اكۆاريۋمداعى ماحاببات
(اڭگىمە)
1
ءبىزدىڭ ۇيدە ارنايى تاپسىرىسپەن، ەرەكشە ىجداھاتپەن جاسالعان ۇلكەن اكۆاريۋم بار. قالاداعى ەڭ مىقتى دەگەن مۇسىنشىلەر اسىقپاي ويلانىپ، ونىڭ ءىشىن قيالداعى ەرتەگى قالاشىعىنداي ەتىپ بەزەندىرگەن. ەداۋىر ورىندى الىپ تۇرعان، اۋماعى اتشاپتىرىم اكۆاريۋمنىڭ ءبىر بۇرىشىنا قىزىل ءمارماردان قاشاتىپ، ءزاۋلىم ساراي سالدىردىق. مۇندا ءتۇرلى اسەم بالىقتاردىڭ ەمىن-ەركىن، الاڭسىز ءومىر سۇرۋىنە قولايلى جاعدايدىڭ ءبارى جاسالعان.
اكۆاريۋم – قىزىقتى وقيعالار مەن تارتىستى تاعدىرلارعا تولى وزىنشە ءبىر الەم. بۇل جەردە دە قۇدىرەتتى جاراتۋشىنىڭ قالاۋىمەن تاڭ اتادى، كەش باتادى. كۇنى بويى تىنىم كورمەگەن بالىقتار تۇندە قالىڭ ۇيقىعا كىرىسەدى. تاعى دا تاڭ اتادى. تىرلىك قايتا باستالادى. قىسقاسى، ولمەگەن جانعا تاڭ اتىپ، تاۋىق شاقىرا بەرەدى.
ادامنىڭ تاعدىرى اللانىڭ قولىندا... ءبىزدىڭ اكۆاريۋمداعى بالىقتاردىڭ تاعدىرى كىشكەنتاي ايشانىڭ قولىندا. ويتكەنى ولاردىڭ اسىراۋشىسى سول كەنجەتاي قىزىم. كۇندەلىكتى جەم بەرىپ، اپتا سايىن سۋىن اۋىستىرىپ، بالىقتار مازاسىزدانسا استى-ۇستىنە ءتۇسىپ بايەك بولاتىن دا سول. نەگىزى بالىق اسىراۋ قوي باعۋدان دا قيىن شارۋا ما دەپ قالدىم. جەمى قويدىڭ ازىعىنان قىمبات. قويدى ءيىرىپ تاستايسىڭ دا كەتەسىڭ عوي، ال مىنا بالىقتارمەن كۇندەلىكتى سويلەسىپ وتىرۋ كەرەك ەكەن. ايشا سولاي دەيدى. اربىرىمەن جەكە سويلەسەدى. «مىلقاۋ» بالىقتار ايتقانىن ىستەمەسە كۇيىپ-پىسەتىنى دە بار. ولار ءبارىن تۇسىنەدى دەيدى. بىراق قۇداي ماقۇلىقتى دا مىنەزىمەن جاراتادى ەكەن. بەس ساۋساق بىردەي ەمەس. بالىقتاردىڭ ءبىرى بيازى، ءبىرى قيقار، ءبىرى اقىلدى، ءبىرى اقىماق. ءتىپتى ادامدار سياقتى ولاردا دا سۇيىسپەنشىلىك پەن قىزعانىش سەزىمى بار كورىنەدى. وسىنى ەستىگەن سوڭ مەن دە ايشامەن بىرگە بالىقتاردىڭ ءومىرىن باقىلاۋعا كوشتىم.
* * *
اكۆاريۋمداعى كوپتەگەن ۇساق بالىقتاردىڭ اراسىندا اسەم تۇرپاتىمەن، تابيعي كوركەم بولمىسىمەن ەرەكشە كوز تارتىپ، جۇرتتىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارىپ تۇراتىن ءۇش بالىق بار. ولاردىڭ ەكەۋى التىن، بىرەۋى كۇمىس ءتۇستى. الفا جانە بەتتا ەسىمدى التىن بالىقتار تەكتەس بولعاندىقتان ۇنەمى بىرگە جۇرەدى. الفا – قۇلپىرىپ وسكەن سۇلۋ بويجەتكەن بولسا، بەتتا – سودىر مىنەزدى، قىزعانشاق ەركەك. ال كۇمىس بالىقتىڭ ەسىمى – گامما. بۇل الگىلەردەن تەگى بولەك، سىمباتتى كەلگەن سەرى جىگىت. سەرى جىگىت تەگى باسقا بولعانمەن الفانى ولەردەي جاقسى كورەدى. اقكوز عاشىق دەسە دە بولعانداي. جۇرەگىن جاۋلاعان اياۋلى ارۋ قاشان كورىنەر ەكەن دەپ قىزىل مارماردەن سوعىلعان كوپ قاباتتى ءساندى سارايدىڭ الدىندا تەلمىرەدى دە تۇرادى. الفا كوبىنە قىزىل سارايدىڭ ىشىندە بولادى. سارايدىڭ سىرتىن قىزعانشاق بەتتانىڭ ءوزى كۇزەتەدى. ول ءوزىمنىڭ قالىڭدىعىم دەپ تۇتقاندىقتان الفانى اتتاپ باستىرمايدى. سەرى جىگىتتى سارايدىڭ ماڭايىنا جولاتپايدى. ال شىنتۋايتىنا كەلگەندە الفانىڭ كوڭىلى سەرى جىگىتكە كەت ءارى ەمەس. قالاي دەگەنمەن ونىڭ زاتى ايەل عوي. ايەلدەرگە ءتان كورسەقىزارلىق مۇندا دا بار. ۇنەمى بىرگە جۇرگەن سوڭ سوتقار بەتتادان جالىققان دا شىعار. كۇندىز-ءتۇنى كوز الدىڭدا كولبەڭدەي بەرگەن نارسەنىڭ قادىرى بولا ما؟ سوڭعى كەزدە الفا وڭاشا قالسا، ورايىن تاۋىپ گاممامەن ەرىن ءتۇيىستىرىپ قوياتىندى شىعارعان. بۇگىن ەكى عاشىق تاپا تال تۇستە ساراي سىرتىنداعى قالىڭ قوعانىڭ اراسىندا ءسۇيىسىپ تۇر ەدى، ولاردىڭ بۇل قىلىعىن كورىپ قالعان بەتتا بۇلقان-تالقان اشۋلاندى. قۇيرىعىنان تىستەلەپ، الفانى سارايعا قۋىپ تىقتى. ەركەك ەمەس پە؟ پەرىدەي قۋالاپ ءجۇرىپ گاممانى اياۋسىز سوققىعا جىقتى. بىرەۋدىڭ قالىڭدىعىنا كوز سۇزگەن سەرى جىگىت قانعا بويالىپ، قۇردىمنىڭ تۇبىنە كەتكەن. ماحاببات دەگەندى قويا بەرسەڭشى... ازاپتىڭ تۇبىنەن دە ءلاززات تاپقىسى كەلەتىن اساۋ جۇرەككە نە دەيسىڭ؟
گامما ءبىراز ۋاقىت ەس-ءتۇسسىز جاتتى. الفا بولسا بەتتانىڭ وسىنشالىقتى جاۋىز ەكەندىگىن كورىپ، ودان سايىن كوڭىلى قالدى. ءتىپتى جەك كورىپ كەتتى. بىراق قايدا بارادى؟ مىنا جالپاق دۇنيەدە بەتتادان باسقا كىمى بار؟ ونىڭ ءتۇرى اناۋ. دورەكى. بۇنى جەكە زاتىنداي مەنشىكتەپ العانى بولماسا، جۇرەگىندە تيتتەي مەيىرىم جوق. قاباعان يت سياقتى قۇتىرىنعان نەمە. الفانىڭ باسقا بارار جەر، باسار تاۋى جوق ەكەنىن، الەمدە ءسوزىن سويلەر ءتىرى جان تاپپايتىنىن بەتتا جاقسى بىلەدى. سوندىقتان باسىنادى. وسى ءسات الفا ءوزىنىڭ التىن بالىق بولعانىنا وكىندى. «ءبۇيتىپ التىن بالىق بولعانى قۇرىسىن!» دەپ ايعايلاعىسى دا كەلگەن. امال نە؟ بالىق ايعايلاي المايدى.
بەتتانىڭ كوزىن الا بەرە الفا گامماعا قاراي جۇيتكىدى. جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قۇيىنداي ۇشتى. بايعۇستىڭ جانى امان با ەكەن؟ سۇيىكتىسىن سۋ تۇبىندەگى بالدىرلاردىڭ اراسىنان تاۋىپ الدى. ءولىپ قالعان سياقتى. سۇلىق جاتىر. الفانىڭ جۇرەگى تاس توبەسىنە شىقتى. كوز جاسىن كولدەتىپ، ءۇنسىز جىلادى. كەنەت اق باۋىرى جارقىراپ شالقالاي جاتقان كۇمىس كيىمدى جىگىتتىڭ ءالسىز عانا قوزعالعانىن كورىپ، كوكىرەگىندە ءۇمىت وتى ويانا باستادى. بالىقتا ءتىل جوق. ءتىلى بولسا عاشىق جىگىتكە تالاي نارسە ايتار ەدى. قايتسىن؟ عاشىقتىڭ ءتىلى – ءتىلسىز ءتىل دەگەن.
سەرى جىگىت اقىرىن عانا كوزىن اشتى. و،توبا! الەمدەگى اي ديدارلى عاشىعى، قول جەتپەس اسىلى ۇستىنەن ءتونىپ، جىلاپ تۇر. تۇلا بويىن ءبىر ىستىق دەم بويلاپ بارادى. ەسىن جيىپ، باۋىرىنا اۋدارىلىپ ءتۇستى. شىنايى سەزىم دەگەن نەتكەن كەرەمەت! جاڭا عانا ءولىم اۋزىندا جاتقان گاممانىڭ ءومىر سۇرگىسى كەلىپ كەتتى. ونىڭ ويىنشا ءومىردىڭ وزەگى – شىنايى سۇيىسپەنشىلىك قانا. ناعىز ماحابباتتىڭ ءدامىن تاتقاندار عانا ءومىر ءسۇردىم دەسە بولادى. وسى ويدان ول ەشقاشان قايتقان ەمەس. ول ءۇشىن ءومىردىڭ ەڭ باستى قاعيداسى – سۇيە ءبىلۋ جانە سۇيىكتى بولا ءبىلۋ. بولدى! سوندىقتان دا الفانى ولەردەي سۇيەدى. اكۆاريۋمنىڭ ىشىندە الفادان باسقا كوز سالار ەشكىم جوق. تالعاپ سۇيەر كىم بار دەيسىڭ. بايقاپ قاراعانعا الفانىڭ دا كەمشىلىكتەرى جەتەرلىك. بىراق اقكوز عاشىق ونى كورسىن بە؟ ماجنۇننەن بەتەر ەسى اۋىپ جۇرگەن عاشىق قوي. ءوزىنىڭ سەزىمىن شەكتەي الماي كوك-الا قويداي بولىپ تاياق جەگەن گاممانىڭ كەۋدەسىنە جان ءبىتتى. دەنەسىن باپپەن عانا اقىرىن قوزعاپ، بويىن بۇلعاڭداتىپ، ومىرتقا-قابىرعالارىن تەكسەرىپ ەدى، ءبارى ساۋ سياقتى. الفانىڭ بەيكۇنا جانارلارىنا قاراپ، سەرى جىگىت دۇنيەنى ۇمىتتى. قورقىنىش، ۇرەي، قاۋىپ – ءبارى ءبىر ساتتە ۇمىتىلدى. ويتكەنى الفا قاسىندا. بۇدان اسقان باقىت بولا ما؟ باقىتتان باسى اينالدى.
