڭ­عى جاعىنان قورامساق وعىمەن تا­بىلعان. قازبا جۇمىستىڭ ءناتي­جەسىندە باس سۇيەگى ءبۇتىن ادامنىڭ قاڭقاسى 1 دانا، 20 دانا ساداقتىڭ تەمىر وعى، وقتىڭ اعاش ساپتارى، جالپاق قاستى قازاقى ەر، تۇرىك ۇزەڭگى تا­بىلعان. مونعوليا رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيا ينستيتۋتى ۇڭگىردەن تابىلعان ادام قاڭقاسىنا انترو­پولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. ادام قاڭ­قاسىنىڭ پالە­وان­تروپولوگيالىق اناليز كورسەتكىشى تومەن­دەگىدەي. وندا: باس سۇيەك جاقسى ساقتالعان. باستىڭ سول جاق ەڭبەگى بۇرىن جارالانىپ، كەيىن تولىق ساقايعان بەلگىسى قالعان. باس سۇيەكتەگى تىرتىق ءتۇۋ باستا قانداي ءبىر ۇشكىر ۇشتى قارۋمەن ۇرعىز­عاننان پايدا بولعان سياقتى. وقتىڭ ورنى ەمەس. تىرتىق مولشەرى 3,6×2,0 سم. باس سۇيەك­تىڭ توبەسى مەن ماڭدايىندا باس تەرىسىنىڭ قۇيقاسى ساقتالىپتى. ادام قاڭقاسىنىڭ ەپيفازى مەن باس سۇيەكتىڭ جىكتەرى، ءتىستىڭ جالپى سيپاتىنا قاراعاندا 20-25 جاستاعى جاس جىگىت دەگەن قو­رىتىندى جاسالعان. بويى­نىڭ بيىك­تىگى 166,7 سم، ەركەك ادام.

دومبىرا

بۇل ۇڭگىردەن تابىلعان ار­حەو­لوگيالىق ولجالاردىڭ ىشىندەگى ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارعان دۇنيە - ساز اسپابى. وسى ساز اسپابى تۋرالى 2008 جىلى قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 8 گازەتىنە ءبىزدىڭ ماقالا­مىز جاريالانعان. 2008 جىلعى مونعو­لياعا جاساعان ەكسپەديتسيا كەزىندە ساز اسپابى تۋرالى مالىمەتتى العاننان كەيىن ۇڭگىرتاس جەرلەۋ ورنىنا جۇمىس جاساعان ارحەولوگ تس.تورباتقا بارعان ەدىك. ارحەولوگ تس.ءتوربات بىزگە ساز اسپابىن كورسەتتى. بىراق، سۋرەتىن الۋعا، سىزۋعا ۇيعارمادى. ولار بۇل مونعول­داردىڭ تۇيە­قوبىزى دەپ جالتاردى. ءبىز ءوز پىكىرىمىزدى ايتتىق. بۇل - دومبىرا. مىنە، مىناۋ بۇگىنگى قازاق دومبىراسىنىڭ تيەگى، مىنە مىناۋ ەكى قۇلاقتىڭ تەسىگى، شاناق مىناۋ، مويىن مىناۋ، پەرنە مىناۋ دەپ كورسەتتىك. ونىمەن قاتار، بۇل مونعول مولاسىنان تابىلىپ وتىرعان جوق، تۇرىك مولاسىنان تابىلىپ وتىر. اسپاپ موينىنداعى تۇرىك بىتىك جازۋى مىناۋ. نە ءۇشىن مۇنى مونعول­دارعا تارتا بەرەسىڭدەر دەگەن ماسەلە قويدىق. سونىمەن قاتار، قوبىز دەگەن ساز اسپابىنان ىسقىلاپ، ەسىپ ءۇن شى­عارادى. ول ءۇشىن اسپاپ­تىڭ موينى جۋان بولۋ كەرەك. ال مىنانىڭ موينى ءجىڭىش­كە. بۇل شەرتىپ ءۇن شىعارۋعا ارنالعان اسپاپ دەگەندى ايتىپ دالەلدەدىك. اسپاپتىڭ موينى­نىڭ يىرىلگەنىنە كەلەتىن بولساق، ونىڭ سەبەبى مىناۋ. قانداي ءبىر وسىنداي اعاشتى قابىر­عاعا تىگىنەن قويا سالساڭدار دىمقىل اۋا جەرىنەن ۇزاق مەرزىمنىڭ ىشىندە موينى ءيىرىلىپ قي­سايىپ قالادى. اسپاپتىڭ ىشەگى بولعان. سول ىشەككە تارتىلا ءيىرىلىپ موينى قيساي­عانى بەلگىلى. اس­پاپ­تىڭ موينىندا ءبىر جول تۇرىك بىتىك (رۋنا) جازۋى بار ەكەن. جازۋ تۇرىك ءتىلىنىڭ ۇيلەسىم زاڭدى­لىعىنا باعىن­باعان. تۇجىرىپ ايتساق، تۇرىك بىتىگكە رەفورما جاسالۋدان بۇرىنعى جازۋ. قاراڭىز باسقى (ž²، j) تاڭباسى جىڭىشكە ايتىلاتىن سوزگە، ال ءۇشىنشى تاڭبا (r¹) جۋان ايتىلاتىن سوزگە جازىلاتىن ارىپتەر. عىلىمدا انىق بولعانداي بايىر­عى تۇرىك بىتىگتىڭ گرامماتيكاسى جاسالىپ، ب.ز. 552-570 جىلدارى رەفورمالانعان. ال مىناۋ ودان بۇرىنعى دۇنيە. رەفورمادان بۇرىن بايىرعى تۇرىك بىتىگتەرىنىڭ ءارىپ-تاڭبالارىن اعىمداعى تۇردە قوسىپ جازاتىن. ول داۋىردە جازۋدىڭ گرامماتيكالىق ەرەجەسى جاسالعان جوق. سوندىقتان ب.ز. V عاسىر مۇراسى.

