قولىمدا مۇقاباسى ءمۇجiلiپ، سىرتى سارعايا باستاعان قالىڭ كونە داپتەر.وسى داپتەردi قولىما الىپ وقىعان سايىن كوزiمە ەرiكسiز جاس ۇيiرiلەدi. بۇل قاپاس تۇرمەدە وكسiك پەن وتكەن ءومiرiجايلى جازىلعان مارقۇم اكەم شايمان احمەتۇلىنىڭ كۇندەلiكتەرi. 1937-38 جىلدارداعى رەسپۋبليكا، بۇكiلەل تىنىسى، كiمنiڭ اق، كiمنiڭ قارا ەكەنiن بiلiپ بولماعان اۋمالى-توكپەلi كەزەڭ تۋرالى تاريحي ەستەلiك تۇرiندە جازىلعان وسىناۋ دۇنيەنi, "اكە كۇندەلiگi" دەگەن اتپەن ازiرلەپ، باسپاعا تاپسىرعان ەدiم. ول كiتاپ كوپ ۇزاماي جارىق كورمەك.

مەن قالاي "حالىق جاۋى" اتاندىم؟

قولىمدا مۇقاباسى ءمۇجiلiپ، سىرتى سارعايا باستاعان قالىڭ كونە داپتەر.وسى داپتەردi قولىما الىپ وقىعان سايىن كوزiمە ەرiكسiز جاس ۇيiرiلەدi. بۇل قاپاس تۇرمەدە وكسiك پەن وتكەن ءومiرiجايلى جازىلعان مارقۇم اكەم شايمان احمەتۇلىنىڭ كۇندەلiكتەرi. 1937-38 جىلدارداعى رەسپۋبليكا، بۇكiلەل تىنىسى، كiمنiڭ اق، كiمنiڭ قارا ەكەنiن بiلiپ بولماعان اۋمالى-توكپەلi كەزەڭ تۋرالى تاريحي ەستەلiك تۇرiندە جازىلعان وسىناۋ دۇنيەنi, "اكە كۇندەلiگi" دەگەن اتپەن ازiرلەپ، باسپاعا تاپسىرعان ەدiم. ول كiتاپ كوپ ۇزاماي جارىق كورمەك.

مەن قالاي "حالىق جاۋى" اتاندىم؟

ءومiردiڭ بۇرالاڭ سوقپاعى ماعان جاسىمنان قورلىقتى كوبiرەك كورسەتتi. 1932 جىلعى اشتىق ناۋبەتiنەن اۋپiرiممەن تiرi قالدىم. ەكi اكپەم ۇشەۋiمiز اكەدەن جاستاي ايىرىلىپ، شەشە قولىندا وستiك. بiر ءۇزiم نانعا زار بولعان كۇندەرiمiز جيiلەي ءتۇستi. اياۋلى انامىز بiزدەردi اشتىق قۇرساۋىنان قۇتقارىپ، اجالدان الىپ قالۋ ماقساتىندا ايەلi ولگەن اكەمنiڭ iنiسiنە قوسىلدى. اكە ورنىنداعى اعامنىڭ سوڭىنان كەلگەن شالدانباي اتتى مەنەن ون شاقتى جاس ۇلكەن بالاڭ جiگiت ول كەزدە سىرت جاقتا وقۋدا ەكەن.
جازدا جەمiس-جيدەك تەرiپ جەپ، قىستا ونى-مۇنى قورەك ەتكەن كۇندەر ءوتiپ جاتتى. كۇن كورiس تاۋقىمەتiنە وراي ەكi اكپەم دە جاستاي تۇرمىسقا شىقتى. ازاپتى ءومiر ابدەن قاجىتقان، اشتىق تۇبiنە جەتكەن انام كەلەسi جىلدىڭ كوكتەمiندە iسiپ-كەۋiپ كەتكەن كۇيiندە دۇنيە سالدى. كوپ ۇزاماي ەكiنشi اكەم دە قاسiرەتتi كۇندەرمەن ارپالىستا ءجۇرiپ، اۋىر ناۋقاستان و دۇنيەگە اتتاندى. ەگiلە ەڭiرەپ، جەتiمسiرەپ، جالعىز قالدىم.