– پاپا، كوردىڭىز بە؟ ەكەۋى ءبىر-ءبىرىن قالاي جاقسى كورەدى، ءا؟ - دەدى ايشا. ونىڭ سەرى جىگىتكە جانى اشىپ وتىر.- اناۋ بەتتا وڭباعان! وندايلار ەشكىمدى دە جاقسى كورە المايدى. انە، تاعى دا كەلە جاتىر.
شىنىندا دا بەتتا سۇزەگەن بۇقاداي كوزىن الارتىپ جاقىنداپ قالىپتى. سەرى جىگىت ماحابباتتىڭ وت جالىنىمەن رۋحتانىپ، ابدەن قايراتىنا ءمىنىپ العان. ەندى قورقاتىن ول ەمەس. الفانى قاپتالداي قورعاشتاپ، بەتتاعا قارسى ءجۇردى. ەكى ەركەك بەتپە بەت كەلدى. «قولىڭنان كەلگەندى ىستەپ ال! ەندى ولتىرسەڭ دە قايتپايمىن!» دەگەندەي گامما قارسىلاسىنا تۇمسىعىن تاقادى. كىمنىڭ جىگەرى مىقتى؟ ەكەۋى وسىلاي تاقاسىپ قانشا ۋاقىت تۇراتىنى بەلگىسىز ەدى، ولاردىڭ الگىندەگى توبەلەسىنەن جانى شوشىعان ايشانىڭ شىدامى جەتپەدى. قولىنداعى ۇزىن تۇتىكشەمەن بەتتانىڭ تۇمسىعىنان ءتۇرتىپ، قۋىپ جىبەردى. تاعى ءبىر الاپات جانجالدان امان قالعان ەكى عاشىق ءبىر-ءبىرىن جۇباتقانداي قاتار ءجۇزىپ، باسقا بۇرىشقا كەتتى.
– مەن بەتتانى توميريسكە بەرىپ جىبەرەمىن. ون ۆسەم نادوەل!- دەدى ايشا. توميريس ونىڭ قۇربىسى. ولاردا دا شاعىن اكۆاريۋم بار.
– بولمايدى. ول ءولىپ قالادى عوي،- دەدىم مەن قىزىما قاراپ،- مۇنداي بالىقتار جۇبىمەن عانا ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. جالعىز ءوزى كوبەيە دە المايدى.ۇرپاق اكەلە المايدى.
– بەتتانىڭ بالالارى دا وزىنەن اۋماعان وزبىر بولادى. «يابلوكو وت يابلوني دالەكو نە پاداەت».
– قانداي بولسا دا ءوزىنىڭ بالالارى ەمەس پە؟ بالالارى بولسا الفا ەكەۋى تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرە باستايتىن شىعار. بەتتاعا دا ءوزىن كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. ال، مىناۋ گاممانىكى دۇرىس ەمەس. ونىڭ تەگى بولەك. ءتاپ-ءتاۋىر تىرلىكتىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ... تۇتقيىلدان ۇرىندى. الفا دا ساۋ سيىردىڭ جاپاسى ەمەس. بەتتا تۇرعاندا بوتەن جىگىتكە كوزىن ءسۇزىپ نەسى بار؟ سەزىم دەگەن وتكىنشى. لاپ ەتەدى دە باسىلادى. ءومىر ءبىر كۇنمەن بىتپەيدى. تابيعاتتىڭ زاڭىنا قارسى كەلۋگە بولمايدى.
– نە ىستەيمىز ەندى؟ مىنالار الفا ءۇشىن كۇندە قىرقىسادى عوي. بىرەۋى ءولىپ تىنادى اقىرى. مەن بۇلاردىڭ ولگەنىن كورگىم كەلمەيدى.- دەيدى ايشا. بالىقتار ءۇشىن ونىڭ جانى اۋىرادى. قىزىم ءۇشىن مەنىڭ جانىم اۋىرادى. مەن تەز شەشىم قابىلدادىم.
– توميريسكە بەتتانى ەمەس، مىنا گاممانى بەرەيىك. بۇل كونبىس بالىق. بارىنە كونەدى. كور دە تۇر، گامما بولماسا ءبارى دە رەتكە كەلەدى.
– الفا شە؟ – دەدى ايشا مۇڭايىپ،- بەتتانىڭ قورلىعىنا كونىپ جۇرە بەرە مە؟
– ونىڭ تاعدىرى سولاي، قىزىم! كۇندەر وتكەن سوڭ ءبارىن دە ۇمىتادى، بارىنە دە كونەدى. ۋاقىت دەگەن ۇلى ەمشى. عاشىقتىقتىڭ وتىنا ورتەنىپ كەتپەي، ماحاببات داستانىنىڭ وسىلاي اياقتالعانىنا ول ءالى-اق قۋاناتىن بولادى.
ايشا ەكەۋمىز اقىلداسا كەلىپ وسى شەشىمگە توقتادىق. سول كۇننىڭ ەرتەسىنە ماحابباتتىڭ سوڭىندا ءماجنۇن بولعان سەرى جىگىت ءتوميريستىڭ ۇيىنە اتتاندى.
2
الاتاۋدىڭ قاسقا شىڭدارىن التىن شاپاعىمەن نۇرلاندىرىپ كۇن كوتەرىلىپ كەلەدى. ايشا مونتيىپ ۇيىقتاپ جاتىر. ۇيىقىسىن قاندىرسىن دەپ تەرەزەنىڭ قالىڭ بارقىت پەردەلەرىن سىرعىتا جاۋىپ، بولمەسىن قاراڭعىلاپ قويدىم. سوڭعى كۇندەرى قىزىمنىڭ ۇيقىسى بۇزىلىپ ءجۇر. كوڭىلىندە ۇلكەن الاڭ بار. ونى الاڭداتاتىن بالىقتارىنىڭ تاعدىرى. اكۆاريۋم ساتىپ اپەرەردە ونىڭ يىعىنا اسا زور جاۋپكەرشىلىكتىڭ جۇگىن قوسا ارتاتىنىمدى قاپەرىمە الماپپىن. ەندى وسىعان ىشتەي وكىنەمىن. قىزىمنىڭ الاڭسىز جۇرگەنى جاقسى ەدى.
ايشانىڭ بولمەسىنەن اقىرىن باسىپ شىقتىم دا كىرە بەرىستەگى كەڭ دالىزدە تۇرعان اكۆاريۋمنىڭ جانىنا باردىم. تۇندە اكۆاريۋمنىڭ ىشىندەگى جارىقتى ءسوندىرىپ قويامىز. بالىقتار دا ادامدار سياقتى، قاراڭعى بولماسا ۇيىقتاي المايدى. اكۆاريۋمنىڭ ءىشى قاراكولەڭكە بولىپ تۇر ەكەن. شامىن جاعىپ، وتتەگى بەرەتىن قۇرىلعىسىن قوستىم. بالىقتار ويانىپ قالىپتى. ارىلى-بەرىلى جۇزە باستادى. تاعى ءبىر تاڭعا امان جەتكەندەرىنە شۇكىرشىلىك دەيتىندەي. ولارعا قاراپ تۇرىپ تەرەڭ ءبىر ويعا شومىپ كەتىپپىن.
ءومىر بولعان سوڭ ءتۇن دە كەرەك، كۇن دە كەرەك. جەردىڭ بەتىن بىرىڭعاي ءتۇن باسسا نە بولار ەدى؟ اتاي كورمەڭىز. ويعا الۋدىڭ ءوزى ۇرەيلى. ۇنەمى كۇن جارقىراپ تۇرسا... ول دا قيىن. اللا تاعالا ون سەگىز مىڭ عالامدى اسقان تەپە-تەڭدىكپەن جاراتقان عوي. سول تەپە-تەڭدىك بۇزىلسا ءبارى قۇريدى. جاراتۋشى ءۇشىن ۇساق-تۇيەك نارسە جوق. وعان جەر بەتىندەگى، سۋ استىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى ماقۇلىقتىڭ ءبارى بىردەي. ءبارىنىڭ تاعدىرىنا بىردەي جاۋاپتى. قۇداي بولۋ قانداي قيىن دەسەڭىزشى. ميلليونداعان ماقۇلىقتاردى جۇپ-جۇبىمەن جاراتىپ، ولاردىڭ ءوز بەتىنشە كوبەيۋىنە، ۇرپاق تاراتۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن قۇدىرەت يەسى اكۆاريۋمداعى بالىقتاردى دا ۇمىتپاپتى. ولاردى دا ءبىرىن ەركەك، ءبىرىن ۇرعاشى ەتىپ جۇپتاپ قويعان.
قىزىل ءمارمار سارايدىڭ استىڭعى قاباتىنان شىعا كەلگەن بەتتا مەنىڭ ويىمدى ءبولىپ جىبەردى. ول تاڭنىڭ اتقانىنا، جارىق نۇرعا قۋانىپ شىققان سياقتى. ءتۇرى سەرگەك كورىندى. سەرى جىگىت ءتوميريستىڭ ۇيىنە كەتكەلى بەتتا كوپ وزگەرگەن. ونى وزبىر ەتىپ كورسەتىپ جۇرگەن قىزعانىش دەگەن قىزىل يت ەكەن. گامما كەتكەلى ول ءمارمار سارايدى كۇندىز-ءتۇنى كۇزەتپەيدى. ەل قاتارى تۇندە ۇيىقتايتىن بولدى. اشۋلانشاقتىعى دا باسىلىپ، قويداي مومىن قالىپقا تۇسكەن. ال الفا بولسا وعان كوڭىل ءبولىپ جاتقان جوق. ونىڭ جۇرەگىندە قالىڭ قايعى بار. بايعۇستىڭ ءنار تاتپاعانىنا ءتورت كۇن بولدى. ءتورت كۇننەن بەرى قىزىل سارايدىڭ جوعارعى قاباتىنداعى بولمەسىنەن شىقپاي قويدى. جۇرەگىنە ەرەكشە قۋانىش سىيلايتىن سەرى جىگىتتىڭ اياق استىنان عايىپ بولعانىنا كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ، قايعىرىپ جاتىر. كەشە ايشا مەنەن:
– الفا اشتان ءولىپ قالماي ما؟- دەپ سۇراعان.
– بايعۇس عاشىق، قايعىدان ولمەسە، اشتىقتان ولمەيدى،- دەدىم مەن،- بالىق توقتىقتان ولەدى. بۇلار 10 كۇنگە دەيىن ءنار تاتپاۋعا شىدايدى. «تۇيەگە جانتاق كەرەك بولسا موينىن سوزادى». شىن اشىقسا ءوزى-اق سىرتقا شىعادى. ۋايىمداماي-اق قوي.
– ءبارىبىر ونى قاتتى ايايمىن. جانىم اشيدى،- دەگەن ايشا.
– سەن ودان دا ايتشى، گاممانىڭ جاعدايى قالاي ەكەن؟ توميريسپەن حابارلاستىڭ با؟ جاڭا ورتاعا ۇيرەنىسىپ پە؟
– ءتۇس كەزىندە سويلەسكەم. ول دا قايعىرىپ جاتىر دەيدى. كۇندىز-ءتۇنى قوزعالماي، تاماق جەمەي، جەر باۋىرلاپ جاتىپ الادى ەكەن. سونى بەكەر بەردىك-اۋ؟- دەپ ايشا تەرەڭ كۇرسىندى.
