تۇرسىن جۇرتباي. جالعان عىلىم قازاقتىڭ ميىن شىرماپ، شايتاني ورمەك سالىپ جاتىر
وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك الدى. وسى تاريحي وقيعانىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن زيالى ازاماتتاردىڭ ءبىرى ءوزىڭىز. سۇرايىن دەگەنىم - تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا قازاق قانداي ەدى، سانا قالاي قابىلادى جانە قوعامدىق توپتاردىڭ ىقپالى جايلى ايتىپ بەرسەڭىز؟
- قازاق تاۋەلسىزدىك الار تۇستا قوعامدىق قۇرىلىم ءۇش توپقا ءبولىنىپ تۇردى. ءبىرىنشىسى - ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىز بولعانىنا جان-تانىمەن قارسى جانە ۇلتتىق يدەيانىڭ جاندانۋىنا تۇرشىگە قارايتىن، كەڭەستىك يمپەرياعا كوزسىز بەرىلىپ، الاڭسىز قىزمەت ەتكەن، ءوزى ءھام بالا-شاعاسى قۇلدىقتىڭ يگىلىگىن ابدەن كورگەن قازاقتار. بۇلاردىڭ كوبى مەملەكەتتىك تۇتقادا بولعاندار. ءبىر قىزىعى بۇل توپتىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى ءالى دە مەملەكەتتىڭ بيىك ورىندىقتارىندا مىعىم وتىر. قازاننىڭ قۇلاعى قولدارىندا، قوعامدى قالاي بۇرعىسى كەلەدى، سولاي باعىتتايدى.
ەكىنشى توپ - قازاق زيالىلارى. سونىڭ ىشىندە - قوعامتانۋ سالاسىنداعى بەلسەندى زيالىلار. سونىڭ ىشىندە - جازۋشىلار وداعى. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك يدەياسىن قالامگەرلەر كوتەرە ءبىلدى، جانە سونى دارىپتەدى، جول كورسەتتى. جازۋشىلاردىڭ سول ەكپىنى 2000 جىلعا دەيىن ەنتىكپەي كەلدى. قازىردىڭ وزىندە ناعىز الاش يدەياسى سىڭگەن كەيبىر قايراتكەرلەر بەلسەندىلىگىن جوعالتقان جوق.
وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك الدى. وسى تاريحي وقيعانىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن زيالى ازاماتتاردىڭ ءبىرى ءوزىڭىز. سۇرايىن دەگەنىم - تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا قازاق قانداي ەدى، سانا قالاي قابىلادى جانە قوعامدىق توپتاردىڭ ىقپالى جايلى ايتىپ بەرسەڭىز؟
- قازاق تاۋەلسىزدىك الار تۇستا قوعامدىق قۇرىلىم ءۇش توپقا ءبولىنىپ تۇردى. ءبىرىنشىسى - ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىز بولعانىنا جان-تانىمەن قارسى جانە ۇلتتىق يدەيانىڭ جاندانۋىنا تۇرشىگە قارايتىن، كەڭەستىك يمپەرياعا كوزسىز بەرىلىپ، الاڭسىز قىزمەت ەتكەن، ءوزى ءھام بالا-شاعاسى قۇلدىقتىڭ يگىلىگىن ابدەن كورگەن قازاقتار. بۇلاردىڭ كوبى مەملەكەتتىك تۇتقادا بولعاندار. ءبىر قىزىعى بۇل توپتىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى ءالى دە مەملەكەتتىڭ بيىك ورىندىقتارىندا مىعىم وتىر. قازاننىڭ قۇلاعى قولدارىندا، قوعامدى قالاي بۇرعىسى كەلەدى، سولاي باعىتتايدى.
ەكىنشى توپ - قازاق زيالىلارى. سونىڭ ىشىندە - قوعامتانۋ سالاسىنداعى بەلسەندى زيالىلار. سونىڭ ىشىندە - جازۋشىلار وداعى. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك يدەياسىن قالامگەرلەر كوتەرە ءبىلدى، جانە سونى دارىپتەدى، جول كورسەتتى. جازۋشىلاردىڭ سول ەكپىنى 2000 جىلعا دەيىن ەنتىكپەي كەلدى. قازىردىڭ وزىندە ناعىز الاش يدەياسى سىڭگەن كەيبىر قايراتكەرلەر بەلسەندىلىگىن جوعالتقان جوق.
ءۇشىنشى توپ - تاۋەلسىزدىككە نەمكەتتى قاراعان، تەرەڭ تۇسىنبەگەن، ياعني ويىنا كىرىپ-شىقپاعاندار. جاڭا زاماندا الىپ-ساتارلىقپەن بەتپە-بەت كەلىپ، بىردەن دۇنيە قۋىپ كەتكەندەر. بۇلاردىڭ قالتالارى دا، بەتتەرى دە قالىڭ، جۇرەك قاتپارىنا ىستىق قان جۇگىرمەگەن، سۋىق. قاي مەملەكەتتە ءومىر سۇرسە دە ءبارىبىر، اقشا تاپسا بولدى، الدىنا كەلگەندى قارپىپ قالعاننان وزگە ماقسات جوق. ەسسىز اشكوزدەر. ول ادەتى ولسە دە وزگەرمەيدى. ويتكەنى، ولاردىڭ تۇتىنۋ قابىلەتى ەرەكشە جەتىلگەن. اران مەن تابەتتەن باسقا ەشتەڭە جوق. قازىر بۇلاردىڭ دا داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر.