ساز اسپابىنا تومەندەگى جازۋ جازىلعان. وندا:

ترانسليتەراتسياسى:

ž² p r¹ küü čöre: lb²h²d²mz

ترانسكريپتسياسى:

župar küü čöre sebit idmis

اۋدارماسى:

جۇپار كۇي اۋەنى ءبىزدى سۇيىسپەنشىلىككە بولەيدى

تۇسىنىكتەمەسى.

1. جازۋ رەفورمادان بۇرىڭعى. دالەلى: دىبىس ۇيلەسىم ەرەجەسى ساقتالماعان.

2. «küü» لەكسەماسى. مۇنداعى B تاڭبا ök, kö، kü، ük دەپ وقىلىنادى. بۇعان قوسا (ü) تاڭباسى قوسا جازىلعان. ويتسە، «küü» دەپ وقىلادى. بۇل ءسوز ەجەلگى تۇرىك تىلىندە «kügü» بولعان. ورتاداعى «g» فونەمى ءتۇسىپ قالىپ V عاسىر داۋىرىندە «küü»دەپ ايتىلعان سياقتى. بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ «küj» ءسوزىنىڭ دە ايتىلىمى وسىعان ۇقساس. تۇرىك ءتىلىنىڭ وسى ءسوزىن قى­تايلار ەرتە ورتا عاسىردا «سھ'ü» دەپ بەل­گى­لەپتى (قاراڭىز: Giles, 3, 062). ۇيعىر گرا­فيكالىق ماتىندە «tükedi Afrin čor Tegin kügi» «افرين-چور تەگىن كۇيى تۇگەسىلدى (اياق­تالدى)» [Uig.VIII]. ماني گيمندەرىندە ء(Vىىى-ءىح عع), قاراحانيد داۋىرىندە ء(حى-ءحىى عع), شاعاتاي جازبالارىندا ء(حىV-حV عع), 1172-1173 جىلدارى قۇراستىرىلعان شاعاتاي-پارسى ءتىلىنىڭ ءسوز­­دىگى (اۆتورى مۇحامماد ماحدي حاان) [E.J.W.Gibb. Memorial, New Series XX.London. 1960] ەڭبەكتەردە «köög, küüg, kügi» فورمادا «ءان، اۋەن، كۇي» دەگەن ماعىنادا بەرىلگەن [G.Clauson. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Centrury Turkish. Oxford. 1972. ss. 709, 711]. ويتسە، بۇل دەرەكتەر «küü» ءسوزىن «كۇي» دەپ وقىپ اۋدارۋىمىزدىڭ ءجون ەكەنىنە دالەل بولا الادى.

3. «čöre». بۇل ءسوزدى تۇركى تىلدەرىنىڭ ءسوز­دى­گى­نەن كەزدەستىرە المادىم. قازاق حالقى ەشكى مالى لاعىنان جەرىگەندە «شورە-شورە-شورە» دەپ وزانداتىپ، اندەتىپ، اۋەندەتىپ وتىرىپ لاعىن الدىراتىن-دى. ويتسە، بۇل ءسوز كونە تۇرىك ءتىلىنىڭ «اۋەن» دەگەن ءسوزى ەكەنى ماعىنا­سىنان، قولدانىسىنان ءوزىن-ءوزى اقتاپ تۇر.