– بەتتامەن كۇندە قىرقىسىپ، بولمادى عوي ءوزى. بىرەۋى ءولىپ جاتسا ودان دا قيىن بولار ەدى. ۇيرەنىپ كەتەر؟ ءسال سابىر قىلايىق.
التىنشى كۇنى الفا تاعدىرعا مويىن ۇسىنعانداي ەدى. اشتىق تا شىداتپادى ما، كىم ءبىلسىن... قۋ تاماق دەگەن دە قيىن... بالىقتارعا جەم بەرگەن كەزدە ول دا سۇيرەتىلىپ سىرتقا شىقتى. سۋ بەتىندە قالقىپ جۇرگەن ءدامدى تۇيىرشىكتەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قوماعايلانا قاپىرىپ-قاپىرىپ جىبەردى. ىشىنە ەل قونعاننان كەيىن سابىرلى قالىپقا ءتۇسىپ، جانىنا كەلگەن بەتتامەن جاناسا ءجۇزىپ كەتە باردى. بەتتا بۇرىنعى بەتتا ەمەس. بۇعان مەيىرلەنە قارايدى. التىن قاناتتارىمەن ايمالاعانداي سيپاپ وتەدى. مۇنداي ەرەكشە ءىلتيپاتتى سوقىر عانا بايقاماس. قانشا دەگەنمەن الفانىڭ دا جۇرەگى تاستان ەمەس قوي. بەتتا بايعۇستا دا نازىك سەزىم بار ەكەن، اقەدىل كوڭىل بار ەكەن. ونى قىزعانىشتىڭ قىپ-قىزىل وتىنا سالىپ، ولەردەي اشۋلاندىرىپ، جاۋىز ەتىپ كورسەتىپ جۇرگەن ءوزى ەكەنىن الفا تەرەڭ ءتۇسىندى. سەرى جىگىتتەن مۇلدە كۇدەر ۇزگەن الفا تاعدىردىڭ سالعانىنا كونىپ، بەتتانىڭ دەگەنىمەن جۇرۋگە بەل بايلادى.
نەگىزى الفا اقىلسىز بالىق ەمەس. بەتتانىڭ جانىندا ءجۇزىپ كەلە جاتىپ كەيدە تەرەڭ ويلارعا بەرىلەدى. دۇنيەنى ۇمىتىپ، ەستەن تانا عاشىق بولۋ السىزدىكتىڭ بەلگىسى ەكەنىن بالىق ساناسىمەن تۇيسىنەدى. عاشىقتىق دەگەن البىرت جۇرەكتىڭ ءىسى عوي. ال ەل قاتارلى قالىپتى ءومىر ءسۇرىپ، قارتتىققا جەتىپ، تىم بولماسا ءوز اجالىڭمەن ءولۋ ءۇشىن اقىل كەرەك. اقىلعا باعىنعان جۇرەك قانا بارعا قاناعات قىلىپ، بايىز تابادى. وي، الفا! الفا! بالىق باسىمەن وسىنداي فيلوسوفيالىق ويلار تۇيگەن سوڭ ونى قالاي اقىماق دەيسىڭ. بۇنىڭ ءبارى الفانىڭ ويى. بىراق جۇرەك قۇرىعىر شىن سۇيسە اساۋداي الىپ قاشىپ، اقىلدىڭ ىرقىنان شىعىپ كەتەتىنىن ول قايدان ءبىلسىن؟
توعىزىنشى كۇنى ۇيگە توميريس كەلدى.
– بالىقتارىڭىزدى قايتىپ الىپ كەلدىم،- دەدى ول ۇياڭ بولمىسىمەن اقىرىن عانا سويلەپ،- مامام قايتارىپ بەر دەپ جاتىر. ءبىزدىڭ بالىقتارمەن ءتىل تابىسا المايدى ەكەن.
ءتوميريستىڭ سوزىنەن بايقاعانىم، سەرى جىگىت ولاردىڭ اكۆاريۋمىنداعى بالىقتارمەن ءتىپتى سيىسا الماپتى. جەتىنشى كۇنى عاشىقتىقتىڭ ۋ زاپىران قايعىسى تارقاعانداي بولعان سوڭ گامما ەسىن جيعان. ەسىن جيعانى بار بولسىن، اينالاداعىلارمەن اي-شاي جوق توبەلەسە باستاپتى. ولگىسى كەلگەن جانداي ارپالىسىپ، باسىن جارعا سوعىپ، جەر-كوككە سيماي جانتالاسىپ كەتتى دەيدى. اسىرەسە، سوڭعى كۇندەرى جىن قاققانداي شورشىپ، اكۆاريۋمنان شىعىپ كەتىپتى. ەدەندە اۋناپ، جانۇشىرا تۋلاپ جاتقان جەرىنەن ارەڭ اۋىزدىقتاپتى. «عاشىعىمنان ايىرىلىپ، جات جەردە قور بولعانشا ولە قالايىن» دەسە كەرەك.
ايشا ەكەۋمىز ءبىر بىرىمىزگە قاراپ، اڭىرىپ قالدىق.. «قايتقان مالدا قايىر بار» دەگەن. «نە كورسە دە ۇيىرىمەن» دەپ گاممانى ءوزىمىزدىڭ اكۆاريۋمعا سۇڭگىتىپ جىبەردىك. بۇل كەزدە سەرى جىگىتتىڭ ومىردە بار ەكەنىن ۇمىتقان بەتتا مەن الفا (بالىقتىڭ جادى قىسقا) ءوزارا ەرەكشە ءبىر جاراسىم تاۋىپ، باقىت قۇشاعىندا جاناسا ءجۇزىپ كەلە جاتىر ەدى. مىنە، بەزگەلدەك! گاممانىڭ سۋعا شولپ ەتە تۇسكەنىن كورگەن الفا العاشقىدا ەسىنەن تانىپ قالا جازدادى. ەكى ومىردە مۇنداي بولادى دەپ كۇتپەگەن بەتتانىڭ كوزدەرى اتىزداي بولىپ، شاراسىنان شىعىپ بارا جاتتى. قۋانعانى ما، قىسىلعانى ما، الدە ۇيالعانى ما قايدام، الفا كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءمارمار سارايداعى بولمەسىنە زىپ بەردى. تىلمەن جەتكىزە الماس ءبىر سەزىم الباستى قۋعانداي اپتىقتىرىپ، جۇرەگى اۋزىنان شىعىپ كەتەردەي تۋلاپ سوعا باستادى.
3
كەشەدەن بەرى بەتتانىڭ كوڭىلىنە قاياۋ كىردى. «قايتا شاپقان جاۋ جامان» دەمەۋشى مە ەدى... تۇنەۋكۇنگى توبەلەستەن كەيىن قايدا كەتكەنى بەلگىسىز، ءىزىم عايىم عايىپ بولعان جالعىز باقتالاسى قايتىپ كەلدى. نەگە كەتتى، نەگە كەلدى؟ ول جاعى بۇعان بەيمالىم. ونىڭ بۇل ومىردە بارىنان جوعى جاقسى ەدى. بىراق اقيقاتتان اتتاپ كەتە المايسىڭ. اقيقاتتىڭ اتى – اقيقات. ءوزىڭدى ءوزىڭ الداعانمەن اقيقاتتى الداي المايسىڭ. ەندى نە بولار ەكەن؟ جەڭىلتەك الفانىڭ ارەكەتى اناۋ. سەرى جىگىتتى كورگەن ساتتە شوق باسىپ العانداي شورشىپ، بۇنى تاستاي قاشقانى نەسى؟ ءيا، سولاي. اسپاننان نايزاعاي تۇسكەندەي جانۇشىرىپ، تۇرا قاشتى عوي. نەگە؟ ول كىمنەن قورقادى؟ سۇيسىنەردەي سيقى جوق مىنا سۇمەلەكتەن قورقا ما؟ نارداي بولىپ قاسىندا بەتتا تۇرعان جوق پا؟ نەگە قاشتى؟ مىنە، سۇراق. بەتتانىڭ كوكىرەگىندە قىزعانىش دەگەن قىزىل يت قىڭسىلاپ قويا بەردى. ول قايتادان قىزىل سارايدى كىرپىك قاقپاي كۇزەتۋگە كوشتى.
الفانىڭ جۇرەگى ءوز كەۋدەسىنە سيماي بارادى. گامما قايدان پايدا بولا كەتتى؟ بەكەر قايتىپ كەلدى-اۋ. بەتتانىڭ جانىندا تويعان قوزىداي تومپيىپ، جايباراقات جۇرگەنىم جاقسى ەمەس پە ەدى؟ كەنەت الفانىڭ ەسىنە سەرى جىگىتپەن ساراي سىرتىندا بىرگە وتكىزگەن قيماس ساتتەرى ورالدى. كوزىن جۇمىپ، سول ەرەكشە باقىتتى كۇندەردىڭ ءار ءساتىن ساناسىنان تىزبەكتەي وتكىزدى. ءدال قازىر گاممانىڭ قۇشاعىندا ەلىتىپ تۇرعانداي كۇي كەشتى. كوزىن اشسا سۇيگەنى قايتادان عايىپ بولاتىنداي. جانىن تولقىتقان ءتاتتى ەلەستى قيماي ءبىراز جاتتى. نەتكەن عاجاپ سەزىم بۇل!؟ گاممانىڭ جانىندا بولعان ءار مينۋت بەتتانىڭ بۇكىل ومىرىنەن قىمبات قوي. «جاقسىنىڭ جانىنداعى جارتى ساعات، جاماننىڭ ءوتىپ كەتكەن ومىرىندەي». اقىلعا سالسا ءبارىن دە دۇرىس باعامدايتىنداي كورىنەدى. بىراق، سۇيگەنىن ىزدەپ الاسۇرعان مىنا جۇرەكتى قايتەرسىڭ؟ جۇرەك! جۇرەك! رياسىز سۇيە بىلەتىنىڭ ءۇشىن سەن ۇلىسىڭ!
الفا سەرى جىگىتتى كورمەسە تۇرا المايتىنىن ەندى ءتۇسىندى. ونى ويلاسا جۇرەگى شىمىرلاپ كەتەدى. گاممانى ءبىر كورگىسى كەلدى. تەزىرەك كەلسە ەكەن دەگەن ويمەن تەرەزەنىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاۋمەن بولدى.
