بيلىك اۋىسادى-مىس. قازىر بەلگىلەرى بايقالۋدا. تاياۋدا، ساياسي تۇتقىنداۋلار باستالىپ، ءبىراز «اكۋلالار» تورعا تۇسەدى-ءمىس. «ۇلكەن كىسىنىڭ» قاسىندا جۇرگەن وليگارحتاردىڭ ءبىرازى «قۇربان» بولۋى مۇمكىن. وسىنداي ءادۇڭ-گۇدىڭ اڭگىمەلەر «اسحانادا» ەمەس، باس قالادا ءجيى ايتىلاتىن بولىپ ءجۇر.

ونى قويشى، پەندەگە ۋاقىتى كەلگەندە اجال وعى دا جەتەر. ونىڭ قاسىندا بيلىك دەگەن نە ءتايىرى! الەمدى ۋىسىمدا ۇستايمىن دەگەن شىڭعىس حاننىڭ دا داۋرەنى وتكەن.

ايتايىن دەگەنىم بۇل ەمەس. تاعدىرلى ساتتە ەل، «الدەبىر» توپقا كىرىپتار بولىپ، باس ساۋعالاپ كەتپەسە ەكەن دەگەن قاۋىپ بىزدىكى. ەستى ادامنىڭ ەسىن كەتىرگەن سۇراق تا وسى. راسىندا، بيلىك ترانسفورماتسياسى ءۇشىن ازىرلەنگەن ستسەناري جارامسىز بولىپ، توتەننەن «بوتەن» \پوتەن\ ادام شىعا كەلسە، ەلدىڭ ەسى سوندا شىعادى. قۇداي بەتىن ارمەن قىلسىن!

سونىمەن، سىندارلى ساتتە «ۇلتشىلدار»، ميسسياسىن ء(وزى) اتقارا الا ما، الدە بۇعىپ قالا ما؟.. وسى ماسەلە ەلدى مازالايدى. «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ-مىنەزدەن» دەگەن الەكەڭ – ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۇرپاقتارىنا نەمەسە بىزگە سول ساتتە ارتىلار جۇك اۋىر. ەڭ تاعدىرلى امانات – سول مەزەتتە سىنالادى. ەگەر، وسى ساتتە ءبىر-ءبىرىن ساتپاي، ءبىر ماقساتقا جۇمىلىپ، ۇلت بولىپ بىرلىككە ۇيىسسا، جاڭا ساتىعا كوتەرىلگەنىمىز. ميسسيا ورىندالدى دەي بەرىڭىز.

الايدا، بەتىن اۋلاق قىلسىن، قازىرگى «ۇلتشىلداردان» مۇنداي سيپات كورىپ تۇرعانىم جوق. «دومبىراشى-جىراۋلاردان» قۇرالعان ۇلتشىلدار، «الاش» ۇعىمىن «پاتەنتتەپ» العان پسەۆدوۇلتشىلدار، «اسىرەدىنشىلدەردەن» جاساقتالعان جانە اقىنسىماقتار توبى بار. اراسىندا دىننەن بەزگەندەرى دە جوق ەمەس. ءارى قاراي ءوزىڭىز جالعاڭىز… بۇلارعا ەل تاعدىرىن سەنىپ تاپسىرۋعا بولمايدى! ال، وپپوزيتسيادا جۇرگەن «ۇلتشىلداردىڭ» سىقپىتى قانداي دەگەن سۇراق تۋى مۇمكىن. بۇلار، بۇگىنگى بيلىكتەگىلەردەن دە قاۋىپتى دەر ەدىم. سەبەبى، بۇلار – اش. كەز-كەلگەن «ازىقتى» قورەك ەتىپ، كۇن كورۋگە دايار (الدە، سىزدە باسقا وي بار ما؟).

تىم جاعىمسىزداۋ پىكىر بولۋى مۇمكىن. بىراق، اقيقاتى وسى. قاراڭىز، ەلدىڭ الدىندا جۇرگەن ۇلتشىل-ساياساتكەرلەرگە: الەۋمەتتىك جەلىدە «وزگەشەلەۋ» سۇراق قويىپ، سىناپ كورىڭىز، «بانعا» تىعادى. نە «دەمال» دەپ شورت كەسەدى. سوندا پىكىر ايتىپ، تالقىلاماۋ كەرەك پە؟! بيلىككە بۇلار بارسا، ديكتاتوردىڭ كوكەسىن سوندا كورەسىڭ!