بۇل اقپارات بىزگە - بۇگىنگى ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان بۇكىل تۇركى اۋلەتىنە دوم­­­بىرانىڭ كۇي جانرى ب.ز. V عاسىر ءداۋى­رىندە الدەقاشان قالىپتاسىپ قويعانىنا دالەل بولا الادى.

دومبىرا شاناعى

شاناقتىڭ ءبى­رىنشى بەتىنە ەكى ىشەكتى اسپاپتىڭ تيەگى ور­نالاسقان. العاش دومبىرانى ۇستاپ كورگە­نىمدە شاناقتىڭ بەتىنە تيەك جابىسىپ قال­­­عانىن كوردىك. سول كۇيىندە فوتوعا ءتۇسىر­دىم. تيەك ورنىنان قوزعالىپ شاناقتىڭ بەتىنە كولدەنەڭىنەن ەمەس، ۇزىنا بويىمەن پاراللەل جابىسىپ قالىپتى. ىشەك تارتىلىپ بارىپ ۇزىلگەن كەزدە، ورنىنان قوزعالعان. شاناق­تىڭ ءبىرىنشى بەتىندە ينەنىڭ كوزىندەي ءۇش تەسىك بار. ۇلكەن تەسىك جوق. دومبىرانىڭ شانا­عىنىڭ بەتكى بەتى مويىننان 2 مم-دەي بيىك ورنالاسقان. ۇلكەن تەسىگى شاناقتىڭ سىرتقى بەتىنە ايشىق تاڭبامەن ويىلىپ سالىنعان. ايشىق - كەرەي تايپاسىنىڭ تاڭباسى. شا­ناقتىڭ سىرتقى بەتىنە بۇعىنىڭ، بۇلاننىڭ سۋرەتتەرى ويىپ سالىنعان ەكەن. تاس بەتىندەگى سۋرەتتەردەن كوپ ايىرماشىلىعى جوق.

دومبىرا پەرنەسى

پەرنەلەرىن قايىڭ توزدان ءتىلىپ جاپسىرعان ەكەن. تەك قانا ورنى بار. توعىز پەرنە. ءبىز دومبىرانى جاساتقان كەزدە قايىڭ توزدى جاپسىرىپ ەدىك سىنىپ، ۇگىتىلىپ توقتامادى. سوندىقتان پەرنەنىڭ ورنىنا سۇيەكتەن سىزدىقشا ءتىلىپ الىپ مويىن­نىڭ بەتىنە ويىپ ورنالاستىردىق. ەگەر قايىڭ توزدىڭ قابىعىن قانداي ءبىر ەرىتىندىگە سالىپ قاقىراپ كەتپەيتىندەي ەتىپ جاساساق دۇرىس بولار ەدى. وعان مۇمكىندىك بولعان جوق.

دومبىرانىڭ باسى

دومبىرانىڭ باسى بۇعى مەن بۇلاننىڭ باسىنا ۇقساس. قازىرگى دومبىرالارداعىداي قالاق باس ەمەس. ەجەلگى داۋىردەن كەلە جاتقان اڭ ءستيلى­مەن جاسالعان.

قازاق حالقى مۇسىلمان ءدىنىن قابىل­داعاننان كەيىن اڭ ءستيلىن جويدى. سەبەبى، تاڭىرشىلدىكتىڭ بارلىق نىشاندارىن جويمايىنشا، مۇسىلمان دىنىنە بۇكىل حالىق بوي ۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

اڭىز جانە 1500 جىل بۇرىنعى دومبىرا

دومبىرا اسپابىنىڭ قالاي پايدا بولۋىنا بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ ورتاسىندا ساقتالعان اڭىز اسا مول. سولاردىڭ ءبىرازىن ب.سارىباەۆ (قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى. الماتى، 1978), ق.جۇبانوۆ (يسسلەدوۆانيا پو كازاحسكومۋ يازىكۋ. الما-اتى، 1966), ءو.جانىبەكوۆ (التىن دومبىرا // قازاق ادەبيەتى. 1984, 6-قاڭتار), ا.سەيدىمبەك (كۇي شەجىرە. الماتى، 1997) ەڭبەكتەرىندە جاقسى كورسەتكەن. دومبىرا جانە دومبىرا كۇيى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا وسى زەرتتەۋشى­لەردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنەمىز. اقسەلەۋ سەيدىمبەك «كۇي شەجىرە» ەڭبەگىندە وسى اڭىزداردىڭ ەكەۋىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. سونىڭ ءبىرى شىعىس قازاقستان وبلى­سىنداعى كۇرشىم اۋدا­نىنىڭ تۋماسى ارعىن­بەك قيلىباەۆ اقساقالدىڭ ايتۋىمەن حاتقا تۇسكەن «قوس ىشەك» كۇيىنىڭ اڭىزى.