اكە ولiگiنە كەلگەن شالدانباي اعام مەنi وقىتۋ ءۇشiن وزiمەن بiرگە الا كەتۋگە بەكiندi. سودان سول كەزدەگi تالعار اۋىل-شارۋاشىلىعى مەحانيكالاندىرۋ تەحنيكۋمىنا وقۋعا ءتۇستiم. اشقۇرساق جۇرسەم دە ايتەۋiر وقۋدى بiتiرۋ بار ارمانىم بولدى. بiراق، تارتار ازابىم ءالi دە الدا ەكەن. ديپلوم قورعاۋ الدىنداعى از عانا كۇندiك دەمالىسىمدا سول كەزدە الماتى وبلىسىندا جاۋاپتى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن اعام شالدانباي احمەتوۆتىڭ ۇيiندە ەدiم. كەشقۇرىم ەسiك قوڭىراۋى شىلدىرلادى. ەسiكتi اشقان اعامنىڭ ءوڭi بۇزىلىپ كەتكەنiن بiردەن بايقادىم. ۇيiنە بiر توپ ادام ساۋ ەتiپ كiرiپ كەلدi.
- احمەتوۆ شالدانباي قايسىڭىز؟ - دەدi شەگiر كوزدi بiرەۋi.
- مەن، - دەدi اعام بiر ادىم العا جىلجىپ.
- ولاي بولسا سiز بiزبەن بiرگە جۇرەسiز.
- بۇل نە، تۇتقىنداۋ ما؟
- سولاي دەپ ەسەپتەڭiز. - ول اعامدىتۇتقىنداپ، ءۇيiن تiنتۋگە بەرiلگەن وردەردi ۇستاتتى.
- بۇلارىڭ جازىقسىز جانداردى تۇتقىنداۋ ءادiسi ەكەن عوي - دەگەن اعاما،
- كوپ سويلەگەن سايىن كۇناڭ كوبەيە بەرەدi, سونى ەسكەرمەيسiڭ بە ودان دا. ايتقانىمىزعا كون، ايتپەسە جازاڭ بۇدان دا اۋىرلايدى - دەپ زەكي سويلەدi شەگiر كوز.
مۇنى ەستiگەن جەڭگەم تالىپ قالدى. ءبارiمiز جابىلىپ ەس جيعىزدىق. "ماريا، قورىقپاڭىز، كۇيەۋiڭiز كەلەدi, - دەپ قويادى الگiلەر. "الداماڭىزدار، مەن بiلەمiن، ەندi سiزدەر ونى ماعان قايتارمايسىزدار". ءماريام جەڭەشەم جىلاپ جiبەردi, وعان قوسىلا مەن دە ەگiلدiم. كوز جاسىمىزعا قاراسىن با، الدى دا كەتتi.
بەيمەزگiل قوناقتار ءۇيدi تiنتiپ، مەنiڭ اعاممەن بiرگە تۇسكەن سۋرەتتەرiمدi, جازعان زاتتارىمدى دا الا كەتتi.
ەرتەڭiنە جەڭگەم جول-قاراجات ۇستاتىپ، ونى-مۇنىنى قول سومكەلەرiنە سالىپ بەرiپ، تەزiرەك قايتۋىمدى ءوتiندi. "ۋاقىت قيىن، تەز بارىپ، ديپلومىڭدى قورعاپ ال", - دەپ ءوزi جىلاپ قالدى.
جۇرەگiم قانجىلاپ، كوڭiلiم الاي-دۇلەي كۇيدە جاتاقحاناعا جەتتiم. بولمەمە كەلسەم ەكi ادام چەمونداندارىمدى اقتارىپ، قاعازدارىمدى تiنتiپ تەكسەرiپ وتىر. اڭتارىلىپ قالعان ماعان بiرەۋi دۇرسە قويا بەردi.