بيلىك ەستافەتاسىن الىپ جاتىپ، «قۇلاتىپ» الاتىن جاعدايلار دا بولادى

ارىگە بارماي-اق، قىرعىز ەلىندەگى ساياسي جاعدايلارعا باعا بەرسەك، كوپ نارسەگە كوزىمىز جەتەدى. ايىر قالپاقتى اعايىندار بىزگە قاراعاندا، شيراقتاۋ. مۇمكىن، تىم بەلسەندى. بىراق، مۇددەلى توپتاردىڭ «جەمتىگى» بولىپ كەتە جازدادى. اقاەۆ، باكيەۆ دەگەندەردەن مازا قاشىپ، اقىر سوڭىندا جان باعىپ، باس ساۋعالاپ كەتتى. وسىلايشا، ساياسي بيلىكتەن بەرەكە قاشتى. «بوتەندەرگە» جەم بولا جازدادى. بىراق، دەر كەزىندە ەس جيىپ، «تۋرالاۋ» جولعا ءتۇستى. بىراق، داڭعىل ەمەس. الايدا، پرەزيدەنت ءبىر رەت قانا سايلانا الادى دەگەن حالىقتىق تالاپ-تىلەك، قاعيدا اتا زاڭعا التىن ارىپپەن جازىلدى! بۇل، ەندى ەرلىك ەدى! الايدا، قازانداعى سايلاۋدى ىڭ-شىڭسىز وتەدى دەپ ويلامايمىن.

تۇرىكمەنستان تۋرالى بىردەڭە دەۋ تىم «ەرسىلەۋ». ەل باسقارۋ ەرەجەسى بويىنشا بۇل مەملەكەتتىڭ ءوز قۇپياسى، ءوز الەمى بار. مارقۇم س. نيازوۆتىڭ «باقىت كىلتى» ءتىس دارىگەرى گ.بەردىمۇحاممەدوۆتىڭ قولىنا تۇسسىمەن، الاپات وزگەرىس جاساماسا دا، بۇرىنعى بيلىكتىڭ ورنىن سانادان  «وشىرۋگە» تىرىستى. كەزىندە، نيازوۆتىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان «التىن جالاتىلعان» ەسكەرتكىشتەردى ءسۇرىپ تاستاپ، «رۋحاني» شىعارمالارىن اينالىمنان شىعاردى. ساياسي وقيعالارى تاعى بار… بۇلاردى «جۇمساق» ءتاسىل دەمەس ەدىم…

ساياسي ورتادا مارقۇم ي. كارىموۆ اۆتوكرات باسشى رەتىندە اتالسا دا،  وزبەك ەلىنىڭ رۋحانياتى مەن مەملەكەتتىلىگى جولىندا «پرينتسيپشىلدىگىن» جوعالتپاعان تۇلعا رەتىندە ءبىرشاما ابىرويى بولدى. بىراق، جاڭا باسشىسى ش.ميرزيەەۆ ءوز ساياساتىن جۇرگىزۋدە. توماعا تۇيىق مەملەكەت — قازىر «اشىق» ساياسات قاعيداسىن ۇستانىپ جاتىر. الايدا، ساياسي قارسىلاستارى مەن بۇرىنعى بيلىكتىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنا شۇيلىگۋىن جالعاستىرۋدا. شىعىستىڭ اتى - شىعىس!

سولتۇستىك كورەيا مەن كۋبا سىندا ۋلتراتوتاليتارلى مەملەكەتتەر تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى قيسىنسىزداۋ.

ءبىزدىڭ جاعدايعا كەلسەك، مەنىڭشە، مۇنىمەن كۇرەسەتىن ستراتەگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى تاكتيكالىق شەشىمدەر بار. بۇل - قوعامنىڭ ساياسي مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ (قازىرگى كەزەڭى تۇسىنىكسىزدەۋ). ارينە، 30-40 مىڭ تەڭگەگە كۇن كورىپ جۇرگەن الەۋمەتتىك توپتار ءۇشىن ساياسي مادەنيەت دەگەن جات پلانەتالىقتار تەرمينى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق، ساياسي-اعارتۋ جۇمىستارى ارقىلى بۇل ولقىلىقتىڭ الدىن الۋعا بولادى.