مىنە، ءبىز تاۋەلسىزدىككە وسىنداي ءبىر-بىرىنە ۇيلەسپەيتىن مۇددەلەر مەن پيعىلدار توعىسقان تۇردە كەلىپ كىردىك.
- دۇرىس ايتاسىز، راسىندا ءبىز تاۋەلسىزدىكتى جىرىم- جىرىم جىرتىق كەپپەن قارسى الدىق. جوعارىداعى ءسىز اتاپ وتكەن توپتاردىڭ ءدال قازىرگى تىرلىگى ءھام بەت الىسى قالاي بوپ جاتىر. اسىرەسە جويداسىز جەمقورلار مەن الىپساتارلاردىڭ ۇلتتىنا جانى اشىپ، بەت بۇراتىنداي ءتۇرى كورىنە مە؟
- ءبىرىنشى توپ جاڭا ايتتىم، مەملەكەتتىك تۇتقادا ءالى وتىر. تاۋەلسىزدىك كەزىندە ەر-توقىمىن اۋىستىرىپ، قايتا ءمىنىپ الدى. بۇلار باياعى ەكپىنمەن مەملەكەتتىڭ بەتىن كوك تايعاق مۇز سەكىلدى بۇركەپ، جاۋىپ العان. بۇرىن بۇل مۇز وتە قالىڭ ەدى. وتكەن جىلعى دوكترينا جايلى تالاستا مۇزدىڭ بەتى ەپتەپ جۇقاردى. ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق يدەيا دەگەن بۇلاردىڭ قاپەرىندە جوق بولاتىن. قازىر مۇزدىڭ بەتىندە تۇراق تاپپاي سىرعاناپ جۇرگەن حالىقتى بايقاپ قالدى. ال، حالىقتىڭ اراسىنان مەملەكەتتىڭ يەسى رەتىندە، تيتۋلدى ۇلت رەتىندە وزىنە نە كەرەك ەكەنىن، قانداي قۇقى بولۋ كەرەك ەكەنىن، ءبىلىپ سونى جوقتاۋشىلار شىعىپ كەلەدى. بىلايشا ايتقاندا نامىسى بارلار. ودان كەيىن نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلمەيتىن جانە ەشتەڭەمەن شارۋاسى جوق، قارنى تويسا بولدى، اۆتوبۋستا ەكى قۇلاعىن بىتەپ الىپ، باسى يزەكتەپ، جىندى قوي سەكىلدى بۇرالاڭداپ وتىرعان بەيباقتار...
ال، شىن مانىندە جويداسىز جەمقورلار مەن الاياق الىپساتارلاردىڭ قازاققا بەتى بۇرىلدى دەپ ايتۋ قيىن. الدا-جالدا بىرەۋى قازاققا پايدالى ءبىر ءىس ىستەپ جاتقان سياقتى كورىنەدى، ال شىندىعىندا ول ۋاقىتشا ۇپاي تۇگەندەۋ بولىپ شىعادى...
بۇدان دا وتكەن ۇلكەن قاۋىپ - سول توقسانىنشى جىلدارى، ۇلتتىق مۇددە، الاش جايلى ايتىپ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە دەيىن بەدەل جيناپ، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە دەيىن بيلىك تۇتقاسىن ۇستاپ، حالىققا تانىمال بولعان زيالىلار بار. بۇلار وسى ۋاقىتقا دەيىن «الاشتاتىپ» كەلسە، قازىر بيلىككە قىزمەت ەتۋگە كوشتى. اۋزىندا الاش، قولىنداعى قالاممەن دوكترينانى جازىپ وتىر. ەكەۋى ءبىر- بىرىنە قاراما قايشى. الاشتىڭ يدەياسى قايدا؟ دوكترينا قايدا؟ دوكترينانىڭ يدەياسى - بۇرىنعى پاتشالىق رەسەي بەكىتكەن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ مازمۇنى. ەندى وسى ەكەۋىن قالاي بىرىكتىرۋگە بولادى؟ ەڭ وكىنىشتىسى، ەڭ قاۋىپتىسى - وسى. مۇنداي جالعاندىق پەن جاساندىلىق ساياسي داعدارىسقا الىپ باراتىن جول. ءتىپتى ساياساتتى بىلاي قويعاندا عىلىمنىڭ ءوزى جالعان جولعا ءتۇسىپ كەتتى.
- وندا ەڭ ۇلكەن قاۋىپ وسىلار دەڭىز... بۇلاردىڭ بارلىعى زيالىلار ەمەس پە؟
- ەڭ الدىمەن، زيالى كىم؟ سونى ءبىلىپ الايىق. قازىر ءبىراز ادامدار زيالى قاۋىم جوق دەپ ءجۇر. سونى ايتىپ وتىرعان ادامنىڭ ءوزى زيالىلار ەسەبىندەگى ادام. ال، ايتىپ وتىرعان ءسوزى زيالىنىڭ ءسوزى ەمەس. مەنىڭ ويىمشا اباي ايتقان، شاكارىم ايتقان تالاپ، ياعني، ءبىلىمنىڭ تۇپكى ماقساتى - ار عىلىمىن يگەرۋ. باقاستىقپەن عىلىم ۇيرەنىپ، بىلگەنىن باقاستىققا پايدالانىپ ءومىر سۇرەتىندەر بار ارينە. الايدا زيالىنىڭ بارىنە ورتاق ار ويىنىڭ تارازىسى دەگەن بار. بۇل دەگەنىمىز - ءجۇرىس-تۇرىسىن، پايىمىن، ءبىلىمىن، ارىمەن ەسەپتەستىرگەن، ارىمەن سايكەستەندىرگەن ادام. زيالى بولۋ ءۇشىن دوكتور، پروفەسسور بولۋ مىندەتتى ەمەس، جۇرەگىنە يمان ۇيالاسا، يماننىڭ جولىمەن جۇرسە، ءار قادامى ىزگىلىكتى ۇستانىپ، يگىلىكتى ءىس قىلسا، سول ادام - زيالى.
- تۇرسىن اعا، ءسوزىڭىزدى بولەيىن، قازاق زيالىسىنا قاتىستى ەڭ باستى كەمشىلىك نە؟
- باستى كەمشىلىك - قازاق زيالىلارىنىڭ ويىن بىتىراتىپ، ءىسىنىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ جۇرگەن تازا قازاقى داستۇرلەر مەن ۇعىمدار. اۋەزوۆ ايتادى ەكەن «كوممۋنيزمگە قازاقتىڭ قوناقجايلىعىمەن قوسا رۋشىلدىعى دا ەرىپ بارادى» دەپ. قوناقجايلىعى كوممۋنيزمگە كەرەك-اق، ال رۋشىلدىعى - كەرەعار دۇنيە. بۇگىنگى ءبىزدىڭ ۇلتشىل، تاريحشىل، وزىنشە وزىق ويلى ينتەلليگەنتتەردىڭ جەتكەن ورەسىن قاراڭىز: اۋزىندا - الەمدىك وركەنيەت، ويىندا - ءوزى، ىستەگەنى - رۋدىڭ مۇددەسى. ولار وسى رۋلىق جۇيەنى، ءومىر ءسۇرۋدىڭ فورماسى سەكىلدى قابىلدايدى. اتاق الۋعا، دۇنيە جيناۋعا، قىزمەتكە وتىرۋعا پايدالاناتىنقوعامدىق قۇرىلىم. قازىرگى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى تۋرا وسىعان نەگىزدەلگەن. ەگەر سونىڭ ءبىر جەرىنەن سەتىنەپ كەتسە، ءبارى قيرايدى. سودان قورىققاندىقتان ولار بارىنشا ۇيىمشىل، بارىنشا بىرلىكشىل، بارىنشا ۇرانشىل!
ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. بىردە بالۋان شولاقتىڭ ەسكەرتكىشى اشىلىپ، سوعان بارعانبىز. ۇلكەن داستارقان ۇستىندە ءوزىم داۋىسىن ءتاۋىر كورەتىن ءانشى اياز بەتباەۆ دەگەن جىگىت ءان سالدى. الگى جىگىت جىرىن توگىلتىپ كەلدى دە «كۇن كوسەمگە ەرەيىك، ءۇيسىن بولىپ ءبىر جۇرەيىك!» دەپ توردە وتىرعان ءۇيسىننىڭ ءبىر بەدەلدى ادامىنا قاراپ دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ توقتادى. قاسىمدا ارلى قالامگەر جارىلعاپ بەيسەنباي وتىرعان، سول كىسىنى ءتۇرتىپ «ءبىز نە عىپ وتىرمىز مۇندا؟» دەپ سويلەۋگە ۇمسىنىپ ەدىم، جاقاڭ «شىرقىن بۇزباي-اق قوي!» دەدى. ال الگى بۇلبۇل ءدال سول جەردە مارقۇم اقسەلەۋ، رىمعالي اعامىز، عالىم قويشىعارا وتىرعانىن تۇيسىنبەيدى ءتىپتى. ابدەن ۇيسىندەردىڭ ورتاسىندا سالىپ ادەتتەنگەن ءانىن ەشقانداي قىمسىنباستان سايراپ وتىر. ول جىگىتتى وڭاشا شاقىرىپ «قازاقتىڭ ءانشىسى اتانىپ ەل الدىندا جۇرگەن ازاماتسىڭ عوي، قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە ۇگىت جاساي ءجۇر، وڭاشادا ءۇيسىن بولىپ الساڭ دا جەتەدى» دەپ ايتايىن دەسەم رەتىن تاپپادىم. ەندى سىزدەردىڭ جۋرنالدارىڭىز ارقىلى ايتۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ وتىر.