- "حالىق جاۋى" شالدانباي احمەتوۆتىڭ iنiسi شايمان احمەتوۆ سەن بولارسىڭ؟ اعاڭنىڭ ەرەكشە "حالىق جاۋى" ەكەندiگiن وسى ۋاقىتقا دەيiن نەگە جاسىرىپ ءجۇرسiڭ؟
- ول كiسi "حالىق جاۋى" ەمەس. ادال ازامات.
- ءا، وندا تەرگەپ، تەكسەرiپ، انىق-قانىعىنا جەتەمiز. اعاڭا سىبايلاس بولىپ جۇرگەن سەن دە "حالىق جاۋىسىڭ". ءجۇر، بiزبەن بiرگە. اعاڭنىڭ قاسىنا باراسىڭ. "حالىق جاۋىنىڭ" ءۇرiم-بۇتاعىنىڭ ءبارi دە "حالىق جاۋى" سانالادى.

تۇرمەدەگI ايۋاندىقتار

الماتى تۇرمەسiندە بiر جىل يتكە بەرگiسiز توزاق كۇندەر ءوتتi. كوردەي سۋىق، قاراڭعى تاس كامەرا. وسى ۋاقىت iشiندە بiزدi بiرنەشە كامەراعا اۋىستىردى. بۇل جەردە سوناۋ 1917-18 جىلداردان بەرi وتىرعان ءار ۇلتتىڭ ادامدارىمەن كەزدەستiم. ولارعا كوبiنە تاعىلعان كiنا - باياعى ءوزiمiز سياقتى، "قازاقستانعا قارسى ارەكەت جاسادى" دەگەن جالا. ولاردىڭ كوپشiلiگi وتە بiلiمدi, زيالى ادامدار. ابدەن جۇدەپ، ارىپ-توزعان. بiزگە "بۇل جاۋىزداردىڭ ايتقان سوزiنە سەنبەڭدەر. ءبارi وتiرiك، ءوزiڭ اق بولساڭ، مويىنداما" دەپ اقىل بەرiپ قويادى. بiراق كامەراداعىلاردىڭ ءبارi بiردەي وڭ نيەتتەگi ادامدار ەمەس ەكەن. ورگاننىڭ تىڭشىلارى، كەڭەسشiلەرi دە بولاتىنىن كەيiن بiلدiك. بiرنەشە كامەراعا اۋىستىرۋ سەبەبi دە وسىندا كورiنەدi.
كامەرادا توسەك جوق. شەشiنبەستەن ۇستiمiزدەگi كيiمiمiزبەن بiر-بiرiمiزگە ايقاسا جاتا بەرەمiز. ادام كوپ، ورىن تار بولعاندىقتان جاتقان ادامنان ەدەننiڭ ساڭىلاۋى دا كورiنبەيدi. ايىنا بiر رەت جۋىنۋعا اپارادى. سول كەزدە كيiمدi دە كۇكiرتكە قىزدىرادى. ءتاۋiر كيiمiڭ بولسا، كۇيiپ قالدى دەپ ورنىنا ەسكi-قۇسقى بەرەدi.قورەگiمiز - كۇنiنە 300 گرامم قوسپاسى كوپ نان، ساسىعان بالىق، قاۋىز-كەبەكتەن قايناتىلعان سورپا مەن ەكi مەزگiل بەرەتiن جىلى سۋ. ىدىسىمىز جارتى ليترلiك كونسەرۆi بانكiسi. ورىن تار بولعاندىقتان تاماقتى دا تۇرىپ iشەمiز.