گامما ءۇشىن بۇل ورالۋ وراسان زور باقىت ەدى. باسقانىڭ ءتورى قۇرىسىن. ءوزىن سۋداعى بالىقتاي سەزىنەتىن اتامەكەنگە نە جەتەدى؟ بۇل جەردىڭ ءار بۇرىشى ىستىق. وسكەن ورتانىڭ ءار بالدىرىن، ءار تاسىن شوپىلدەتە سۇيگىسى كەلدى. باسقا جۇرتتىڭ اتى دا، زاتى دا باسقا بولادى ەكەن. كوردى عوي... بۇل اكۆاريۋمدا دارداي بولىپ جۇرگەن باسى جات جەردە قايداعى ءبىر قالت-قۇلت ەتكەن بەيشارالارعا قور بولمادى ما؟ جات جۇرتتىقتار بۇعان بارسىڭ با، جوقسىڭ با دەمەدى. مىسكىن شاباقتاردىڭ ءوزى بۇنى تاياۋ شىعىستان قاشقان بوسقىنداي كورىپ، جيىركەنە قارايتىن. تاعدىردىڭ تالكەگىنە ءتۇسىپ، قاڭعىرىپ كەلگەن كىرمە بالىقتى ءوز قاۋىمىنا كىم كىرگىزسىن؟ بوتەگەڭ تۇسكىرلەر بەتتەرى بۇلك ەتپەي بولەكتەيدى دە تۇرادى. عاشىقتىق دەرتىنەن كۇيىپ-جانىپ جاتقاندا جانىنا جەلەۋ بولار ءتىرى پەندە تاپپادى. اقىرى نە بولدى؟ كوشتەن قالعان بالاداي قوعامنان شەتكەرى ىسىرىلعان سوڭ ماحابباتىن جاستانىپ ولگىسى كەلگەنى راس. جىنداندى، تۋلادى، شورشىدى. باسىن جارعا سوعىپ، الاسۇردى. شىنىندا دا ءولىپ كەتسە قايتەر ەدى؟ كىمنىڭ، نەسى كەتەر ەدى؟ بىرەۋدىڭ ولە قالعانىنان بىردەڭە وزگەرە مە؟ جامان بالىق تۇگىلى تۇتاس حالىق قىرىلىپ كەتسە دە بۇل الەمدە ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ايتەۋىر، ءبىر قۇداي ساقتادى. گامما وقيعانىڭ ءدال وسىلاي ءوربيتىنىن كۇتپەگەن. «جاقسى ەكەن ولگەنىمنەن ولمەگەنىم، كوپ ەكەن كورگەنىمنەن كورمەگەنىم» دەيدى مۇندايدا. تاعدىرعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر! باسقا جۇرتتاعى سەگىز كۇندىك سەرگەلدەڭ جامان ءتۇس كورگەندەي بولىپ ارتتا قالدى.
سەرى جىگىت سۇيىكتى الفاسىن ويلاپ ەدى، كوكىرەگىنە نۇر قۇيىلعانداي بولدى. «ول مەنى ۇمىتقان شىعار؟» دەگەن كۇدىك ساناسىنىڭ تۇكپىرىندە قىلاڭ بەرە باستاعان. «مۇمكىن ەمەس!» دەپ ول كۇدىكتى ويىنان باتىل ىسىرىپ تاستادى. ازاپ كورىپ، اشىنىپ كەلگەن عاشىق جىگىت بەتتا-قاراۋىل تۋرالى ءتىپتى بىلىگىسى دە كەلمەدى. «بەتتا بولسا، وزىنە بەتتا! قارا باسى، قارىنىنىڭ قامىن ويلاپ جۇرە بەرسىن. ال بۇعان جالىن كەرەك! مازداعان جالىن! ماحاببات جالىنى! ونسىز ءومىردىڭ ءمانى جوق».
گامما – بالىق بولعانمەن، ناعىز قيالي، رومانتيكتىڭ ءوزى. ول ۇنەمى قىزىلدى-جاسىلدى ارمانداردىڭ اراسىندا اداسىپ جۇرەدى. ونىڭ كەيدە قۇس بولىپ ۇشقىسى دا كەلەدى. قۇس بولعاندا دا بۇركىت، قارشىعا، قىرعي سياقتى جىرتقىش قۇس ەمەس، اققۋ بولعىسى كەلەدى. كەيدە ول الفامەن قانات ءتۇيىستىرىپ، قوس اققۋ بەينەسىندە سوناۋ بيىك كوكتەگى اق شاڭقان بۇلتتاردىڭ ۇستىندە قالىقتاپ بارا جاتادى. ارمان الىستارعا جەتەلەيدى. جان تەربەتەتىن نازىك ليريكالىق مۋزىكا قوس اققۋدى ودان سايىن تەبىرەنتىپ، الىس-الىس قياندارعا الىپ كەتەدى. قانداي عاجاپ! بالىقتىڭ دا قيالداۋعا، ارمانداۋعا ەركى بار. ءوزىنىڭ اكۆاريۋم ىشىندەگى سۋدىڭ تۇبىندە جۇرگەنىن ۇققان كەزدە عانا ءتاتتى ارماندارى سەيىلىپ، ءتاۋباسىنا تۇسەدى. سودان كەيىن، بالىق بولىپ امان جۇرگەنىنە دە شۇكىرشىلىك دەپ باسىلادى. الفانى بۇل بالىق قالپىمەن سۇيگەن. بالىق بولعاندا قانداي بالىق؟! اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار. وسى دۇنيەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا ونىڭ بار ەكەنىن سەزىنۋدىڭ ءوزى گامما ءۇشىن ەرەكشە باقىت. ايتەۋىر، امان بولسىنشى! كەيدە سەرى جىگىتتىڭ بويىن قۇمارلىق تا بيلەمەي تۇرمايدى. ارمانداعان ارۋىن باۋىرىنا باسىپ، ايمالاپ سۇيگىسى كەلەدى. ونىڭ اۋەسىڭدى كەلتىرەر ويماقتاي ادەمى ەرىندەرىن قىرشىپ تىستەپ تۇرىپ، ماحابباتتىڭ بال-شىرىنىن سورعىسى كەلەدى. سول قۇمارلىق بۇنىڭ جانىنا تىنىم بەرمەيدى.
گامما ءتۇس الەتىندە الفا تۇراتىن قىزىل ءمارمار سارايدىڭ الدىنا باردى. تۇنىمەن كوز ىلمەگەن بەتتا-قاراۋىل تاماققا تويىپ الىپ، قاراڭعى قۋىستا ۇيقىنى باسىپ جاتىر ەكەن. وعان بايقاتپاي سەرى جىگىت جوعارعى قاباتقا قاراي كوتەرىلىپ كەتتى. رۇقسات تا سۇراماي، الفانىڭ بولمەسىنە كىرىپ كەلدى. الفا اڭ-تاڭ كۇيدە، قۋانىشىن جاسىرا الماي بۇنىڭ قۇشاعىنا قۇلاعان. ابدەن ساعىنىسقان جۇرەكتەر ءدۇرسىل قاقتى. دۇنيەدە وزدەرىنەن باسقالاردىڭ بار ەكەنىن ۇمىتىپ، ەس-ءتۇسسىز ايمالاستى. الفانىڭ التىن جىپپەن كەستەلەپ، التىن سۋمەن جيەكتەلگەن كەڭ ەتەكتى كويلەگى سورعىشتاي ۋماجدالدى. ساعىنعان جىگىت وعان دا قارامادى. ەكەۋى دە ەستەن تاندى.
ءدال وسىنداي ماحاببات ويىنى كەلەسى كۇنى ءدال سول ۋاقىتتا تاعى دا قايتالاندى. بال ءلاززاتتىڭ ءدامىن تاتىپ، ابدەن دانىككەن سەرى جىگىت ءۇشىنشى كۇنى ءۇي سىرتىندا كۇزەت بار ەكەنىن مۇلدەم ۇمىتىپ كەتتى. بۇل جولى بەتتا وياۋ جاتقان. جوعارعى قاباتتا بىردەڭە بولىپ جاتقانىن سەزىپ قالىپ، جەتىپ كەلسىن. ۇمار-جۇمار ەكەۋدىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇستى. قىرعىن توبەلەس باستالىپ كەتتى. اراشا تۇسەتىن ەشكىم جوق. ءالجۋاز گامما تاعى دا ولەردەي تاياق جەدى. قانى قايناعان بەتتا بۇل جولى گاممامەن بىرگە الفانى دا قىزىل سارايدان قۋىپ شىقتى.
* * *
بالىقتارعا جەم ساتىپ الماق بولىپ، اۋەزوۆ كوشەسىندەگى ارناۋلى زوودۇكەنگە سوقتىم. مۇندا بالىقتىڭ نەشە ءتۇرى ساتىلادى. ۇيدەگى بالىقتاردى وسى جەردەن العانمىن. دۇكەندە ماقسات دەگەن كەڭەسشى جىگىت بار. اقجارقىن مىنەزدى، جاقسى بالا. كەرەكتى تابلەتكالار مەن جەمدەردى العان سوڭ ماقساتپەن ەداۋىر ۋاقىت اڭگىمەلەسىپ قالدىم. اكۆاريۋمداعى ماحاببات حيكاياسىن ايتىپ بەردىم. كەڭەس سۇرادىم.
– مۇنداي جاعداي بالىقتاردىڭ اراسىندا ءجيى كەزدەسەدى،- دەدى ماقسات،- ولاردىڭ ارقايسىسى ءوز جۇبىمەن ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. گاممانىڭ جۇبى قايدا؟
– ول ءاۋ باستا-اق جەمدى شامادان تىس كوپ جەپ، جارىلىپ ولگەن. ول كەزدە تاجىريبەمىز جوق ەدى. ءولىپ قالاتىنىن بىلمەپپىز.
– دەمەك، سىزدەردە گامما جالعىز. ءوزى ەركەك قوي؟
– ءيا، سونىڭ ەركەك بولعانى قيىن بولىپ تۇر. ناعىز اڭگىنىڭ ءوزى.
– ول مىندەتتى تۇردە جۇبىن ىزدەيدى. ءوزى تەكتەس بالىق بولماعاندىقتان ارينە باسقاعا تالاسادى. بىراق ونىڭ باسقا تەكتى بالىقتارمەن تۇبەگەيلى جۇپتاسۋى قيىن. جۇپتاسقان كۇندە دە ولاردان ەشقاشان ۇرپاق تارامايدى.
– ۇرپاعىن قويشى، بەتتامەن كۇندە قىرىلىسىپ، قىزىمنىڭ جۇرەگىن اۋىرتادى. بالا ەمەس پە، ولار توبەلەسكەن سايىن قىزىم شىر-پىر بولادى. وسى مەنىڭ جانىما باتىپ ءجۇر.
– وندا، بىلاي ەتەيىك،- دەدى ماقسات ويلى قالىپپەن،- گامماعا سەرىك بولاتىن ءوزىنىڭ تەكتەسىن تاۋىپ بەرەيىن. تۋرا وزىندەي بالىق كەرەك.
– الفا تۇرعاندا ول باسقا بالىقتى مەنسىنە مە؟ قالاي ويلايسىڭ؟
– مەنسىنگەندە قالاي! بىزدە كومەتا دەگەن ءبىر «ستەرۆا» بالىق بار. سىزگە كەرەك بالىقتىڭ ناق ءوزى. سونى ساتىپ الىڭىز. ءوزى ەركەكقۇمار. كەز-كەلگەن جىگىتتىڭ باسىن اينالدىرىپ، جىندى قىلىپ جىبەرەدى،- دەپ ماقسات اپپاق تىستەرىن اقسيتا كۇلدى.
– ايتەۋىر، وتپەي جاتقان بالىعىڭ ەمەس پە؟- دەدىم قالجىڭداپ.
– جو-جوق، اعا! مەن بۇل دۇكەندەگى ءاربىر ليچينكاعا دەيىن بىلەمىن عوي. سىزگە كەرەگى ءدال سول بالىق. وكىنبەيسىز.
ماقسات ماقتاۋىن كەلتىرگەن سوڭ كومەتا اتتى «ستەرۆا» بالىقتى ساتىپ الدىم.