«ەرتەدە ءبىر اڭشى جىگىت بولىپتى، - دەپ ايتىلادى «قوس ىشەك» كۇيىنىڭ اڭىزى. - سول اڭشى جىگىت بيىك تاۋدىڭ قياسىن، قالىڭ قاراعايدىڭ اراسىن تۇراق ەتكەن بۇعى-مارال­دى اۋلاپ، كاسىپ ەتسە كەرەك. بىردە جولى بولىپ، بيىك تاۋدىڭ قيىن قياسىنان تەڭبىل مارال اتىپ الادى دا، مارالدى ەتەككە ءتۇسىرۋ ءۇشىن ىشەك-قارىنىن الىپ تاستايدى. سودان، ارادا ايلار وتكەندە، اڭشى جىگىت اڭ اتۋعا ۇرىمتال جەر ەدى عوي دەپ، باياعى تەڭبىل مارالدى اتقان جەرگە سوقسا، قۇ­لاعىنا ءبىر ىزىڭداعان داۋىس ەستىلەدى دەيدى. بارلاپ قاراسا، وتكەندە اتقان مارالدىڭ ىشەگىن قار­عا-قۇزعىن ءىلىپ ۇشقان بولۋ كەرەك، قارا­عايدىڭ بۇتاعىنا قوس ءتىن بولىپ كەرىلىپ قال­عانىن كورەدى. ىزىڭداعان دىبىستىڭ سول ىشەكتەن شىعىپ تۇرعانىن اڭعارادى. قارا­عايدىڭ بۇتاقتارىنا كەرىلە كەپكەن ىشەكتى ءسال عانا جەل تەربەسە ىزىڭداپ، جانعا جايلى دىبىس شىعارادى. ونىڭ ءوزى بىردە ۋىلدەپ، بىردە سارناپ، ەندى بىردە سىڭسىپ جىلاعانداي بولىپ، اڭشى جىگىتتى الۋان ءتۇرلى كۇيگە بولەيدى. سول جەر­دە اڭشى جىگىت «قوي مىنا قوس ىشەككە ءتىل بىتەيىن دەپ تۇر ەكەن، ءبىر امال جاسايىن» - دەپ، ىشەكتى ۇيگە الىپ كەلەدى دە، ءبىر اسپاپ جاساپ، سوعان قوس ىشەكتى تاعادى. سودان تارتىپ كورسە، شىنىندا دا قوس ىشەككە ءتىل بىتكەندەي سۇڭقىلداپ قويا بەرەدى. بۇل ءۇن اڭشى جىگىتتىڭ عانا جانىن جادىراتىپ قويمايدى، تىڭداعان جاننىڭ ءبارىن ۇيىتادى. وسىلايشا دومبىرا كوپتىڭ ءسۇيىپ تىڭدايتىن اسپابىنا اينالادى» (ا. سەي­دىم­بەك كۇي شەجىرە. الماتى، 1997, 192-بەت).