مىنە، قازاق زيالىسىنىڭ كوكىرەگىندەگى جارىقشاق وسى. بۇل مەملەكەتتىك دەڭگەيدەن وبلىستىق، وبلىستىق دەڭگەيدەن اۋداندىق، اۋداندىق دەڭگەيدەن اۋىلدىق دەڭگەيگە دەيىن ساتى-ساتى بويىنشا شىنجىرلانىپ قالعان. ءار ساتىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار. اركىم ءوز سالاسىندا، ءوز مۇمكىندىگىنشە باسقا رۋدىڭ ادامىن ماڭىنا باس- تىرمايدى. قازاقتى قازاق رەتىندە ەمەس، رۋ رەتىندە قاراستىرادى. سىرتتان كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ كەڭ بايتاق قازاق جەرىنىڭ جۇمىرشاعىنا باتىپ، سىڭبەي جۇرگەنى دە سودان. بىزدە وسى رۋلىق نەگىز كۇنكورىس كوزىنە اينالىپ ۇلگەردى. ەندى بۇل پيعىل تۇزەلمەيدى. پيعىل تۇزەلمەي - پەيىل تۇزەلمەيدى. پەيىل تۇزەلمەي - يمان تۇزەلمەيدى. يمان تۇزەلمەي - ءىس تۇزەلمەيدى. ءىس تۇزەلمەي - قازاق تۇزەلمەيدى. مىنە، ماسەلەنىڭ استارى قايدا جاتىر.
- جوعارىدا ءبىزدىڭ عىلىمنىڭ ءوزى جالعان جولعا ءتۇسىپ كەتتى دەدىڭىز، مۇنى قالاي تۇسىنسەك بولادى؟
- نۇرلان تەمىرعاليەۆ دەگەن پروفەسسور، عالىم بار. سول كىسى: «قازاقستان عىلىمى بىرتىندەپ بويىن جالعان عىلىمعا ۇيرەتىپ كەلەدى، بۇل وتە قاۋىپتى» دەگەن ەدى. قازىر جالعان عىلىمعا بوي ۇيرەتتى ەمەس، جالعان عىلىمدى زەرتتەۋ باستالدى. ول جالعان عىلىم قاشانعا دەيىن سوزىلادى؟ ءبىر كۇنى بەتى اشىلىپ، تۇككە جارامسىز بوپ شىعادى عوي. سوندا شىن عىلىم ىلگەرى كەتەدى، ءبىز اداسىپ ايدالادا قالامىز. جالعان عىلىم مەن شىن عىلىمنىڭ اراسىنىڭ قانشالىقتى الشاق ەكەنىن سوندا بىلەمىز. وكىنىشكە وراي، مىناۋ جاراتىلىستانۋ عىلىمى - ناقتى عىلىم عوي، سونىڭ ءوزى جالعان، ساياسيلانعان باعىت ۇستانىپ كەتتى. قاپتاعان اكادەميك دۇنيەنىڭ سىرىن ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. قاپتاعان زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى زاڭنىڭ ءبىر بابىن ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. - زاڭ دەمەكشى، وسىندايدا ويعا ورالادى، ءبىزدىڭ ەلدەگى قابىلدانعان زاڭداردىڭ كوبى ۇلتتىق مۇددەگە ساي ەمەس دەيدى، بۇل نە ءسوز؟
- قازاقستاندا مىڭ زاڭ بولسا، سونىڭ توعىز ءجۇز توقسان توعىزى قازاقتىڭ مۇددەسىن كوزدەمەيدى جانە تۇسىنىكسىز. ءبىر كونستيتۋتسيانىڭ ءوزىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن نەشە رەت كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قۇرادى. حالىققا ەمەس، زاڭ ماماندارىنا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن. جوعارعى سوتىمىزدىڭ دەڭگەيىندەگى كادرلارعا دەيىن تاپتىشتەپ، ءبىر اي تۇسىندىرەتىن بۇل قانداي زاڭ؟ زاڭ دەگەن داستۇرگە، ۇلتتىق تانىمعا نەگىزدەلۋى كەرەك ەمەس پە؟!. بىزدىكى وعان نەگىزدەلمەگەن كوشىرمە زاڭ. كوشىرمە بولعاندا دا، جەڭ ۇشىنان جالعاسۋعا، كۇشتىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ قالۋعا نەگىزدەلگەن قايداعى-جايداعى قاراقشىلاردىڭ قازىناسىن جاسىراتىن مەملەكەتتەردىڭ زاڭىن كوشىرەمىز. ايتەۋىر كوشىرگەسىن، دۇرىسىن كوشىرۋ كەرەك ەدى. مىسالى، اعىلشىنداردىڭ تىيىم زاڭىن الساق، قازاق ۇلتى كوپتەگەن ماسەلەدەن ايىعار ەدى. فرانتسۋزداردىڭ ءتىل تۋرالى زاڭىن الساق قازاق ءتىلى ماسەلەسى ءبىر-اق جىلدا شەشىلەر ەدى. نەمىستىڭ ەكونوميكاداعى زاڭىن الساق، ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ناتيجەسىن كورەر ەدىك. وكىنىشكە وراي ولاي ەتپەدىك!