4
كومەتا جاڭا مەكەندى اسىقپاي ارالاپ شىقتى. ەرەكشە بەزەندىرىلگەن اكۆاريۋم ءىشى وعان بىردەن ۇنادى.تابانىنا توسەلگەن تاستارىنا شەيىن ادەمى ەكەن. ءساندى جاپىراقتار مەن قامىس-قوعا جايقالىپ تۇر. تەڭىز تۇبىندە وسەتىن ەكزوتيكالىق، اشەكەيلىك وسىمدىكتەر ەرەكشە كوز تارتادى. ءتىپتى قىزىل ءمارماردان قالاپ، اسەم ساراي سالىنعان. كومەتا ءبىر ءسات ءوزىن ەرتەگىنىڭ ىشىندە جۇرگەندەي سەزىنىپ كەتتى. وتە جانعا جايلى جەر. كوكىرەگىن قۋانىش بيلەدى. ەندىگى ماسەلە، كورشىلەرى كىمدەر ەكەن؟ كىمدەرمەن بىرگە تۇرادى؟ كىمدەرمەن ارالاسادى؟ وسى جاعىن انىقتاماق بولىپ اكۆاريۋم ىشىندەگى بالىقتارعا جەكە-جەكە زەر سالىپ قاراي باستادى. ۇيىرىمەن جۇرەتىن ۇساق شاباقتار بارشىلىق كورىنەدى. ولاردىڭ بۇعان پايداسى دا، زيانى دا تيمەس. اركىم وزىمەن تەرەزەسى تەڭدى ىزدەيدى. ءومىر سونىسىمەن قىزىق. ءوزى قۇرالپىلاس بالىقتاردان كىم بار ەكەن؟ ونىڭ كوزىنە ءا دەگەننەن گامما ىلىكتى. ءوزى تەكتەس ەر ازاماتتىڭ بولعانىنا قۋانىپ كەتكەنى سونشالىق، قاسىنا جەتىپ بارعىسى كەلدى. بىراق ءوز قادىرىڭدى تۇسىرمەۋ ءۇشىن ۇستامدىلىق تا كەرەك. وسى ويمەن بويىن تەجەدى. ءارى بەيتانىس جىگىتتىڭ جانىندا التىن كويلەكتى ارۋ بويجەتكەننىڭ تۇرعانى كومەتانى ويلاندىرىپ قويدى. بۇل كىم بولدى ەكەن؟ ءوزى نازىك، ءوزى ادەمى. كۇمىس جەيدەلى جىگىتتىڭ يىعىنا باسىن سۇيەپ، نازدانا قارايدى. جىگىت تە ونى ەرەكشە مەيىرىممەن ايالاپ، قايتا-قايتا بەتىنەن ءسۇيىپ قويادى. عاشىقتار! ولار باسقا دۇنيەنى ۇمىتقانداي. كومەتاعا كوڭىل دە بولمەدى. كومەتا ءبىر ءسات وزىمەن تەكتەس جىگىتتى قىزعانىپ كەتكەندەي بولدى.
ايتپاقشى، اناۋ اسەم سارايدىڭ يەسى كىم ەكەن؟ كومەتا سولاي قاراي جاقىندادى. ءمارمار سارايدىڭ استىڭعى قاباتىندا مۇڭدى ويعا باتىپ، توڭ تورىس تۇرعان بەتتانى كوردى. بەتتا دا مۇنى كورىپ، «مىنا بەيتانىس سۇلۋ قايدان ءجۇر؟» دەگەندەي اڭتارىلا قاراپ قالىپتى. كومەتا امانداسقانداي يشارات ءبىلدىرىپ ەدى، التىن جەيدەلى بالىق سالەمىن الىپ، قاسىنا كەلدى. بەيتانىس بويجەتكەننىڭ اسەم عيماراتقا تاڭدانا قاراپ، ونىڭ ءىشىن كورگىسى كەلىپ تۇرعانىن بەتتا ۇعا قويدى. كومەتانىڭ باس-اياعىنا بايىپپەن قاراپ شىقتى دا، از-كەم تۇرىپ، «سوڭىمنان ءجۇر! دەگەندەي سارايدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى. ەكەۋى سارايدى ارالاپ شىقتى. بوتەن ەشكىم جوق. كومەتا ايەلگە ءتان سەزىمتالدىق تۇيسىكپەن جوعارعى قاباتتاعى بولمەنىڭ يەسى جاڭاعى التىن كويلەكتى بويجەتكەن ەكەنىن ءتۇيسىندى. ونىڭ ويىن سان ءتۇرلى سۇراقتار مازالاي باستادى. بۇل قانداي تاعدىر؟ بەتتا نەگە جالعىز؟ الفا نەگە بوتەن جىگىتپەن ايمالاسىپ تۇر؟ كومەتا دەگەنىڭ سۇڭعىلا عوي، بارلىق ماسەلەنى بىردەن ءتۇسىندى. بەتتانىڭ الفانى قۋىپ جىبەرگەنىن دە تاپ باسىپ تانىدى. سارايدى ارالاپ ءجۇرىپ-اق، ول ءوزىنىڭ ەرتەڭىن ويلاي باستاعان. بىلايعى جۇرت «ستەرۆا» دەپ اتاعانمەن كومەتا سالقىن اقىلدىڭ يەسى. جاعدايدى دۇرىس باعالاي بىلەدى. ءار قادامىن ويلانىپ جاسايدى.
سونىمەن، اكۆاريۋمنىڭ ىشىندە ءبىر-بىرىنە قارايلاس ءتورت بالىق بار. تەكتەس بالىقتار ەكى جۇپ قۇرۋعا ءتيىس ەدى. ولاي بولماي تۇر. تابيعاتتىڭ زاڭى بويىنشا گامما كومەتاعا جار بولۋى كەرەك. بىراق ول الفامەن اۋەيىلەنىپ كەتىپتى. باسقا قانداي تاڭداۋ بار؟ بەتتانىڭ باسى بوس. بىراق ونىڭ تەگى بولەك. قازىر تەگىڭدى ويلاپ جاتاتىن زامان با؟ تەگى بولەك بولسا دا ونىڭ كەڭ سارايى بار. بەتتامەن بىرگە بولسا بۇل دالادا قاڭعىرمايدى. ماحابباتتان بۇرىن، تۇرمىستى ويلاۋ كەرەك. كومەتانىڭ ويىنشا شىنايى ماحاببات بولمايدى. كۇيدىم، جاندىم دەگەننىڭ ءبارى بوس ءسوز. ول ءوزىڭدى ءوزىڭ الداۋ. ۋاقىتشا ەرمەك قانا. تۇرمىسى جاقسى جاندارعا ماحابباتتىڭ ءوزى كەلەدى. ارى-بەرىدەن سوڭ ماحاببات دەگەن – ءوزارا تۇسىنىستىك، سىيلاستىق. ءۇي-كۇيى جوقتاردىڭ ماحابباتى ۇزاققا بارمايدى. ولار تەك بار قيىندىققا كونۋ ارقىلى قىسقا ءومىردى سارپ ەتەدى. ماحاببات باياندى بولۋى ءۇشىن كوڭىل ورنىقتى بولۋى كەرەك. ال ەندى انا بولۋ، پەرزەنت ءسۇيۋ، ۇرپاق تاربيەلەۋ ماسەلەسى شە؟ بۇل ماسەلەدە كومەتانىڭ ءوز ەسەبى، ءوز پايىمى بار. ءومىر ءبىر-اق رەت بەرىلەدى. ونى قىزىقتى ەتىپ سۇرە ءبىلۋ كەرەك. كەز-كەلگەن پەرزەنت – ومىرىڭە قولبايلاۋ. ۇرپاق اكەلۋ – ءوز موينىڭا بىتپەيتىن مىندەتتەر جۇكتەۋ. ول ۇرپاق قانداي بولىپ وسەدى؟ ولاردىڭ زامانى قانداي بولادى؟ ولار ساعان ەسكەرتكىش قويا ما؟ ءوزىڭ يتشىلەپ ومىردەن ءوتىپ كەتكەن سوڭ قويعان ەسكەرتكىشى كىمگە كەرەك؟ سوندىقتان ءوزىڭ ءۇشىن ءومىر ءسۇر. شالقىپ باس، شايقاپ ءىش. ءلاززات كەش.
بۇنىڭ ءبارىن كومەتا سارايدان شىققانشا ويلاپ ۇلگەردى. ول ءۇشىن بەتتانىڭ كوڭىلىن وزىنە بۇرۋ تۇككە دە تۇرمايتىن. ويتكەنى كومەتا تىم جاس بولسا دا ەركەكتەردىڭ جۇرەگىن جاۋلاۋ ونەرىنىڭ حاس شەبەرى ەدى. ەركەك دەگەن نە ءتايىرى؟ ولاردىڭ ميىنىڭ باسقا جارتى شارى جۇمىس ىستەيدى. الداعانعا بالاداي يلانادى. كوزىنە ادەمى كورىنىپ، ارقاسىنان قاعىپ، ماقتاپ قويساڭ بولعانى. الدىڭدا قۇرداي جورعالايدى. ال ولاردىڭ نازارىن وزىڭە اۋدارۋدىڭ مىڭ سان امالدارى بار. كەرەك ساتىندە كۇلىپ، كەرەك ساتىندە جىلاي ءبىل. سول دا جەتىپ جاتىر.
العاشقى تانىستىق ءۇشىن وسى دا جەتەر دەگەندەي كومەتا بەتتامەن جىلى قوشتاسىپ، كەتىپ قالدى. كەتەرىندە ءجاي كەتكەن جوق، بەتتاعا قىلىمسي كوزىن ءسۇزىپ، جۇرەگىنىڭ ءبىر-ەكى قىلىن شەرتىپ كەتتى.
الفادان ابدەن كوڭىلى قالعان بەتتا كومەتانىڭ سوڭىنان سۇيسىنە قاراپ قالعان. ويدا جوقتا اسپاننان تۇسكەن پەرىشتەدەي بولىپ، كىرىپ كەلگەن بيازى مىنەزدى بويجەتكەننىڭ تەگى باسقا ەكەنىن ويلاعان دا جوق.
كومەتانىڭ قىزىل ءمارمار سارايدان شىعىپ كەلە جاتقانىن كورگەن الفانىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. بۇل كىم تاعى؟ بۇل مەكەندە بەيتانىس بويجەتكەننىڭ پايدا بولعانىن جاڭا عانا بايقادى. ءوزى جاپ-جاس، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ەكەن. بۇلاردى كورمەگەندەي بولىپ، سىلاڭداپ ءوتىپ بارادى. ونىڭ گاممامەن تەكتەس ەكەنىن كورىپ، الفانىڭ كوڭىلىنە سەكەم كىردى. گامما بۇل سۇلۋدى كورمەي-اق قويسا ەكەن دەگەن قىزعانىشتى وي ساناسىن ەرىكسىز ءتىلىپ ءوتتى. بۇعان دەيىن الفا مۇنداي سەزىمدى باستان كەشپەگەن. قىزعانىش بەكەر تۋىندامايدى. باسەكەلەسىڭ بولماسا كىمنەن قىزعاناسىڭ؟ وزىنەن جاس، وزىنەن ادەمى باسەكەلەستىڭ كەلگەنىن، بۇگىننەن باستاپ تىنىش ءومىرىنىڭ بۇزىلاتىنىن الفا ميىمەن ەمەس، جان جۇرەگىمەن سەزىندى. جاس قىزدىڭ ءمارمار سارايدان شىعىپ كەلە جاتقانى ءتىپتى جىنىن كەلتىردى. ءبىزدىڭ ۇيدە نە ىستەپ ءجۇر؟ بەتتا سورلى قايدا؟ ءبىر ءسات بەتتىڭ سۋىن بەلگە ءتۇيىپ، ۇياتتى جيىپ قويىپ بەتتاعا بارىپ سۇراعىسى كەلىپ كەتتى. بىراق، بالىقتا دا نامىس بار. نامىسى جىبەرمەدى. بەتتانىڭ بەتىن كورمەيتىندەي بولىپ كەتكەن. ول وڭباعان بۇعان نە ىستەمەدى؟ ( الفا ءوزىنىڭ كىناسىن بىلسەشى. ءوزى سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولىپ ءتۇر عوي. پەندەنىڭ ءبارى بىرەۋدى كىنالاۋعا بەيىم تۇرادى).