قازاق اڭىزى وسىلاي دەسە، وسىدان XV عاسىر بۇرىن جاسالعان التاي جوتاسىنىڭ ءبىر ۇڭگىرىندە ساقتالىپ بىزگە جەتكەن كارى دومبىرا شاناعىنىڭ سىرتقى بەتىنە بۇعىنىڭ، بۇلاننىڭ سۋرەتتەرى ويىپ سالىنعان. ول از دەسەڭىز دومبىرانىڭ باسى بۇعىنىڭ، بۇلان­نىڭ باسى. سوندا دەيمىن-اۋ، بۇل كەزدەيسوقتىق پا، الدە تاريحي شىندىق پا؟ اڭىز نە ايتسا، مىنا كارى دومبىرا ءبىتىم تۇرپاتىمەن سونى دالەلدەيدى. ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ، ءبىرىن-ءبىرى دالەلدەپ اڭىزدا ايتىلعان اڭگىمەنىڭ اقيقا­تىن ايعاقتاپ تۇرعانداي. وسى اڭىزدىڭ جال­عاسى سياقتى اڭىز-اڭگىمەنى ەتنوگراف ءو.ءجانى­بەكوۆ اعامىز ءوز ەڭبەگىندە كەلتىرگەن. بۇل اڭىز بويىنشا، دومبىرانىڭ شاناعىنا تا­ريحتىڭ توعىز تاراۋ شەجىرەسى قۇيىلىپتى-مىس. تاريحتىڭ سول شەجىرە-سىرى شىعىپ كەتپەسىن دەپ، دومبىرانىڭ ءون بويىنا توعىز توسقاۋىل پەرنە تاعىلىپتى. دومبىرانىڭ موينىنىڭ جىڭىشكەرىپ، شاناعىنىڭ ۇلكەيىپ كەتۋى سودان ەدى دەيدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە كونە وسيەتكە ىنتىق ءبىر دانا قارت تاريح سىرىن تانىپ-ءبىلۋ ءۇشىن دومبىرانىڭ قۇلاعىن تەسىپ - تىڭدايتىن، ىشەگىن تاعىپ - سويلەيتىن ەتەدى. سودان بىلاي دومبىرا شاناعىنان توعىز تاراۋ سىر اقتارىلاتىن بولىپتى دەيدى ء(جانى­بەكوۆ ءو. «التىن دومبىرا». «قازاق ادەبيەتى» گازەتى. 1984, 6-قاڭتار). ال مىنا كونە دومبىرادا توعىز پەرنە. ۇشەۋ، بەسەۋ، جەتەۋ، جيىرما ءبىر ەمەس، توعىز پەرنە. اڭىز بەن كارى دومبىرا ەكەۋى تاعى دا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتاپ، ءبى­­­­رىن-ءبىرى دالەلدەپ تۇر.

ءۇشىنشىسى «اقساق قۇلان» اڭىزى. قاھارلى قاعان ۇلىنىڭ ءولىمىن كىمدە-كىم ەستىرتەتىن بولسا كومەكەيىنە قايناپ تۇرعان قورعاسىن قۇيۋدى بۇيىرادى. سول كەزدە ەشكىمنىڭ ءجۇ­رەگى داۋالاماي تۇرعاندا دومبىراشى كەلىپ «اقساق قۇلان» كۇيىمەن ەستىرتەدى. ەكى كوزىنەن جاس اعا تىڭداعان قاھارلى قاعان: «قۇي مى­نانىڭ كومەيىنە!» دەگەن بۇيرىق بەرەدى. دومبىراشى ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ: «دات تاقسىر! مەن ەمەس، مىنا دومبىرا عوي سىزگە ەستىرت- كەن»، - دەيدى. «ولاي بولسا، دومبىرانىڭ شاناعىنا قۇي، قورعاسىندى!»، - دەيدى قاعان. سودان بەرى قازاق دومبى­راسىنىڭ شاناعىنا تەسىك پايدا بولىپتى-مىس. بۇل - جوشى قاعان ءداۋىرى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ ءحىىى عا­سىردىڭ باسى. دالىرەك ايتساق، 1220-1227 جىلدار شاماسى. ال مىنا كونە دومبىرا V عا­سىردىڭ مۇراسى. V عاسىر دومبىراسىنىڭ شا­نا­عىندا تەسىك جوق. اڭىز ءبۇي دەيدى. ولاي بولسا، «اق­ساق قۇلان» كۇي اڭىزى تاريحي شىن­دىق­تىڭ ايشىقتى دا، انىق اقپاراتىن بىزگە جەتكىزىپ تۇر.

ءبىز جوعارىدا ەرتە ورتا عاسىر مەن ورتا عاسىردا «كۇي» ءسوزى تۋرالى اقپاراتتار مەن تۇسىنىكتەمە بەردىك. ال ءبىزدىڭ قازاق تىلىندە «كۇي» لەكسەماسىنا بايلانىستى تالداۋ بەرسەك (ا.سەيدىمبەكتەن).

كۇي - قازاقتىڭ اسپاپتى مۋزىكاسى.

كۇي - ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر سەزىم ءساتى، ول سەزىمنىڭ قۋانىشتى بولۋى دا نەمەسە مۇڭدى، قايعىلى بولۋى. ادامنىڭ كوڭىل كۇيى.

كۇي - بۇيرىق رايلى ماندەگى ءسوز. ماسە­لەن، «وتقا كۇي»، «بىرەۋ ءۇشىن بىرەۋ كۇيمەك جوق»، «ابدەن شىدامىم تاۋسىلىپ كۇيىپ كەتتىم»، «ناقاق كۇيدىرۋ» دەپ كەلەتىن بەينەلى وبرازدى تىركەستەر.