وزگەنى بىلاي قويعاندا وتكەندە عانا «ءدىني نانىم، سەنىم بوستاندىعى تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلدانىپ «بەتالدى دىندەردى تىركەۋگە تىيىم سالىنادى ەكەن» دەگەننەن كەيىن سول زاڭنىڭ ۇلگىسىن وقىپ كورسەم، 1822 ج.، 1866 ج.، 1867 ج.، 1886 ج.، 1889 ج.، 1891 ج.، 1992 ج.، 1997 جىلدارعى رەسەيدىڭ ميسسيونەرلىك قاۋلىسىنىڭ كوشىرمەلەرى. فورماسى باسقا، سول ۇلگى. وندا يسلام دىنىنە كەدەرگى قويۋدىڭ بارلىق شارتتارى جاسالعان. «مەشىت اۋداندا، وبلىستا، سوسىن رەسپۋبليكادا بەكىتىلۋ كەرەك!» دەلىنگەن. ەندى قاراڭىز، مىسالى، سوناۋ شەتتەگى جاڭاوزەندەگى ءبىر اۋىل مەشىت سالعىسى كەلدى دەيىك، اۋىل بەكىتەدى، اۋدان بەكىتەدى، وبلىس بەكىتەدى، الماتىداعى قمدب-ىنا جىبەرەدى، سوسىن ولار استاناعا ادىلەت مينيسترلىگىنە جىبەرىپ، جاۋاپ كۇتەدى...
كوردىڭىز بە، تەك مەشىتكە رۇقسات الۋ ءۇشىن كەم دەگەندە ءۇش اي سارپالداڭ ساپاردا ءجۇرۋىڭ كەرەك. ول قاعاز قمدب-دا ءبىر اي جاتادى. مينيسترلىك قاراپ، بەكىتىپ، جاۋاپ بەرگەنشە ءتورت اي، بەس اي كەتەدى. قانشاما ۋاقىت، قانشاما جۇيكە، قانشاما اقشا! بۇل رۇقسات الۋ ءۇشىن عانا شىققان تەر. ەندى سوعان اقشا ءبولىپ، مەشىت سالام دەپ تۇرعان ادام كۇتىپ وتىرا ما؟! ونى تاعى ارحيتەكتۋرالىق كەڭەس بەكىتۋى كەرەك. شەتتەگى ءبىر اۋىلعا ءبىر مەشىت سالۋدى وسىنشا قيىنداتاتىن نە بار؟!
- اتالمىش زاڭ ناقتى ميسسيونەرلىك باعىتتا بولسا، ول زاڭدى قابىلدايتىن مەملەكەتتىك ورگانعا بارىپ كورسەتپەدىڭىز بە؟
- باردىم، پىكىر الماسۋ بولدى. زاڭ شىعارۋشى جەردەگى دەپۋتات، سەنات دوستارىما قولداعى زاڭنىڭ باپتارى مەن بايىرعى رەسەيدىڭ شوقىندىرۋ تۋرالى ميسسيونەرلىك قاۋلىسىن سالىستىرىپ وتىرىپ، ستاتيالارىنىڭ استىن سىزىپ وتىرىپ، كورسەتىپ بەردىم. تاڭ قالىپ وتىر. سوندا ونى كىم جازدى؟ سول زاڭداردى بىلەتىن ادام جازدى. بىلەتىن ادام كىم؟ شوقىندىرۋشى. ونىڭ مىندەتى نە؟ يسلامدى جەك كورىنىشتى ەتىپ كورسەتۋ. تۇرمەدەن قاشقان كىم؟ مۇسىلمان! قىلمىسى اشكەرەلەنىپ جاتقان كىمدەر؟ مۇسىلماندار! تەلەديدار مەن گازەتتىڭ ايتاتىنى وسى. قىسقاسى، مۇسىلمان مەملەكەتىندەگى باستى جاۋ - مۇسىلمان! نە دەگەن سوراقىلىق! مۇسىلمانشىلىققا جاۋلىق تاريحتان بەرى از بولىپ كەلە جاتقان جوق... حيجاب كيگەن قىز كورسە تىتىركەنىپ تۇراتىندار بار. ونىڭ نەگە كيگەنىن دە تۇسىنبەيدى.
انەۋ كۇنى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءبىر دوسىم: «حيجاب كيگەندەرگە فرانتسۋزدار قارسى بوپ جاتىر عوي...» دەيدى ماعان. مەن ايتتىم: «ءسىزدىڭ ميىڭىز تەرىس اينالىپ كەتكەن بە، جوق الدە فرانتسيادا وتىرسىز با، نەمەسە حريستيان با ەدىڭىز، ءبىز قازاقپىز، مۇسىلمانبىز عوي!» دەپ. مىنە، جالعان ءبىلىم يەسىنىڭ تۇسىنىگى.
- قىسقاسى، قانشا ءبىلىمدى عالىم بولسا دا، اقيقاتتى بىلمەيتىندەر كوپ قوي...
- ارينە، اباي ايتادى: «عىلىم ارقىلى اللاھتىڭ ءبىر ەكەنىنە كوزى جەتكەن ادام شىن ءمۇمين» دەپ. ەندەشە، مۇسىلماندىقتىڭ حاق جولىن كورسەتۋ ءۇشىن تەڭىزدەي ءبىلىم كەرەك. يمام باۋىرلارىمىز جۇرتتى كەشكە دەيىن توزاقپەن قورقىتا بەرمەي، قۇران ارقىلى دۇنيەنىڭ سىرىن تۇسىندىرۋگە تالپىنسا جانە دۇڭك ەتىپ، دۇرسە قويا بەرمەي، شاريعاتتى سۇيىنشىلەپ جەتكىزسە...
ءدىني ءبىلىم العان ازاماتتاردىڭ كوبى قادىمي مەن جاديتتىك كوزقاراستى ايىرا المايدى. ابايدىڭ «مەن اڭساعان جاڭا وقۋ كەلدى!» دەپ قۋانعانى وسى جاديتتىك باعىت. قۇنانباي «جاس مولدانىڭ وقۋى ۇعىنىقتى ەكەن» دەپ بۇرىنعى مولداسىن كاميريددين دەگەن جاس مولداعا اۋىستىرىپ، ءۇش جىل ونى قولىندا ۇستاپ، بالالارىنا شاريعات ايتتىرادى. اقىرى ويازدار كاميريدديندى باياناۋىلعا قۋعىنداپ جىبەردى. بايانعا بارعان سوڭ وسى مولدادان قانىش ساتباەۆ، الكەي مارعۇلاندار وقىدى، شاكىرتتەرىنەن جيىرما جەتى اكادەميك شىقتى! قازاقستان عىلىمىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان سولار بولدى. ويتكەنى ولار اقيقات دىننەن سۋسىنداپ ءوستى عوي. دۇنيەنىڭ سىرىنا دۇرىس باعىتتا كوز جۇگىرتە الدى...
قازىرگى قازاقتىڭ كوز الدىندا قاپتاعان بوياۋلار. وقيدى - تۇيسىنبەيدى. ەستيدى - ۇقپايدى. بىلەدى - ىستەمەيدى. ميىنا شىنايى اقىلدىڭ تامشىسى تامسا سىڭبەيدى، دومالاپ ءتۇسىپ قالادى. جالعان عىلىم قازاقتىڭ ميىن شىرماپ، شايتاني ورمەك سالىپ جاتىر. ونداي ادامعا يماننىڭ نۇرى تۇسسە، كوكىرەگىندەگى مەنمەندىككە شاعىلىپ كەرى قايتادى.
- تۇرسىن اعا، عالىم رەتىندە ەلىمىزدەگى «ءبىلىم جانە عىلىم تۋرالى» زاڭعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- جيىرما جىلداي جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس وقىپ كەلەمىن. «ءبىلىم جانە عىلىم تۋرالى» زاڭداردىڭ بۇرىنعىسى جانە كەيىنگىلەرىمەن تولىق تانىسپىن. ونىڭ ىشىندە قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىمەن ساناسقان زاڭ باپتارى ءبىر- ەكەۋ عانا. «جالپىعا ورتاق ءبىلىم بەرۋ كەرەك» دەگەن باپتان باسقا باپتار مەنىڭ اقىلىما ونشا قونا بەرمەيدى. «وسىنداي زاڭدى قابىلداعاندا وزدەرىڭ ءبىلىپ وتىرىپ، ىشتەي قارسى بولا وتىرىپ، نەگە قابىلدايسىڭدار» دەپ، قاتىستى ادامداردان سۇرايمىن عوي، سوندا الگىلەردىڭ ايتاتىنى: «باسقا امال جوق». سويتسەك، عىلىم، ءبىلىم، ءدىن، قۇقىق جونىنەن ءتورت جۇزدەن استام حالىقارالىق كەلىسىم شارتقا باياعىدا قول قويىپ تاستاعان ەكەنبىز. زاڭنىڭ مىنا جاعىن قازاققا قاراي بۇرساڭ، فرانتسيادا ما، ايتەۋىر ءبىر حالىقارالىق ۇيىم اتىپ تۇرىپ: «جوق، ولاي ەمەس، بىلاي بولۋ كەرەك، باياعىدا قويعان قولدارىڭ بار» دەپ شىعا كەلەدى ەكەن. مىنا زاڭدى تۇرتپەكتەپ، ءبىر ءسوزىن وزگەرتسەڭ نيۋ-يوركتان نەمەسە يەرۋساليمنەن... تاعى بىرەۋلەر ورە تۇرەگەلەدى. وسىلاي شەگەلەپ تاستاعان.