گامما الفانى قۇشاقتاعان قالپىندا تۇرا بەردى. ول كومەتانى كورمەدى ەمەس، كوردى. الىستان بايقاپ، كوزىنىڭ قيىعىمەن ۇزاتىپ سالدى. تەك الفاعا بايقاتپادى. سۇلۋ كورسە ەركەكتىك ينستينكت ىسكە قوسىلاتىنى ءسوزسىز. گامما دا ەركەك قوي. ونىڭ ۇستىنە ماحاببات قۋعان سەرى ەمەس پە؟ حاس سۇلۋدى كورگەندە سەلت ەتپەسە ونىڭ نەسى سەرى؟
5
كەلەسى كۇنى كومەتا قىزىل ءمارمار سارايعا قايتا باردى. ول جاپادان جالعىز قالىپ، جانى قۇلازىپ جۇرگەن بەتتانىڭ وسال جەرىن تاپقانداي بولدى. بەتتا بايعۇستىڭ كوڭىلىندە قاياۋ بار. الفا مەن گاممانىڭ ءىس-ارەكەتى ونىڭ جۇرەگىن اياۋسىز جارالاعان. كومەتاعا كەرەگى دە وسى. نامىسى تاپتالعان، قورلانعان ەركەكتىڭ جۇرەگىنە جول تابۋ قيىن ەمەس. ەركەكتەر دە بالا سياقتى. تاعدىردان تاياق جەگەندە، ومىردەن سوققى كورگەندە اينالادان قولداۋ ىزدەي باستايدى. الدەبىرەۋدەن مەيىرىم كۇتەدى. جانىنا ءۇڭىلىپ، اياۋشىلىق بىلدىرگەندى قالايدى. جىلى-جىلى سويلەسەڭ جىلاپ جىبەرگىسى كەلىپ تۇرادى.
كومەتا مۇسىركەي قاراعانداي كوزدەرىن ءموليتىپ، نازىك قاناتتارىمەن بەتتانىڭ باسىنان سيپادى. ونىڭ بۇل ارەكەتىنە بەتتانىڭ جۇرەگى ەلجىرەپ كەتتى. ءوزىنىڭ تەكتەسىنەن كورمەگەن جاقسىلىقتى وزگەدەن كورىپ، كوڭىلى حوشتانا باستادى. ۋىزداي جاس بويجەتكەننىڭ وزىنە كوڭىل ءبولىپ، جان تەرەڭىندەگى شەرلى كۇيدى تۇسىنە بىلگەنىنە ىشتەي ريزا ەدى. كومەتانىڭ ءوز قولىنا قونعالى تۇرعان باق ەكەنىن تۇيسىنگەن بەتتا ءتۇرلى قيالدارعا بەرىلدى: «ايداي سۇلۋ، ورىمدەي جاس كەلىنشەكپەن باقىت قۇشاعىندا ومىر ءسۇرىپ جاتسا، مۇنى مەنسىنبەي كەتكەن الاڭعاسار الفا مەن سۇمەلەك گاممانىڭ ءىشى كۇيەر ەدى-اۋ. وزىنە ىستەگەندى الدىنان كەلتىرىپ، ولاردىڭ دا جاندارىن اۋىرتسا، ولار دا قىزعانىشتان كۇيىپ-جانسا، جۇرەگىندە شەمەن بوپ قاتقان كەكتى قايتارعانداي بولار ەدى-اۋ». بەتتانىڭ جامان ويى وسىلاي دەيدى. ول كومەتامەن الاڭسىز عۇمىر كەشۋدى ەمەس، قالاي دا اناۋ ەكەۋىنەن كەك قايتارۋدى ويلادى. ەسىل دەرتى دۇشپاندارىنان ءوش الۋ. ءومىردىڭ ءمانى ءوش الۋ ما؟ كەرىسىنشە، وتكەن جاماندىقتىڭ ءبارىن ساناسىنان سىلىپ تاستاپ، جاڭا باقىتقا، جاڭا شاتتىققا ەسىك اشپاي ما؟ قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىردى ماعىناعا تولتىرىپ، سىيلاستىقپەن، ادەمى اسەرلەرمەن وتكىزبەي مە؟ ءاي، بالىقتار-اي! بۇلاردىڭ كوكىرەگىندە شاپاعاتتى مەيىرىم شۋاعىنان گورى ىزا مەن كەككە كوبىرەك ورىن بەرىلىپتى. امال قانشا؟
ءيا، كوپ وتپەي بەتتا دا، كومەتا دا دەگەندەرىنە جەتتى. ىشكى ماقساتتارى قانشالىقتى قايشى بولسا دا ءتىل تابىسىپ، كۇن كەشىپ جاتىر. ەكەۋى ساراي سىرتىنا شىعىپ ءجيى سەرۋەندەيدى. الفا مەن گاممانىڭ ءىشىن كۇيدىرۋ ءۇشىن ادەيى سول جاقتى جاناي وتەدى. ولار دا بۇلاردىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن بايقاسا، كورمەگەندەي بولىپ تەرىس بۇرىلىپ تۇرا قالاتىن بولعان.
بەتتا مەن كومەتا قوسىلىپ سايرانداي باستاعالى الفانىڭ باسىنا نەلەر كەلىپ، نەلەر كەتپەدى دەسەڭىزشى. جوق، ول بەتتانى قىزعانبايدى. ونى ودان سايىن جەك كورىپ كەتكەن. الفا قىزىل سارايدى قىزعانادى. ءوزىنىڭ بالداي ءتاتتى بالالىق شاعى وتكەن ۇيدە كومەتا سۇمىرايدىڭ قاننەن قاپەرسىز، شالقىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا كۇيىپ كەتەدى. قىزىل سارايدىڭ ءىشى جانعا قانداي جايلى ەدى؟ گامما ەكەۋى ءار بۇرىشتى ساعالاپ، تەنتىرەپ جۇرگەندەرى مىناۋ. كوڭىلىنە مەدەۋ ەتەتىن جالعىز تىرەگى – سۇيگەنىنىڭ جانىندا بولعانى. ىستىقتا دا، سۋىقتا دا بىرگە بولۋ – ماحابباتتىڭ اينىماس سەرتى ەمەس پە؟ ولاي بولسا بۇل نەگە وكىنەدى؟ وسى وي عانا الفانىڭ الابۇرتقان كوڭىلىن ساباسىنا تۇسىرەدى.
* * *
كومەتا جاقسى ومىرگە ادبەن بوي ۇيرەتىپ العان سوڭ بەتتادان جالىعا باستادى. ازىرگە ەسەبى تۇگەل. نە ىشەمىن، نە جەيمىن دەمەيدى. بەتتا ناعىز ۇيقىباس ەكەن. قاشان كورسەڭ تاماققا تويىپ الىپ، ۇيقىنى سوعىپ جاتقانى. كومەتانىڭ جاس كۇنى سونىڭ ۇيقىسىن كۇزەتۋمەن ءوتىپ بارا جاتىر. تاماق ءىشۋ، ۇيىقتاۋ. تاماق ءىشۋ، ۇيىقتاۋ. ەكى-ءۇش كۇندە سىرتقا ءبىر شىعىپ كەلىپ، قايتا ۇيقىعا كەتەدى. كومەتانىڭ ارمانداعانى وسى ما ەدى؟ جوق، ول جاس. ول ءۇشىن ءومىر جاڭا عانا باستالعان. وعان سەزىم كەرەك، قىزىق كەرەك. ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. ۇيقىمەن وتكەن كۇن ولگەن كۇن. بەتتانىڭ قاسىندا جاتا بەرسە جارداي بولىپ سەمىرىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. سەمىرۋ دەگەن كومەتا ءۇشىن ولىممەن بىردەي. ءوزىن سەمىز كۇيدە ەلەستەتۋگە دە قورقادى. قايتكەندە دە ءوزىن قالىپتا ۇستاۋ كەرەك. وسى ويعا توقتاعان كومەتا سارايدان ءجيى شىعىپ كەتەتىن بولدى. ارىلى-بەرىلى ءجۇزىپ، جاتتىعۋلار جاسايدى، اينالانىڭ اسەم تابيعاتىن تاماشالايدى. قالجىراپ شارشاعانشا قىدىرىپ جۇرەتىنى بار.
ءبىر كۇنى قىزىق بولدى. كومەتا كادۋىلگى ادەتىمەن جالعىز ءوزى قىدىرىستاپ جۇرگەن. كەنەت الفالار تۇراتىن الىس تۇكپىردە بىرەۋدىڭ جانىن قويارعا جەر تاپپاي، ەرسىلى-قارسىلى جۇزگەنىن كوردى. جاقىنىراق بارىپ قاراپ ەدى، الاسۇرىپ جۇرگەن گامما ەكەن. بۇنى كومەككە شاقىرعانداي بەلگى بەردى. بۇل تاڭدانا قالقىپ، قاسىنا باردى. نەدەن ەكەنى بەلگىسىز الفا ەسىنەن ايىرىلىپ، تالىپ قالىپتى. سۋ تۇبىندە ەس-ءتۇسسىز جاتىر. دەگبىرى قالماعان گامما نە ىستەرىن بىلمەي دال. كومەتا گاممامەن سىپايى امانداسقان سوڭ تالىپ جاتقان التىن بالىقتىڭ جۇرەگىن تىڭداپ كوردى. السىرەپ قالعان بايعۇستىڭ جۇرەگى ارەڭ سوعادى. گامما بۇعان «بىردەڭە ىستەشى» دەگەندەي جالىنىشپەن قارادى. كومەتا دۇكەندەگى اكۆاريۋمدا مۇندايدىڭ تالايىن كورگەن. الفاعا تازا اۋا كەرەك. گامماعا انتەك ىمداپ ەدى، ول تۇسىنە قويدى. تۇمسىقتارىمەن يتەرىپ، الفانى وتتەگى بەرىلەتىن قۇرىلعىعا قاراي جىلجىتا باستادى. ول قۇرىلعى قىزىل ءمارمار سارايدىڭ ارتىندا. ءبىراز جەر. الفانىڭ جەلبەزەكتەرى جابىسىپ قالعان كۇيى، ولگەن بالىقتاي بوپ سۇلىق جاتقانىنا دا ءبىراز بولدى. گاممانىڭ زارەسى ۇشتى. ول قوزعالىسسىز قالعان دەنەنى استىنان كوتەرىپ كوزدەگەن جەرگە تەزىرەك جەتكىزۋگە جانتالاستى. كومەتا دا ايانىپ جاتقان جوق. ەكەۋلەپ ءجۇرىپ وتتەگىنىڭ قۇبىرىنا جەتكىزدى-اۋ ايتەۋىر. الدەن سوڭ الفانىڭ جەلبەزەكتەرى اشىلىپ، جۇمىس ىستەي باستادى. بىراق ءوزى ءالى دە ەس-ءتۇسسىز. كومەتا گامماعا قاراپ: «ەندى قورىقپاڭىز، ءبارى دۇرىس بولادى» دەگەندەي يشارا جاسادى دا، قوشتاسىپ، قىزىل سارايعا كىرىپ كەتتى. گاممانىڭ كومەتاعا ريزا بولعانى سونشالىق، قالاي العىس ايتارىن بىلمەي باسىن يزەي بەردى. ول ەندى عانا بايقاپتى: كومەتا شىن مانىندە سۇلۋ ەكەن. تۇڭعيىق سىرعا تولى كوزدەرىن ايتساڭشى! تەكتەس بالىق بولعانعا ما، ايتەۋىر گامماعا ەتەنە جاقىنىنداي كورىنىپ كەتتى. كورگەن جاندى سيقىرداي باۋراپ، تارتىپ تۇراتىن سياقتى. جاس قوي، جاس. جاستىق شاقتا ءبارى ادەمى.