تاڭ اتىسىمەن تەرگەۋگە شاقىرۋ باستالادى. ۇرىپ-سوعىپ، ەستەن تاندىرىپ، ەسەڭگiرەتiپ، بiرەۋمiزدi اكەلiپ، كەلەسiمiزدi اكەتiپ جاتادى. اشىققاندارعا ادەيi "ولسەڭ ولە بەر" دەپ كوڭiل بولمەيتiن. سودان-اق بiز ءوزiمiزدiڭ ەش سۇراۋى جوق ادامدار ەكەنiمiزدi, ەندi بiزگە ەشكiمنiڭ دە ارا تۇسە المايتىدىعىن سەزiندiك. كامەراداعى تىڭشىلار: "ازاپتانباي قول قويا سال، ءالi مۇنداي زاڭسىزدىق، ادiلەتسiزدiكتi ستالين بiلمەي جاتىر. ول ەرتەڭ-اق ەستيدi, وعان دا جەتەدi. سودان سوڭ بار قورلىقتان قۇتىلاسىڭدار",- دەپ ازعىرىپ باقتى. وسى سوزگە سەنiپ، الدانىپ، تالاي جiگiتتەر اتىلىپ كەتتi. بiر كۇنi تۇنگi اۋىر سوققىدان السiرەپ جاتقانىمدا: "احمەتوۆتى كiم بiلەدi?" دەپ سۇرادى كورشi كامەرادان بiرەۋ تىقىلداتىپ. "مەن بiلەمiن" دەدiم بويىمدى بiر ءۇمiت، بiر كۇدiك بيلەپ. "تەلەفونشى": "احمەتوۆ" مەنi بiلەتiندەر وكپەلەمەسiن، ايتقاندارىنا كوندiم، ۋادەسiنە سەندiم" دەگەن سالەم جولدادى" دەدi. "مۇمكiن ەمەس" دەيمiن iشتەي تiستەنiپ. وسىدان سوڭ، بiرنەشە كۇن وتكەندە الدەكiم، اعام شالدانبايدىڭ ساكەن سەيفۋلليندەرمەن بiرگە اتىلعانىن جەتكiزدi. جۇرەگiم اۋزىما تىعىلدى. جەر تەپكiلەپ ەگiلدiم. بiراق، نە امال بار؟!
1938 جىلدىڭ ساۋiرiندە قالا كۇندiز-ءتۇنi كۇڭiرەنiپ كەتتi. تۇتقىنداردى ايداپ جاتقانىن ەستiدiك. كiمدi قايدا اكەتiپ جاتىر، بiز قاشان كەتەمiز، ەشتەمەنi بiلiپ بولمادىق. ءسويتiپ جۇرگەندە، 15 ءساۋiردiڭ كەشiندە مەنi دە كامەرادان شىعارىپ، ەكi سولدات دەدەكتەتiپ سۇيرەگەن كۇيi ءۇستi جابىق ماشيناعا تىعىپ سالدى. باس كوتەرۋگە مۇرشا جوق. قيمىلداساڭ، جەلكەڭنەن مىلتىق دۇمiمەن پەرiپقالادى. بۇققان كۇيi ويلاپ وتىرمىن، "الدا تاعى نەندەي توزاق كۇتiپ تۇر؟ قايدا اكەتiپ بارادى؟ تاعى دا تەرگەۋ، ۇرۋ-سوعۋ ما، الدە..." بiر جاعىنان وسى توزاقتان قۇتىلعانىما دا شۇكiرشiلiك ەتiپ كەلەمiن. بiر جىل ءۇش كۇن... تۇرمەدە وتكەن بiر جىل ءۇش كۇن سانامدا ماڭگi جاتتالىپ قالدى...