- بۇنىڭ ىشىندەگى ەڭ سوراقىسى قايسى باپ؟
- بۇنىڭ ىشىندەگى ەڭ سوراقىسى - كرەديتتىك تەحنولوگيا. قازاقستانعا كرەديتتىك تەحنولوگيانى كىرگىزۋ - ساۋاتسىزدىقتىڭ باسى. كرەديتتىك تەحنولوگيا دەندەپ كىرگەن سايىن ساۋاتسىزدىق قاۋلاپ وسەدى. ءسويتىپ ساۋاتسىز ماماندار پايدا بولادى. ساۋاتسىز ماماندار شىققاننان كەيىن ساۋاتسىز ۇلت پايدا بولادى. كوبەيتۋ كەستەسىن بىلمەيتىن بالالار مەكتەپ ءبىتىرىپ جاتىر. قاۋىپ پە؟ قاۋىپ! ابايدىڭ بەتىن اشپاعان بالا ورتا مەكتەپتى التىن مەدالعا ءبىتىرىپ جاتىر. قاۋىپ پە؟ قاۋىپ! ابايدىڭ بەتىن اشىپ كەرەگى جوق، تەستتىڭ سۇراعىنا قاراي دايىندالسا بولدى. ۇلتتىق تالعام جوق. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىندەر ۋنيۆەرسيتەتتە ءجۇر.
ءبىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس بەرەتىن تاريحشىلار، بۇگىنگى زامان تاريحشىلارى - الاشقا دەگەن كوزقاراستى تەك قانا جەككورىنىشپەن ءتۇسىندىرىپ، قازاقتىڭ تاۋەلسىز اۆتونوميالى مەملەكەتى بولماعان دەگەن پىكىردى وقۋلىققا كىرگىزىپ، ستۋدەنتتەردىڭ ميىنا ءسىڭىرىپ جاتىر. وتكەندە، ۋنيۆەرسيتەتتە ستۋدەنتتەر ەكىگە ءبولىنىپ، تالاس جۇرگىزىپتى. ءبىر توبى «الاش بولعان، قازاق تەرريتورياسىن انىقتاپ بەرگەن، ولار اۆتونوميا جاريالاعان» دەسە، ەكىنشى جاعى «الاش دەگەن جوق، تاۋەلسىزدىك دەگەن بولعان جوق. الاش قازاققا قارسى جۇمىس ىستەگەن»، - دەپ، ەكى كۇن بويى ۇلكەن اۋديتوريادا پىكىرتالاس وتكىزگەن ەكەن، اقىرى مەن بارىپ «اراشاشى» بولدىم.
- قازاق عىلىم-ءبىلىمىنىڭ ۇلتتىق ىرگەتاسىن قالاعان وسى الاش ازاماتتارى ەمەس پە؟
- ءبارىن ەمەس، بىرەۋىن عانا ايتايىن. بىرەۋىن عانا ەمەس، بىرەۋىنىڭ ءبىر ءىسىن عانا ايتايىق. ەگەردە، ءدال سول كەزدە احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاق تiلi مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگiزiن سالماسا، بiز بۇل كۇندەرi باستاۋىش پەن بايانداۋىشتى - «باستاۋشى» مەن «قوستاۋشى»، انىقتاۋىش پەن تولىقتاۋىشتى، «ايقىنداۋشى» مەن «تولىقتىرۋشى»، زات ەسiم مەن سىن ەسiمدi - «نەگiزدi ەسiم» مەن «ءتۇر-ءتۇس، قيمىل ەسiمi» دەپ اتاپ جۇرەر مە ەدiك، كiم بiلسiن. ال، شىلاۋ مەن ۇستەۋدi, ەتiستiكتi قالاي اتارىمىزدى بiر اللاھتىڭ ءوزi بiلسiن. تiل ۇعىمنىڭ تازالىعى ءۇشiن كۇرەسكەن الاشورداشىل احاڭسىز ەسەپتiڭ ءتورت امالىنا - الۋ مەن قوسۋعا، ءبولۋ مەن كوبەيتۋگە ات تاۋىپ كورiڭiزشi. «الىنعىش، قوسىلعىش، كوبەيگiش، بولiنگiش» دەپ وتتاپ جۇرمەسىمىزگە كiم كەپiل؟!.