الفا اۋپىرىمدەپ امان قالدى. نە بولىپ، نە قويعانىن وزدىگىنەن باعامداي الار ەمەس. كوز الدىندا دۇنيە شىر اينالىپ بارا جاتىر. ول بۇرىن ءمۇنداي حالگە تۇسپەگەن. دەنەسى دەل-سال بولىپ، يىكپەيدى. وزىنىكى ەمەستەي. وكپەسى قوس قاپتالدان قىسىلعانداي، تىنىسى تارىلادى. باجايلاپ قاراپ ەدى، قاسىندا گامما بار ەكەن. بۇنى سۇيەمەلدەپ، دەمەپ قويادى. الفا ونىڭ بارىنا شۇكىرلىك ەتتى. ولار باپپەن عانا قوزعالىپ وزدەرى تۇراتىن بۇرىشقا قاراي جىلجىدى. ەكەۋى دە بولعان وقيعانىڭ شىنايى سىرىن تۇسىنگەن جوق. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن. تەك كومەتا عانا ءوزىنىڭ ەرەكشە سەزىمتالدىعىمەن الفانىڭ اياعى اۋىر ەكەنىن بايقاپ ۇلگەرگەن. شىنتۋايتىنا كەلگەندە الفا جۇكتى ەدى. جۇكتى بولعاندا دا ونىڭ قۇرساعىنداعى ۋىلدىرىق گامماعا جولىققانعا دەيىن بەتتانىڭ قانىنان تۇسكەن بولاتىن.
* * *
الفا تالىپ قالعان كۇننەن باستاپ كومەتانىڭ كوڭىلىندە بەلگىسىز اڭسار پايدا بولعان. جاتسا دا، تۇرسا دا سول ءبىر اڭسار كوكەيىندە تۇرادى. گاممانىڭ كەلىستى تۇرپاتى كوز الدىنان كەتپەي قويدى. ءتىپتى ءتۇن سايىن تۇسىنە كىرەتىن بولدى. ونىڭ وزىنە ىنتىعا قاراعانىن ويلاسا، كوكىرەكتەگى قۇمارلىق ودان سايىن ءورشي تۇسەدى. جاسىنا جەتپەي قارتايىپ جاتقان بەتتانىڭ توعىشار بولمىسى كومەتاعا قىزىق ەمەس. ەسەپپەن قوسىلعاندىقتان ول بەتتانىڭ جەكە باسىنا بۇرىن دا قىزىقپاعان. ونىڭ ءار قيمىلىنا تىجىرىنا قارايدى. ەندى وسىلاي ءومىرى وتپەك پە؟ بولمايدى. كومەتا بەيقام تىرلىك ءۇشىن جارالماعان. نەگىزى گەنەتيكالىق تۇرعىدان العاندا كۇمىس بالىقتار قىزۋ قاندى كەلەدى. ولار ميمىرت تىرلىكتى ۇناتپايدى. ولارعا تىنىش ءومىر جاقپايدى. شەتىنەن كەزدەيسوق وقيعا ىزدەۋشىلەر. مىسالى، كومەتا «ماحاببات – الدامشى سەزىم» دەپ ويلايدى. الايدا بىرسىدىرعى، بىرىڭعاي ومىردەن ۋاقىتشا بولسا دا ماحاببات قىزىق. ءومىردى ەستە قالاتىنداي ەتىپ ءسۇرۋ كەرەك. بالىقتاردىڭ ومىرىندە ماحاببات ءلاززاتىنان ارتىق نە بار؟ و، ماحاببات! سەن كىمدەردى ەسىنەن تاندىرمادىڭ؟ كىمدەردى جولىنان اداستىرمادىڭ؟ ماحابباتتىڭ جالىنىنان قۋات الىپ، اداسۋدىڭ ءوزى ناعىز ءومىر ەكەن عوي.
كومەتانىڭ ءتاتتى ويىن ايشا ءبولىپ جىبەردى. ول اكۆاريۋمنىڭ قاقپاعىن اشىپ، بالىقتارعا جەم بەرمەك. كۇندەلىكتى ادەت بويىنشا بالىقتار سۋدىڭ بەتىنە تۇمسىقتارىن سوزىپ جاپىرلاي جينالدى. كومەتا مەن بەتتا بۇرىنىراق جەتتى. جۇپتارىن جازباي گامما مەن الفا دا كەلىپتى. بۇگىنگى ءمازىر كەرەمەت. سيىردىڭ جۇرەگىن ەرەكشە سوۋسپەن ارالاستىرىپ بۇقتىرعان ەكەن. جۇپار ءيىسى تاناۋدى جارىپ بارادى. كومەتا بۇقتىرىلعان جۇرەكتىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگىن تىستەي بەرىپ ەدى، الفا كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن قاعىپ اكەتتى. ەكىنشى بىرىنە ۇمتىلىپ ەدى، تاعى دا تارتىپ كەتتى. التىن بالىقتار قوماعاي كەلەدى. ولار اسىرەسە، ەت كورسە ەستەرىنەن تانىپ قالادى. بەتتادان بىلەدى. ول ەتتەن باسقانى تاماق دەپ سانامايدى. ايەل باسىمەن الفانىڭ ءىسى مىناۋ. كومەتانىڭ ءوزىن ءبىر اجالدان الىپ قالعانىن ول بىلمەيدى عوي. بىلسە نە ىستەر ەدى؟ الفا ءۇشىنشى بولشەكتى دە تارتىپ اكەتكەندە اۋىزى اپپاق بولعان كومەتانىڭ جىنى كەلدى. «جاقسىلىقتى بىلمەيتىن نەمە ەكەنسىڭ. وسىدان ءىسىم سەنىمەن بولسىن!» دەپ ىشىنە ءبىر سۇمدىقتى ءتۇيىپ كەتتى.
6
گاممانىڭ مىنەز-قۇلقىنا الابوتەن وزگەرىس ەنگەنىن الفا ايەلگە ءتان نازىك تۇيسىگىمەن سەزەدى. گامما بولسا ءوز بويىنداعى وزگەرىستى ءوزى دە بايقامايدى. ءبىرازدان بەرى كومەتانىڭ كۇلىمدەگەن اق ديدارى مەن الەمدە جوق تۇنىق جانارلارى كوز الدىنا ەلەستەي قالسا گاممانىڭ جان دۇنيەسى ساۋلەلەنىپ سالا بەرەتىن بولدى. الفانى قۇشاقتاپ تۇرىپ كوزىن جۇمسا، قۇشاعىندا الفا ەمەس، بەينە ءبىر سول ەركە سۇلۋ تۇرعانداي كۇي كەشەدى. بۇنىڭ ىشىندە قانداي يت ءولىپ جاتقانىن الفا بىلمەيدى دەپ ويلايدى. ايەل زاتىنىڭ سەزىمتالدىعى سونداي، سەنىڭ كوكەيىڭدەگىنى عانا ەمەس، قان تامىرلارىڭنىڭ ىشىندەگى اعىستارعا دەيىن سەزىپ تۇراتىنىن گامماداي سەرى قايدان ءبىلسىن؟
كەشەدەن بەرى ءبىر ءزىلماۋىر وي بۇنىڭ جانىن اۋىرتىپ ءجۇر. ول تاعى دا سول اتا جاۋى بەتتانىڭ جولى بولعىشتىعى. سۇلۋ بىتكەندى ءبىرىنشى بەتتا ءسۇيىپ، بۇل سودان قالعان سورپانىڭ سۋىن ءىشىپ جۇرگەندەي بولعانىن ويلاسا، ءىشى كۇيىپ كەتەدى. گامما كەشە عانا الفانىڭ اياعى اۋىر ەكەنىن بىلگەن. بۇل وعان اسا قۋانا قويعان جوق. ءبىراز جىل جاستىق شاقتىڭ بازارىن كەشىپ، بالا-شاعاسىز ەركىن جۇرە تۇرساق دەۋشى ەدى. ول ويى بولمايتىن سياقتى. الفانىڭ ءىشى شەڭبەرلەنىپ كەلەدى. باسقا سالسا باسپاقشىل دەپ، تاعدىردىڭ مۇنداي سىناعىنا دا كونگەندەي بولعان. تۇنگى ۇيقىعا كەتەر الدىندا اي-كۇنىن ەسەپتەي كەلىپ، الفانىڭ قۇرساعىنداعى ۋىلدىرىقتىڭ بەتتادان ەكەنىنە كوزى جەتكەندە ىزادان جارىلىپ كەتە جازدادى. بىراق بۇل تۋرالى الفاعا ءتىس جارىپ ايتپادى. ءولىپ-ءوشىپ ءسۇيدىم دەگەنمەن كوڭىلىن مۇز قارىعانداي بولدى.