زوبالاڭ كۇندەر قاسIرەتI

تۇرمەدەن شىققاننان باستاپ شىرىلداعان، شىڭعىرعان كوپشiلiك داۋىستان جولدىڭ قوس قاپتالى تولا حالىق ەكەنiن بايقايمىز. ونىڭ ۇستiنە وكتەم شىققان سولداتتاردىڭ داۋسى، ارس-ارس ەتكەن يتتەر ءۇنi قوسىلىپ، ەشتەڭە ۇعىپ بولمايدى. وسى ۋ-شۋ، دۇربەلەڭ تەمiرجول ۆوكزالىنا جەتكەنشە ۇزiلگەن جوق. اكەلدi دە قىزىل ۆاگونعا ءۇستi-ۇستiنە يتەرiپ، تۇتقىنداردى تولتىرا باستادى. اياق باسار جەر جوق. سىعىلىسىپ، تاعى ەدەندە جاتتىق. تاماعى باياعى قورەك - 300 گرامم نان مەن جارتى ليتر سۋ.
...ەكi اپتادان اسا جول ءجۇرiپ، اقىرى كانسك (كراسنويار ولكەسi) دەيتiن قالاعا الىپ كەلiپ، اتقوراعا قامادى. سول جەردە ون جىلعا سوتتالعانىمدى حابارلادى.
تار، لاس كامەرا، تىمىرسىق ۆاگون iشiندە وتكەرگەن كۇندەردەن سوڭاتقورادا ءوزiڭدi كەڭ سارايدا جاتقانداي سەزiنەدi ەكەنسiڭ. ورىن كەڭ، تازا اۋا، اشىق اسپان، جارىق ساۋلە. ازداپ بويىمىزعا قان جۇگiرiپ، ءار كiرە باستاعانداي بولدى.
بiز قونىستانعان جەرگە كۇندە جاڭا تۇتقىندار اكەپ، بiرەۋلەرiن جۇمىسقا ايداپ اكەتiپ جاتىر. كۇندە تiزiم بويىنشا شاقىرىپ، ءار جەردەگi لاگەرلەرگە جiبەرۋدە. جاعدايىم ناشار، بiرنەشە كۇن شاقىرۋىنا جاۋاپ بەرمەي قويدىم. ءارi تەمiرجولعا جاقىنداۋ جەرگە بارسام دەگەن ويىم دا بار ەدi. جىلپوس، جۇردەك جiگiتتەر ماڭايدى شولىپ، قاي لاگەردiڭ قايدا ەكەنiن بiلiپ كەلەدi. سولاردان سۇراپ، تەمiرجولعا جاقىن لاگەرگە شاقىرعاندا شىقتىم. "وتكەن جولدارى شاقىرعاندا جاۋاپ بەرمەگەن" دەپ باستىققا الىپ باردى. ودان "قۇلعىم اۋرۋ ەدi" دەپ ارەڭ قۇتىلدىم. سودان جارتى مىڭداي ادامدى يتپەن قورشاپ، جاياۋ ايدادى. تۇتقىننىڭ باسىم كوپشiلiگi مەن سياقتى ءالسiز. ارتتا قالعانداردى اتپەن ومىراۋلاتىپ، يتپەن قورىتىپ، كەيدە تالاتىپ تا قوياتىن. سوعان قاراماستان اياعىن باسۋعا شامالارى كەلمەي قالعاندار دا بولدى. وندايلاردى نە iستەيتiنiنەن بەيحابارمىز، ايتەۋiر بiزگە قوسقان جوق. ءۇش كۇن سىزعا تۇنەتiپ، پويما دەگەن وزەن جاعاسىنداعى شاعىن اعاش زاۋىتىنا اكەلiپ ورنالاستىرا باستادى. سۋرەتكە ءتۇسiرiپ، اياق-قولىمىزعا بەلگi باسىپ، كوميسسيادان وتكiزگەن سوڭ اۋىر جۇمىسقا سالدى. جۇمىس تاۋلiك بويى جۇرەدi. ءۇزiلiس بار-جوعى 4-5-اق ساعات. ەگەر جۇمىس جوسپارىن ورىنداساڭ، 600 گرامم نان بەرەدi, ال مەجەلi مiندەتتەمەگە جەتە المادىڭ با 400,300, تiپتi 100 گرامعا دەيiن ازايادى. ساسىق سۋدان الىنعان بالىق پەن ۇسiگەن، شiرiگەن كارتوپتان سورپامىز بار. كەيدە قارعالاردى اكەلiپ تە سورپا قايناتىپ بەرiپ ءجۇردi. جۇمىسقا بارا جاتقاندا نە وڭعا، نە سولعا بۇرىلساڭ، جۇمىس ورنىڭنان سۇراۋسىز بەس قادام اتتاساڭ بiردەن اتادى.