كۇيشى - مۋزىكالىق اسپاپتا كۇي تارتۋشى.

كۇيلە - بۇيرىق راي. «دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىر»، ت.س.س.

كۇيلەۋ - ەتىستىك. 1). جان-جانۋاردىڭ تابيعي اسەرلەنۋى، شاعىلىسۋى، سەزىمگە بە­رىلۋى. 2). مۋزىكالىق اسپاپتى بابىنا كەلتىرۋ.

كۇيلى - ادامنىڭ جانە مالدىڭ جاي-كۇيىنىڭ مىقتى بولۋى.

كۇيىت - ادامنىڭ جانە كوڭىل قوشىنىڭ كەلۋى، سەزىمگە بولەنۋى.

كۇيگەلەك - قىزۋ قاندى، تاعاتسىز ادام.

كۇيزەلۋ - ادامنىڭ سەزىمگە بەرىلىپ قي­نالۋى، قايعىرۋى، قاجۋى.

وسىناۋ «كۇي» ءتۇبىرلى لەكسەمانىڭ تۇپكى ءمان-ماعىناسى سەزىممەن تىكەلەي بايلانىستى. كوشپەلى حالىقتاردىڭ سونىڭ ىشىندە تۇركى-مونعول تەكتەستەردىڭ دۇنيەتانىمى بويىنشا ەڭ كيەلى، ەڭ قاسيەتتى ۇعىم. وزگەنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە ەرىك-جىگەرىنسىز بەلگىسىز ءبىر كۇشتىڭ قۇدىرە­تىمەن بەرىلەتىن ءىس-قيمىل. سوندىقتان دا، تۇركى-مونعول حالىقتارىندا «كۇي» ءسوزى مەن «كوك» لەكسەماسى «ءتاڭىردىڭ» ءسينونيمى رەتىندە بەرىلەدى. تۇجىرىپ ايتساق، تاڭىرلىك نانىم-سەنىممەن ۇشتاسادى. ويتسە، «kögü، kü:ü، kök» ءتۇۋ باستا تاڭىرلىك قۇبىلىستى، ءتاڭىردىڭ اسەرىن بىلدىرگەن. ەجەلگى داۋىردەن بەرمەن قاراي «kögü، kü:ü، kök» تۇردە قولدانىستا بولعان وسى لەكسەمالاردىڭ تاڭىرلىك نانىم-سەنىم­مەن بايلانىستى بولعانىن دالەلدەيتىن تا­ري­حي-رۋحاني ايعاقتار مول.

تۇركى حالىقتارىنىڭ قاعاندىق زامانىندا قاعاننىڭ التىن ۇزىكتى اق ورداسىندا ءاربىر اتار تاڭدى كۇيمەن قارسى الۋ ءداستۇرى بولعان. دالىرەك ايتقاندا مۇنىڭ ءوزى داستۇردەن گورى تاڭىرلىك نانىم-سەنىمنىڭ ءبىر ءراسىمى رەتىندە اتقارىلعان. قاعان ورداسىندا تارتىلاتىن كۇيدىڭ سانى ءبىر جىل ىشىندەگى كۇندەردىڭ سانىنا سايكەس 366 بولعان. مۇنى «ءتاڭىردىڭ 366 تارماق كۇيى» دەپ اتاعان. جىل باسى كوكتەم­دەگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسەر كۇنىنەن (ناۋرىز­دىڭ 22-23-ءى) باستالىپ، بۇل كۇندى «ۇلىس­تىڭ ۇلى كۇنى» دەپ، ۇلان-اسىر تويعا اينالدىرعان. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە بۇكىل قاعاناتتىڭ ءۇمىت-تىلەگىن تاڭىرگە جەتكىزەتىن 9 كۇي تارتىل­عان. بايىرعى گرەك تاريحشىسى كۆينت كۋرتسي رۋف (ب.ز.د. ءى ع.) ءوزىنىڭ «ەسكەندىر جورىعى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە ورتا ازيا كوشپەلىلەردىڭ ۇلىس (ناۋرىز) مەيرامىن قالاي تويلايتىنىن جازادى. ۇلىس كۇنى تاڭ شاپاق شاشار ساتتە قاعان ورداسىنىڭ ۇستىنە كۇن بەينەلى جالاۋ كوتەرىلىپ، قوتانعا وڭشەڭ قىزىل ماۋى­تىدان كيىم كيگەن 365 بوزبا­لانىڭ شىعاتى­نىن، سونسوڭ ءبىر جىل بويىن­داعى تاۋلىك سانىن بىلدىرەتىن 365 بوزبالانىڭ مەرەكەنى باستايتىنىن تامسانا سۋرەتتەيدى (رۋف ك.ك. يستوريا ا.ماكەدونسكوگو. م.، 1993). وسىناۋ تاڭىرلىك نانىم-سەنىم تۋرالى مۋزىكا زەرت­تەۋشى ابدىقادىر مۇراعي دا ءوزىنىڭ «زۇبداتەل ءادۋىر» دەگەن كىتابىندا بىلاي دەپتى: «تۇركى-مونعول ءان-كۇيى مىناداي ءۇش بولىمگە ءبولى­نەدى: مۋزىكا قۇرالىندا وينالاتىن ءبىر ءتۇرى بار. ولاردى «كوكتەر» دەپ اتايدى (كوكھا), ەندى داۋىسپەن ايتاتىن تۇرلەرىن «ىر» جانە «دولا» دەپ اتايدى. ال، بايىرعى تۇرىك ەلىندە كۇيدىڭ سانى 366 بولادى، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قانشا كۇن بولسا، سونىڭ سونشا كۇيى بولادى. ونىڭ اربىرەۋى ءبىر كۇندە حاننىڭ الدىندا تارتىلىپ وتىرادى. بۇلار­دىڭ ىشىندە ەڭ اسىل جانە ەڭ ءىرىسى 9 كۇي» (سەي­دىمبەك ا. كۇي شەجىرە. ا.، 1997, 150-151-بەتتەر; جۋبانوۆ ك. يسسلەدوۆانيا پو كازاحسكومۋ يازىكۋ. ا.، 1966, س.309).

بۇل تۋرالى قازاق كۇيىن زەرتتەگەن بەلگىلى ەتنوگراف-عالىم ا.سەيدىمبەك بىلايشا تۇسiنiك بەرەدى تۇسىنىك بەرەدى. ەڭ باستىسى، تاڭىرلىك نانىم-سەنىمنەن شىققان سەمانتيكا­لىق نەگىزى ورتاق. كوكتى (اسپاندى، اۋەنى) ءتاڭىر تۇتقان قازاق ەجەلدەن-اق ۋاقىت پەن كەڭىستىك اياسىنداعى وزگەرىستەردى تاڭىرلىك قۇبىلىس رەتىندە قابىلداعان. سوندىقتان دا، كۇنى ءبۇ­گىنگە دەيىن قازاقتار كوكتەمدەگى كۇن مەن ءتۇن­نىڭ تەڭەسەر كەزىن جىل باسى ساناپ، «ۇلىس­تىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى. ياعني، مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ ەڭ ۇلى كۇنى دەگەن ءسوز. مۇنداي كۇندە قاعان ورداسىندا كيەلى 9 كۇيدىڭ تارتىلۋى تاڭىرگە دەگەن ءمىناجاتتىڭ بەلگىسى، جىل باسىن امان-ەسەن كورگەن قۋانىشتىڭ ايعاعى. مۇنىڭ ادەمى مىسالىن قازاق حالقىنىڭ كۇيشىلىك ءداستۇرى­نەن ءالى دە بايقاۋعا بولادى. «توعىز تاراۋ» دەپ اتالاتىن تارماقتى كۇي قازاق اراسىندا قازىر دە تارتىلادى. تاتتىمبەت قازان­عاپۇلىنىڭ ءبىر كۇيى «توعىز تاراۋ» دەپ اتالادى. بەلگىلى «كەرتولعاۋ» كۇيى ەرتەرەكتە «تو­عىز تاراۋ - كەرتولعاۋ» دەپ اتالعان تارماق­تى كۇي ەكەنىن كونەكوز قارتتار ايتادى» (سەي­دىمبەك ا. كۇي شەجىرە. ا.، 1997, 152-ب.).