كومەتا قىزىل سارايدان بۇگىن دە جالعىز شىقتى. اينالاداعى اسەم تابيعات جانعا راحات كۇي سىيلاپ تامىلجىپ-اق تۇر. گاممانى كورگىسى كەلىپ، ولار تۇراتىن الىستاعى بۇرىشقا كوز تىگىپ قارادى. قايدا كەتكەندەرى بەلگىسىز، گامما دا، الفا دا زىم زيا جوق. بۇل تاڭىرقاپ، سولاي قاراي جاقىنداي ءتۇستى. تاياپ كەلگەندە قارسى بۇرىشتاعى جالپاق جارتاستىڭ تاساسىنان گاممانىڭ قۇيرىعىن كورىپ قالدى. ابىگەرلەنىپ بىردەڭە ىستەپ جاتقان سياقتى. كومەتا كوزگە ءتۇسىپ قالماۋعا تىرىسىپ، جارتاستى قالقالاپ جوعارى ورلەدى. قاۋىپسىز جەردەن جارتاستىڭ ارعى جاعىنا سىعالاپ بايقادى. گامما الفانى جارتاستىڭ قالقاسىنداعى كولەڭكەلەۋ جەرگە جايعاستىرىپ جاتىر ەكەن. الفاعا كوپ تىنىعۋ كەرەك. ونىڭ دەنەسىنە باتپاۋى ءۇشىن گامما قيىرشىق تاستاردى تەرىپ تاستاپ، سۋدىڭ تۇبىندەگى قۇمدى تەگىستەپ، كادىمگى قۇس مامىق توسەك سالعانداي ارەكەت جاساۋدا. كومەتا بۇل جاعدايدى كورىپ قۋانىپ كەتتى. دەمەك، الفا كولەڭكەدە ءبىراز ۋاقىت دەمالادى. توسەگىن جايلاپ بەرگەن سوڭ گامما بەرى قاراي شىعاتىن شىعار. وڭاشا كەزدەسۋدىڭ، ءسويتىپ الفادان ءوش الۋدىڭ وڭتايى كەلەيىن دەپ تۇر. اڭدىپ جۇرگەندەي بولماي الىستان باقىلايىن دەپ كومەتا كەرى قايتتى. ءسۇت پىسىرىمدەي ۋاقىت وتكەندە جارتاستىڭ ارعى جاعىنان گامما دا كورىندى. ونىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن كومەتا بويىن بۇلعاڭداتىپ، اۋدارىلىپ ويناي باستادى. ونى گامما بىردەن بايقادى. ادەتتە بويجەتكەندەر قۇمارلىعى قىسقاندا وسىلاي وينايتىنىن ول جاقسى بىلەتىن. تۋرا سولاي قاراي ءجۇزدى. كومەتا ەلدىڭ كوزىنەن تاسالاۋ تۇستاعى بۇتالاردىڭ اراسىنا قاراي ىعىسىپ، جىلجي بەردى. ونىڭ سۇلۋ جىگىتتى ارمانسىز ايمالاپ، ابدەن قۇمارىنان شىققىسى كەلدى. باسقا باسقا، سۇلۋلاردىڭ ىشكى قۇمارلىعىن جازباي تانيتىن گامما تاسادا كۇتىپ تۇرعان كومەتاعا جەتە بەرە اي-شاي جوق باس سالدى. جانتالاسا ايمالاسقان ەكەۋى بىردەن ىسكە كىرىستى. جاندارىن جالىنعا وراعان ماحاببات ويىنى ۇزاققا سوزىلدى.
* * *
بەتتا ۇيقىدان ويانعاندا ءتۇس مەزگىلى بولىپ قالعان ەدى. كوپ ۇيىقتاعانى سونشا بار دەنەسى ۇيىپ قالعانداي كورىندى. قارىنى اشىپ، شەگى شۇرقىراي باستادى. ايشانىڭ تاماق بەرەتىن ۋاقىتى دا جاقىنداپتى. ءوزىنىڭ ءدال تاماق بەرەتىن ۋاقىتتا وياناتىنىنا ريزا بولادى. كومەتانىڭ قايدا جۇرگەنى بەلگىسىز، ۇيدە باسقا ەشكىم جوق. ويانسا دا كوزىن اشقىسى كەلمەي ءبىراز جاتتى. جاتىپ الىپ ويلاندى. جاتقان بالىق ويلانباعاندا نە ىستەيدى؟ بەتتا بۇل ومىرگە بالىق بولىپ كەلگەنىنە شۇكىرشىلىك ەتەدى. بالىق بولعاندا دا اناۋ-مىناۋ ەمەس، اكۆاريۋم بالىعى بولعانىنا رازى. جىلى مەكەنىڭ، جاتار ورىنىڭ دايىن، تاماعىڭ دايىن. ادامدار قۇساپ جان باعۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاتپايسىڭ. ادامدار جۇمىس ىستەپ، جالاقى تاپپاسا اشتان ولەدى. كۇنكورىستىڭ قامىمەن كۇندىز-ءتۇنى تىنىم تاپپاي، ەستەرى شىعىپ، قاربالاسىپ جۇرگەندەرى. ازىق ىزدەپ، ايلا قاراستىرىپ، ءبىر-بىرىمەن قىرىلىسىپ، ءبىرىن ءبىرى اتىپ-ساتىپ، كۇناعا كەڭىردەكتەن باتىپ جاتقانى. سونىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟ قۋ تاماق ءۇشىن! قۇلقىننىڭ قۇلى بولىپ، پارا الىپ، قامالىپ، قۇردىمعا كەتىپ جاتسا دا قورىتىندى شىعارمايدى. ويتكەنى ءىشىپ-جەۋ كەرەك. ونسىز بولمايدى. ال، بەتتانىڭ ءومىرى راحات! ول سياقتى ويلاساڭ ءوزىڭنىڭ دە بالىق بولىپ كەتكىڭ كەلەدى ەكەن. بەتتا دانىشپان تاعى ويلانادى. مىناۋ دۇنيەدەگى ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ، مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردەگى ءىرىلى-ۇساقتى بالىقتار تۇگەلدەي ءبىر قۇلقىننىڭ سوڭىندا ءجۇر. ءبارىنىڭ ەسىل دەرتى ءبىر تاماق. كۇشتىلەر السىزدەردى جەپ كۇن كورەدى. ال ادام دەگەن وبىر جالماۋىز. جەردەگى، اسپانداعى، سۋ استىنداعى تىرشىلىك يەسىنىڭ ءبارىن جالمايدى. سوندا دا تويىم جوق. قۇلقىنى ءۇشىن ءبىر كۇنى ولار وزدەرىنىڭ دە باسىن جالماپ تىناتىن شىعار.
بەتتا كومەتانى ۇزاق كۇتتى. قايدا ءجۇر؟ تاماق ىشەتىن ۋاقىت تا بولىپ قالدى. كومەتا جوق. قارىنى اشقان بەتتا تاعاتسىزدانا باستادى. سارايدىڭ الدىنا شىعىپ، جول قاراپ ەدى كومەتا قونۋعا بەت العان ۇشاقتاي قالقىپ، قاناتتارىن جايىپ جاقىنداپ قالىپتى. ول بەتتاعا قاراماي قىزىل سارايعا كىرىپ كەتپەكشى بولدى. «مۇنىسى نەسى؟» دەپ، بەتتا ونى قۇيرىعىنان تىستەپ توقتاتتى. كومەتا ۇلكەن ءبىر سىر جاسىرىپ تۇرعانداي، بۇنىڭ كوزىنە تۋرا قاراي المادى. گاممامەن بولعانىن بەتتا ءبىلىپ قوياتىنداي كورىنىپ، زارە قۇتى قاشتى. «ۇرىنىڭ ارتى قۋىس» دەگەندەي تىكە قاراي الماي، جىپىلىقتاعان جانارلارىن تايساقتاتا بەردى. قورىققاندار ءوز سىرىن كوزىمەن ايتىپ قوياتىنى بار. بەتتا كومەتانىڭ جۇزىنە تەسىلە قارادى. كومەتانىڭ ۇستىنەن بوتەن ەركەكتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇر. تاماعى مەن ەرىندەرى بىرەۋ سورىپ تاستاعانداي كوگىستەنە قانتالاپ كەتىپتى. الىس بۇرىش جاقتا بۇلارعا جالتاقتاي قاراپ گاممانىڭ زىتىپ بارا جاتقانىن كورگەن بەتتا وقيعانىڭ ءمان جايىن تۇسىنگەندەي بولدى. ول ىزادان قاھارىنا ءمىنىپ، كومەتانى اي-شايعا قاراماي تومپەشتەي باستادى. كومەتا بىردەڭە دەپ اقتالماقشى بولىپ ەدى، بەتتا ودان سايىن جىندانىپ، اياماي سوقتى. بەتتادان ءدال وسىنداي قاتىگەزدىك كۇتپەگەن كومەتا قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتىپ، ارەڭ قاشىپ قۇتىلدى. كەتىپ بارا جاتىپ كومەتا اكۆاريۋم ىشىندە ءوزىنىڭ قۇقىعىن قورعايتىن ەشقانداي زاڭنىڭ جوقتىعىنا كۇيىندى. ونداي زاڭ بولعاندا وسپادارلىعى ءۇشىن بەتتانىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ، كوزىن كوكشيتىپ، تۇرمەگە توعىتارى ءسوزسىز ەدى. الدە، كۇيەۋلەرىنەن ءزابىر كورگەن ايلدەردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن قوعام قۇرسا ما ەكەن؟ اكۆاريۋمدا ونداي دا مۇمكىنشىلىك جوق. كومەتا ءوزىنىڭ ءالسىز بالىق بولىپ جارالعانىنا قورلانىپ كەتتى.
* * *
«ءبىر قىزدىڭ قۋلىعى قىرىق ەسەككە جۇك بولىپتى» دەگەن ءسوز بار. ايەلدەن قۋلىق ارتىلمايدى عوي. گامما مەن كومەتا ماحابباتپەن اينالىسىپ جاتقاندا الفا دا قاراپ قالعان جوق. گاممانىڭ ەداۋىر ۋاقىت جوق بولىپ كەتكەنى ونىڭ كوڭىلىنە كۇمان تۋدىردى. ونسىز دا گامما كوزدەن تاسا بولسا كومەتامەن بايلانىسىپ قويار ما ەكەن دەپ، قارا ماي ىشكەندەي كوڭىلى قوبالجيتىن. گامما سالىپ بەرىپ كەتكەن جايلى توسەكتە جاتۋعا جانى شىدامادى. ونىڭ سوڭىنان ىزدەپ شىققان. تاپا تال تۇستە مىنا ماحاببات ويىنىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. كوڭىلىندە كوپتەن جۇرگەن كۇدىگى راسقا اينالدى. بىراق بۇل بەتتاداي قارا كۇشتىڭ يەسى ەمەس قوي. ايەل دەگەن مۇندايدا كوز جاسىنا جۇگىنگەننەن باسقا نە ىستەي الادى؟ ءوز كوزىمەن كورىپ تۇرعان شىندىققا جانى شىداماي الفا تەرىس اينالىپ كەتتى. ماحابباتىن قيماي، وزەگى ورتەنىپ اعىل-تەگىل جىلادى. ەتەگى جاسقا تولىپ ەڭكىلدەپ وتىرعاندا بەتتانىڭ كومەتا «ستەرۆانى» وڭدىرماي ساباعانى بۇنىڭ ءوشىن الىپ بەرگەندەي بولدى. ال كوزىنە ءشوپ سالىپ، ساتىپ كەتكەن وڭباعان گاممانى بەتتادان بەتەر جەك كورىپ كەتتى. جانىن قويارعا جەر تاپپاي ساندالىپ ءبىراز جۇرگەن سوڭ الفا ەندىگى جەردە ءوزىنىڭ جانە بولاشاق بالالارىنىڭ تاعدىرى نە بولارىن ويلادى. ءسويتىپ ءبىر ويعا توقتادى. نە بولسا دا وتكەن ىستەرى ءۇشىن جازدىم، جاڭىلدىم دەپ بەتتادان كەشىرىم سۇراۋدى ۇيعاردى. بەتتا كوپ ويلانىپ بارىپ، الفاعا قىزىل ءمارمار سارايعا كىرۋگە رۇقسات بەردى. ول دا وزىنەن تارايتىن ۇرپاقتارىنىڭ بولاشاعىن ويلاسا كەرەك.
وسىلايشا التىن بالىقتار مەن كۇمىس بالىقتار ءوزارا جۇپتاستى. تابيعاتتىڭ بۇلجىماس زاڭدىلىعىنا ساي ارقايسىسى ءوز الدىنا ءومىر سۇرە باستادى. «ءومىردىڭ ءوزى ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى» دەگەن ءسوز راس ەكەن.
تەمىرعالي كوپباي، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
Abai.kz