لاگەردەگi اۋرۋحانادا الماتىدان ۇستالىپ بارعان تۇتقىن دارiگەرلەر - گرەك گ.د.يوسيفيدي مەن ەۆرەي ا.ي.شەپەلەۆ جۇمىس iستەدi. وسىلارمەن جاقىنداسىپ ءجۇرiپ، اقىرى ەكەۋi مەنi قاستارىنا اۋىستىرىپ الدى. ەگەر ءساتi ءۇسiپ، اۋرۋحاناعا ورنالاسپاعانىمدا مۇنداي قيامەت-قايىمعا شىداماي، مەن دە ءولiپ كەتەر مە ەدiم، كiم بiلسiن؟!
بۇل جەردە بولىپ جاتقان وقيعالاردى ايتۋعا اۋىز بارمايدى. ولiكتەر قىستا مۇز بولىپ قاتىپ جاتادى. ونى سويىپ اكت جاساۋ ءۇشiنجانىپ جاتقان پەشكە تاقاپ قىزدىرادى. ءدال سول ساتتە ولiككە قاراساڭ شوشىناسىڭ، ءبارi قىپ-قىزىل سۇيەكتەردiڭ جiك-جiگiنە دەيiن انىق قورiنiپ تۇرادى، ولگەندەردi ەشقاشان اشتان كەتتi دەپ جازبايدى، ايتەۋiر بiر اۋرۋدىڭ دياگنوزىن قويىپ، شاناعا تيەپ اپارىپ، بiر قولىنا اكتiنi بايلاپ جىراعا قۇلاتا سالادى.
اسiرەسە، سول جىلدارى ادام جانى سۇراۋسىز بولىپ كەتتi عوي. لاگەردەگi ايۋانداردىڭ قۇتىرعانى سونشا، وزدەرiنە ۇناماي جۇرگەن ادامنىڭ تالايىنا وتiرiك وپەراتسيا جاساتىپ ءولتiردi.
...سونىمەن، تۇرمەدە جاقسى جۇمىس iستەگەندiگiمدi ەسكەرiپ، 9 جىلدان سوڭ بوستاندىققا شىقتىم. وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ سوزاق اۋدانىندا حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءارتۇرلi سالاسىندا ابىرويلى قىزمەتتەر اتقاردىم. 1953 جىلى تولىق اقتالىپ، ەل-جۇرت كوزiنە تۋرا قارايتىن جاعدايعا كەلدiك. كوپتەگەن وردەن، مەدالداردىڭ يەگەرi بولدىق. ۇلدى ۇياعا، قىزدى قياعا قوندىردىق. نەمەرە، شوبەرە سۇيدiك. سودان 1974 جىلى زەينەت دەمالاسىنا شىقتىم. قارتايعان شاقتا كارi سۇيەكتi سىقىرلاتىپ، اۋرۋ-سىرقاۋعا قاراماي ءوزiم كۋاسi بولعان زوبالاڭ جىلدار جايلى كوپتەن جازىپ جۇرگەن كۇندەلiكتەرiمدi تولى اياقتاعان ەدiم. نەگە دەسەڭ، بۇل رەپرەسسيانى كەيiنگi جاس ۇرپاق بiلۋi كەرەك. كiمگە دە بولسا ۇلكەن ساباق. قوعامداعى بiر قۇبىلىس دەپ قاراماي، مۇنى "جەكە باسقا تابىنۋدىڭ" زاردابى دەپ قابىلداعان ءجون.

بولات شايمانۇلى, قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ يەگەرi

«تۇركىستان» گازەتى