بۇل تاريحي دەرەكتەر كونە ءداۋىردىڭ وزىندە دومبىرا اسپابى، كۇي ونەرى، ونى تانىپ ءبىلۋ، سەزىنۋ، قۇرمەت تۇتىپ بويعا ءسىڭىرۋ مەنتاليتەتى بۇگىنگى دەڭگەيدەن كەم بولماعانىن كورسەتەدى. بۇل از دەسەڭىز ب.ز. ءVىى-ءVىىى عاسىرىندا جازىلىپ بۇگىنگە جەتكەن مىنا دەرەكپەن تانى­سىڭىز. ورتالىق مونعوليانىڭ بايانحونگور (بايقوڭىر) ايماعى (وبلىس) عالۋت (قازدار) سۇمىنىنىڭ ولون-نۋر (كوپ كولدەر) ويپاتىندا ورنالاسقان بايىرعى تۇرىك عيبادات­حاناسى 2008 جىلى تابىلعان. عيباداتحانا ورنىنداعى شارباقتاسقا مىنانداي سويلەم قاشالىپ جازىلعان: «ىزگىلىك-چور سەگىز ءتۇرلى ساز اسپابىن مەڭگەرگەندىگى ءۇشىن قاتتى تاستان عيباداتحانا ورناتتىق» (ق.جانتەگىن، 2008).

ب.ز. ءVىى-ءVىىى عاسىردىڭ وزىندە ءبىزدىڭ بابالارىمىز كوك تۇرىكتەردە 8 ءتۇرلى ساز اسپابى بولعانىن، سول اسپاپتى مەڭگەرىپ كۇي تارتىپ، ءان ايتقان سازگەرگە ارناپ ماڭگىلىك عيبادات­حانا ورناتقانى تۋرالى تاريحي-رۋحاني مادەنيەتىمىزدەن باعا جەتپەس اقپارات بەرىپ تۇر. ساز ونەرىن، سازگەرلىك قۇدىرەتىن كەزىندە بابالارىمىز قانشالىق دارەجەدە ۇلىقتاپ، ۇلاعات تۇتقانىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى.

سول ساز اسپابىنىڭ ءبىرى - قۇدىرەتتى قارا دومبىرا ب.ز. V عاسىرىندا جاسالعان ءتىرى بەي­نەسىمەن مىنە ءبىزدىڭ قولىمىزعا ءتۇسىپ وتىر. بۇگىنگى جاعدايدا الەمدەگى شەرتپە ساز اسپا­بىنىڭ ەڭ كونەسى. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىنە تاراعان ىسىپ وينالاتىن ساز اسپابى قوبىز­دىڭ ءوزىن ب.ز. ح عاسىردان بەرى قول­دانىستا بولعان دەگەن تۇجىرىم ايتىلادى. سون­دىق­تان دا قوبىزدى ىسپا اسپاپتاردىڭ اتاسى دەپ اتايدى. ويتسە، شەرتپە اسپاپتاردىڭ ەڭ كو­نەسى جانە اتاسى - دومبىرا ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنىپ وتىر دەۋگە نەگىز بار.

تيەك

جوعارىدا ءسوز ەتكەن تاريحي دەرەكتەر مەن حالىقتار اراسىنداعى تارالىمى شەرتپە اسپاپتاردىڭ اتاسى دومبىرا ەكەنىن كورسەتەدى. ونىمەن قاتار، تۇركى حالىقتارىنىڭ سونىڭ ىشىندەگى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ءدىلىنىڭ (مەن­تاليتەتىنىڭ) مۋزى­كالىق مادەنيەتىنىڭ بيىك ورەسىن كورسەتەدى. دومبىرا ءۇنىن­­دەگى ءداستۇرلى ساز ءتىلىنىڭ بايلىعى، ونىڭ بولمىسى ۇلتىمىزدىڭ جان ءدۇ­نيە­سىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەندىگىن بىلدىرەدى. دومبىرانىڭ مايدا قوڭىر ءۇنى تەك تىلسىم سىرلى كۇيى قازاق بولمىسىنىڭ، قازاق رۋحىنىڭ ۇلتتىق ءتىلى دەپ تۇجىرىم جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

رەداكتسيادان: تۇركىتانۋشى عالىمنىڭ اشقان جاڭالىعى قازاق عىلىمىنداعى سەنساتسيالىق وقيعا بولىپ تابىلاتىندىعى انىق. ءارى باسپاسوزدە تۇڭعىش رەت جارىق كورىپ وتىرعان بۇل ماقالانىڭ جاريالاۋ قۇقىعى «دالا مەن قالا» گازەتىنە تيەسىلى ەكەنىن دە وقىرمان ەسىنە سالا كەتكەندى ءجون كوردىك.

قارجاۋباي سارتقوجاۇلى، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى تۇركىتانۋ جانە التايتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، حالىقارالىق شىڭعىس حان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «ەرتە ورتا عاسىردان جەتكەن مادەني مۇرا تۇركI تاريحىنىڭ كونەدەن تامىر تارتاتىندىعىنا ناقتى دالەل بولا الادى»

«دالا مەن قالا» گازەتى