وسى جۇمىستاردى قازىردەن باستاۋعا تولىق مۇمكىندىك بار. قۇنى 600 ملن تەڭگەگە جۋىق «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن وسى ءۇشىن قابىلدادىق ەمەس پە؟.. ايتپاقشى، ۇلتتىڭ پايداسىن نازارباەۆ تۇسىندا تۇگەندەپ الۋ كەرەك، قازاقتىڭ ناعىز باقىتتى شاعى وسى كەزەڭ، ۇلتشىلدىق تاقىرىبى وسى تۇستا ۇشار شىڭىنا شىعادى دەگەندى ايتىپ ءجۇر. شىن مانىندە سولاي ما؟ ولاي بولعان جاعدايدا، مىنا بوجكولار نە دەپ «بىلجىراقتاتىپ» ءجۇر؟ (!) الدە، قازاق اۋىل ءۇشىن جارالعان، اۋىلدىق «وركەنيەتتەن» شىعىپ ءومىر سۇرە المايدى دەگەن ساياسي «اڭىزدى» قايتا كوتەرگەنى مە؟

اۋىل دەمەكشى، اۋىلدىق تۇسىنىكتىڭ جاي-جاپسارىنا قاتىستى مارقۇم التىنبەك سارسەنبايۇلى بىلاي دەگەن ەدى:

«  «اۋىل» دەگەن قازاق حالقىنىڭ قايماعى دەگەن جالعان ويدى الىپ تاستاپ، مەملەكەتكە، بۇگىنگى ۇكىمەتكە كۇش سالا وتىرىپ، ءارتۇرلى مۇمكىنشىلىكتەرىمىزدى پايدالانا وتىرىپ، ءبىزدىڭ ۇلتتى قالا تۇرعىنى جاساپ، سول ارقىلى ونى بۇگىنگى جاڭا تەحنولوگيالارعا ءىلىندىرىپ، سول ارقىلى الدىمەن، قازاقستاننىڭ ىشىندەگى بىزدەن باسقا ونەركاسىپتىك شەبەرلىگى دامىعان ۇلتتىڭ الدىنا شىعارىپ، كەيىن، كورشى ايماقتارداعى ەلدىڭ الدىنا شىعارىپ، سول ارقىلى ەرتەڭ عالامدىق نەمىس، گوللاندتىق، امەريكاندىق پەن شۆەدتتەن كەم تۇسپەيتىن كاسىپكەر جاسايتىن ءبىزدىڭ ۇلتتان ۇلت جاساساق، مىنە، ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءبىرى-ۇلتتى جەتىلدىرۋ، ۇلتتىڭ باسەكەلەستىگىن ساقتاۋدى ءبىز قالىپتاستىراتىن ەدىك».

مىنە، ءدوپ ءسوز! الىپ-قوسارىمىز جوق. اۋىل ماسەلەسىن نەگە قاباتتاستىردى دەمەڭىز. شىندىعىن ايتۋ كەرەك، ءداستۇر مەن ءتىل، ءدىن مەن ءدىلىمىزدىڭ قاينار باستاۋى - اۋىلدىڭ تەرەڭ تامىرىنان ءنار الىپ جاتىر. ال، سول اۋىلداعىلار قالالىق مادەنيەتتى مەڭگەرمەي، تۇتاستاي ۇلتتىق مەملەكەت بولۋىمىز ەكىتالاي. سەبەبى، قالالىق/اۋىلدىق وركەنيەت بولىپ بولىنگەن ەلدىڭ كەدەرگىسى ەشقاشان تاۋسىلمايدى.

سونىمەن، اۋىس-ءتۇيىس باستالاردا قازاق ۇپايسىز قالماس ءۇشىن، ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق بىرلىك ماسەلەسى العا شىعۋى كەرەك. ساياسي بيلىك ساناساتىنداي، ەلدىڭ ءارى قاراي دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق تەتىكتەرى جازىلعان ۇلتتىق دوكترينانى قابىلداۋ قاجەت. بۇل قۇجات ادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا سۇيەنە وتىرىپ، قازاق ۇلتىنىڭ جاڭا بيىككە كوتەرىلۋىنە كەپىل بولا الاتىنداي الەۋەتتى سيپاتتا جازىلىپ، بەكىتىلۋى ءتيىس. ايتپەسە، ەل تاعدىرى «بوتەن» بىرەۋدىڭ ويىنشىعىنا اينالۋى عاجاپ ەمەس… بەتى ارمەن، مۇنداي جاعدايدا – تاريحي مۇمكىندىگىمىزدەن ايىرىلامىز دەگەن ءسوز!

قۇرمانالى قالماحان،  قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz