ەلىمىزدە قۇنسىزدانۋ كورسەتكىشتەرىن تومەندەتۋگە جانە باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرۋعا باعىتتالعان شارالار تۇراقتى قابىلدانىپ كەلەدى. ۇكىمەتتىڭ ءىس-ارەكەتى ەكونوميكالىق جانە ازىق-تۇلىكتىك سەكتورلاردىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالۋدا. ءبىرىنشى كەزەكتە تاۋارلاردىڭ قۇنىنا باقىلاۋ جاساۋعا باستى نازار اۋدارىلۋدا. دەگەنمەن، بىرقاتار ونىمدەردىڭ باعاسى ءوسىپ بارادى. الىپساتارلاردىڭ ارانىن شەكتەپ، ءتۇتىنۋشى مەن ءوندىرۋشىنىڭ اراسىندا تىكەلەي بايلانىستى جولعا قويۋ ءۇشىن قانداي شارالار قابىلداعان ءجون؟

قاراپايىم مىسال كەلتىرەيىك. ناۋبايحانالارعا بۇرىنعىداي مەملەكەتتىك قوردان ارنايى باعامەن ۇن بولىنبەيتىنىنە قاراماستان نان باعاسىنىڭ جاپپاي ءوسۋى ورىن العان جوق. ونى ايتاسىز، بىرقاتار كاسىپكەرلەر حالىق اراسىندا سۇرانىسقا يە بولكە ناننىڭ قۇنىن ءنومىرى ءبىرىنشى ازىق رەتىندە بۇرىنعى دەڭگەيىندە قالدىردى. ويتكەنى، بۇل جەردە الىپساتارلار سانى از – ادەتتە تاسىمالداۋشىلار ناندى ناۋبايحانادان نەمەسە نان زاۋىتىنان دۇكەندەرگە تىكەلەي جەتكىزەدى. ءسويتىپ، قوسىلاتىن ۇستەمە از بولادى.

ال، باسقا تاۋارلارعا، اسىرەسە كوكونىستەر مەن جەمىستەرگە كەلسەك، جاعداي مۇلدە باسقاشا. مۇندا كەي جاعدايلاردا ەكى ەسە پايدا كورەتىن دەلدال بۋىنداردىڭ تۇتاس ءبىر تىزبەگى بار. سونىڭ سالدارىنان تاۋار باعاسى بەس ەسەگە دەيىن ءوسۋى مۇمكىن!

-مىسالعا الاتىن بولساق، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىندا وندىرۋشىلەر قىرىققاباتتى القاپ باسىنان 17 تەڭگەدەن وتكەردى دەلىك، – دەيدى «اتامەكەن» ۇكپ دەپارتامەنتىنىڭ ساراپشىسى دارحان قاليەۆ. – تۇپتەپ كەلگەندە سولتۇستىكتەگى تۇتىنۋشى ونى 71 تەڭگەدەن ساتىپ الادى. مۇنىڭ ءبارى – دەلدالدىق قۇرىلىمدار تىزبەگىنىڭ سالدارى.

ونىڭ ايتۋىنشا، استانادا سيىر ەتىنىڭ ءار كەلىسىنىڭ باعاسى وندىرۋشىدە 1100 تەڭگەنى قۇرايدى. بىراق، ونىڭ بولشەك ساۋداداعى باعاسى 1520 تەڭگەگە دەيىن ءوسىپ كەتەدى. مۇنداي سىزبا ەلىمىزدىڭ بارلىق قالالارىندا بار.

تۇرعىندارعا كومەككە تۇراقتاندىرۋ قورلارى كەلۋدە. ولاردىڭ مىندەتى – كەنەتتەن باعاسى كوتەرىلىپ كەتكەن ازىق-تۇلىكتى ساۋداعا ارزان باعامەن جاپپاي شىعارۋ ارقىلى تاۋارلار باعاسىن تومەندەتۋ.ودان ءارى ازىق-تۇلىكتەر نارىقتاعىدان ارزان باعامەن ارنايى دۇڭگىرشەكتەر ارقىلى تۇرعىندارعا ساتىلادى.

سونىمەن قاتار ايماقتاردا باعانى باقىلاۋ جونىندەگى جەرگىلىكتى كوميسسيالار دۇكەندەر مەن سۋپەرماركەتتەردى ارالاپ، باعالارىن باعامدايدى. بىراق، كوبىنەسە فاكتىنىڭ ورىن العانىنا كوز جەتكىزۋمەن عانا شەكتەلۋگە تۋرا كەلەدى: بۇل باعالار ورنىندا، ال، انالار نەگە ەكەنى بەلگىسىز جوعارىعا زۋلاپ بارادى.

تۇرعىندارعا اۋىل شارۋاشىلىق جارمەڭكەلەرى دە كومەككە كەلۋدە. وندا كوكونىس وسىرۋشىلەر ءوز تاۋارلارىن تىكەلەي وسىندا الىپ كەلىپ باستاپقى باعاسىمەن قويا الادى. مۇنداي جارمەڭكەلەر قاراپايىم تۇتىنۋشىلار اراسىندا تانىمال بولىپ تا ۇلگەردى، دەگەنمەن، ولاردى ءجيى وتكىزۋ مۇمكىن بولماي تۇر. مۇنداي جارمەڭكەلەر ەڭ ءجيى دەگەندە اپتاسىنا ءبىر رەت وتكىزىلەتىن بولسا، باسقا ۋاقىتتا باعانىڭ ءبارىن نارىق رەتتەۋدە.

تۇبەگەيلى شارا

ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋ كەرەك ەكەندىگى تۇسىنىكتى. بۇل ورايدا «اتامەكەن»  ۇلتتىق كاسىپكەرلىك پالاتاسىنىڭ ەلىمىزدە كوتەرمە-ۇيلەستىرۋ ورتالىقتارى (كوتەرمە-ۇيلەستىرۋ ورتالىقتارى) قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسى نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق باستاما. ولاردىڭ مىندەتى – باسى ارتىق دەلدالدىق قۇرىلىمداردى جويىپ، سول ارقىلى ەل ىشىندە ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسىن ارزانداتۋ.

– بۇگىنگى تاڭدا زامان شىندىعىنا ساي بولۋىمىز كەرەك جانە ەل بازارلارىندا ءتارتىپ ورناتۋىمىز قاجەت – بەيبەرەكەتتىككە، لاستىققا، ساۋدا جاساۋعا لايىقتى جاعدايدىڭ بولماۋىنا، ەڭ باستىسى دەلدالداردىڭ تۇتاس ءبىر تىزبەگىنە جول بەرمەۋ ءۇشىن جاڭعىرتۋ شارالارىن جۇرگىزۋىمىز قاجەت، – دەيدى «اتامەكەن» ۇكپ شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ جونىندەگى دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى-باسقارۋشى ديرەكتور دىنمۇحامەد ابساتتاروۆ. – قىرۋار قارجى جۇمساپ، ماڭداي تەرىن توگىپ ءونىم وسىرگەن شارۋالاردىڭ تۇپكى ەسەپتە تيىن-تەبەن تاباتىنى، ال، الىپساتارلاردىڭ جان قيناماي ەكى-ءۇش ەسە پايدا كورەتىنى دۇرىس پا؟ جاعدايدى كۇرت وزگەرتۋىمىز، بۇل ماسەلەدە ءتارتىپ ورناتۋىمىز كەرەك. سول ءۇشىن دە ءبىز باعانى ايقىنداۋدا تەجەۋشى تەتىككە اينالاتىن كوتەرمە-تاراتۋ ورتالىقتارىن قۇرۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز.

دىنمۇحامەد اباساتتاروۆتىڭ تۇسىندىرۋىنشە،  جۇمىسىنا جوباعا قىزىعۋشىلىق تانىتقان بيزنەسمەندەر تارتىلماق. بىراق، مەملەكەت تاراپىنان دا قارجىلىق قولداۋ بولۋى مۇمكىن.

– شارۋالار ءوز تاۋارلارىن كەپىلدى تۇردە وتكەرۋ، ال، سۋپەرماركەتتەر مەن ساۋدا جەلىلەرى تاۋاردى ءتيىمدى باعا بويىنشا الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى، –دەيدى ول. – ناتيجەسىندە تۇتىنۋشى دا، ءوندىرۋشى دە ۇتادى.

ەلىمىزدىڭ بىرقاتار قۇرىلىمدارىنىڭ باسشىلارى اتالمىش جوباعا قولداۋ بىلدىرسە، كوپتەگەن كاسىپكەر قازىردىڭ وزىندە جوباعا قاتىسۋعا، ءتىپتى ينۆەستيتسيا سالۋعا ىقىلاس تانىتىپ وتىر. ماسەلەن، تارازداعى ەكى بازاردىڭ باسشىلارى ءوز بازارلارىنىڭ اۋماعىندا كوتەرمە-ۇيلەستىرۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ جۇمىستارىن باستاۋعا دايىن. ولاردا كوتەرمە-ۇيلەستىرۋ ورتالىقتارىن ورنالاستىرۋعا بولاتىن وندىرىستىك الاڭدار، سونىمەن قاتار بولاشاق كوتەرمە-تاراتۋ ورتالىقتارى ءۇشىن پايدالانۋعا بولاتىن بوس قويمالار، كونتەينەرلەر مەن سالقىن بولمەلەر بار.

بۇل ورايدا ۇكپ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جامبىل بازارلارىنداعى باعا قالىپتاستىرۋ ماسەلەسىن دە زەردەلەگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. مۇندا تاۋارلاردىڭ قۇنىنداعى الشاقتىقتىڭ ۇلكەن ەكەندىگى انىقتالدى – تاۋارلاردى جەتكىزۋ اۋقىمىنىڭ الا-قۇلالىعىنا قاراي ول الشاقتىق كەي جاعدايدا 100 پايىزعا دەيىن جەتەدى ەكەن. دەلدالدىق قۇرىلىمداردى جويۋ باعاداعى وسىنداي سەكىرىستەردى بولدىرماۋعا كومەكتەسەدى.

قازىرگى كەزدە پالاتا ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىنان ۇسىنىستار جيناپ جاتىر. ول ۇسىنىستار كوتەرمە-ۇيلەستىرۋ ورتالىقتارىن ۇيىمداستىرۋ ەرەجەسىن قالىپتاستىرۋ بارىسىندا ەسكەرىلەتىن بولادى.

الىپساتارلىقتى الشاقتايتىن بۇل شارا ەل ۇكىمەتى قابىلداپ جاتقان باسقا دا شارالارمەن بىرگە رەسپۋبليكا بازارلارىنداعى باعانىڭ ءوسۋىن تەجەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن بولادى دەپ سەنگىمىز كەلەدى. سوندا تۇتىنۋشى مەن جەتكىزىپ بەرۋشى تىكەلەي بايلانىس ورناتىپ، دەلدالدىق قۇرىلىمداردىڭ سانى ازايادى.

شۋحرات حاشيموۆ، تاراز

Abai.kz