قازىر جوعارى وقۋ ورىندارىندا «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» فاكۋلتەتىن بىتىرگەن ستۋدەنت رومان وقۋدى بىلمەيدى. جۋرناليستيكانى بىتىرگەندەر شەرحانمەن كامالدىڭ جازىسقان حاتتارىن ومىرىندە وقىپ كورمەگەن. وتكەندە ماعان ءبىر تەلەجۋرناليست كەلىپ «اباي تۋرالى ايتىڭىزشى!» دەيدى، مەن «ابايدىڭ نەسى تۋرالى ايتايىن؟» دەيمىن. الگى قىز «ءسىز اقىنسىز عوي، ايتىپ بەرىڭىزشى!» دەپ سىزىلادى. اقىرى ونى «كىمنەن نە تۋرالى سۇرايتىنىڭدى ءبىلىپ الىپ كەل!» دەپ جولعا سالدىم. وندايدى ءبىزدىڭ جاس جۋرناليستەردەن، اسىرەسە، كەيىنگى جىلدارى كوپ كورەم. بۇل دەگەنىمىز - جاتتاندى ءبىلىم العان، جاساندى تاربيە كورگەن، نە وزىنە، نە وزگەگە سەنبەيتىن جالتاق ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى دەگەن ءسوز.
مەنىڭ ءبىر نەمەرەم بار، ءبىرىنشى سىنىپقا ەندى باردى. ونعا دەيىن ساندى جاڭا ءبىلىپ ءجۇر، سول بالاعا امەريكانىڭ بالەنباي دەگەن ماتەماتيگىنىڭ، بالەنباي دەگەن زاڭى بويىنشا ساباق وقىتپاق. ونى اتا-انانىڭ وزدەرى دە بىلمەيدى. بالانىڭ ءوز جاسىنا قاراي كوتەرەر سالماعى بولماي ما؟! ءسويتىپ عىلىمنان اداستىرادى. عىلىمنىڭ مىندەتى وزىڭشە ويلاۋدى، ءوز بەتىڭشە ماسەلەنى شەشۋدى ۇيرەتۋ. اۋەلدە ءبىر نارسەنى تولىق تۇسىنبەگەن بالا، ومىرباقي ەشتەڭە تۇسىنبەي تەك جاتتاۋمەن وتەدى. ال، جاتتاندى عىلىم دەگەنىمىز - جالعان عىلىم.
- نەمەرەڭىز قازاق مەكتەبىنە بارادى عوي؟
- ارينە! ەندى قايدا بارادى؟
- ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە قازىرگى قازاقتار بالالارىن اعىلشىنشا، قىتايشا وقىتۋعا تالپىنىپ جاتىر. بۇل ولاردىڭ ساياسي قىراعىلىعى ما، الدە...
- مۇنىڭ ءبىر عانا قىرىن ءسوز ەتەيىك. ابايدا «...ءىسى سوزىنە، ءسوزى يمانىنا ساي بولماسا، ودان بەز!» دەيتىن مازمۇندا تاعىلىم بار. مىنا ءسىز ايتىپ وتىرعان ماسەلە وسى. قازىرگى قازاقتىڭ ميى مەن ويىنىڭ، ءسوزى مەن ءىسىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستار سانالى ادامي بايلانىس ەمەس، شايتاننىڭ ورمەگى. مۇنىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى - «زامانعا كۇيلەۋ». زامانعا قاراي بەيىمدەلۋ. زاماندى بيلەۋ ەمەس، زامانعا يلەنۋ. وتكەن توقسانىنشى جىلدارى ابايدىڭ ولەڭىن وقىعاننان گورى، كوشەدە «ارزان زات ساتامىن!» دەپ ورىسشالاپ ايعايلاپ تۇرعانىڭ الدە قايدا ءتيىمدى بولدى. مىنە، سول كەزدە كوشەگە ايەلدەر شىقتى، ۇيدەگى بالاعا ايەل كۇلشە اكەپ بەردى. ايەلدىڭ ويى كوشەدە كورگەنىنەن اسپادى. ءسويتىپ، وتباسىندا ايەل بيلىك الدى. ول جالپىلاستى. ءۇي ىشىندەگى ەركەكتىڭ بەدەلى جويىلدى. ال، ايەل تاربيەلەگەن بالا اكەسى ميلليونەر بولسا دا تىڭدامايدى. ونداي ەركەكتە اكەلىك مىس بولمايدى. اناسى قاي مەكتەپكە بەرەم دەسە، بالاسى سول مەكتەپكە بارادى. مىنە - تاربيە. ۇلكەننەن قىمسىنعان قىزدى كوردىڭ بە؟ كوشەدە ەتەگى اشىق جۇرگەن قىزدار اكە تاربيەسىن تىڭداپ وسكەن قىز با؟! ولاي ەم-ە-س! شاڭىراقتا ەركەكتىڭ بەدەلى قالپىنا كەلمەي، وتباسى تۇزەلمەيدى. اكە قاقى قالپىنا كەلىپ، وتباسىنداعى ادامدار ورىندارىن تاپپاسا، قوعام تۇزەلمەيدى. وكىنىشكە وراي، مۇنداي جاعدايلاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە ءتان قۇبىلىس.
اڭگىمەلەسكەن ۇلاربەك نۇرعالىمۇلى
«namys.kz» سايتى
