ءابدىراشيت باكىرۇلىمەن اڭگىمە
بۇگىن ءبىز فۋرانوۆ كوشەسىنىڭ نۇرسۇلتان نازارباەۆ كوشەسى بولىپ وزگەرۋى جانە ورتالىق ازياداعى جەكە باسقا تابىنۋشىلىق كۋلتى جايلى ءسوز قوزعايمىز.
نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى:
-ءابدىراشيت اعا، ءوزىڭىز بىلەتىندەي وتكەندە الماتى قالاسىنىڭ ءماسليحاتى شەشىم شىعارىپ، الماتىداعى فۋرمانوۆ كوشەسىن نۇرسۇلتان نازارباەۆ كوشەسى دەپ اۋىستىردى.
بىراق، بۇل سەنساتسيا بولمادى. سەبەبى، كوپ جۇرت ونسىز دا ءتۇپتىڭ-ءتۇبى بۇل كوشەنىڭ «نازارباەۆ كوشەسى» بولىپ وزگەرەتىنىن ءبىلدى.
ەندى مىنا ءبىر دەرەككە نازار سالىڭىزشى، بۇل كوشە «فۋرمانوۆ» دەپ اتالعانىنا تۇپ-تۋرا 61 جىل بولىپتى. الدەبىر فۋرمانوۆتى 61 جىل ۇلىقتادىق.
ءدال سول كوشەنىڭ نۇرسۇلتان نازارباەۆ دەپ وزگەرتىلۋىن قالا تۇرعىندارى مەن ينتەلەگەنتسيا قالاعان كورىنەدى. اگاراكي اكىم وتىرىك ايتپاسا، تاپ سولاي. ۇسىنىس بولعان. ءماسليحات جۇرتتىڭ ۇسىنىسى شەڭبەرىندە تالقى جاساپ، شەشىم شىعارعان. ال ءسىز وسىعان سەنەسىز بە؟ سەبەبى، ءسىز دە، مەن دە بىزدەگى باسقارۋ سيستەماسىنىڭ مۇنداي پروتسەسستەردى قالاي جۇزەە اسىراتىنىن بىلەمىز عوي...
ءابدىراشيت باكىرۇلى:
-نۇرگەلدىجان، الماتىداعى فۋرمانوۆ كوشەسىنىڭ ن.نازارباەۆ اتىنا اۋىستىرىلعانى تۋرالى ايتار بولساق، ارينە، زاڭ جۇزىندە ول ءۇشىن كوشە، قالا تۇرعىندارى وسى باستامانى كوتەرەدى. سودان كەيىن حالىقتىڭ سۇرانىسىن ەسكەرىپ، قالالىق ءماسليحات شەشىم قابىلداپ، ونى وناماستيكالىق كوميتەت بەكىتەدى. سونىمەن، حالىقتىڭ ءوتىنىشى ورىندالعان بولىپ شىعادى... مەن جوعارىدا «باستاما، ءوتىنىش»، «شەشىم» سوزدەرىن تىرناقشاعا سانالى تۇردە الماي جازعان سەبەبىم – بۇل شارانىڭ ءدال وسى رەتپەن، ياعني «زاڭدى» تۇردە جۇزەگە اسىرىلعانىنا ەش كۇمان كەلتىرمەگەندىكتەن دەسە بولادى.
ءماسليحاتتىڭ زاڭ اياسىندا شەشىم قابىلداعانىنا بەك سەنىمدىمىن. بىراق، قازىرگى بيلىك جۇيەسىنىڭ قىر-سىرىن ءبىرشاما بىلەتىندىكتەن، مەن وزىمە «ول زاڭدىلىق قالاي جانە قانداي ماقساتتا ورىن الدى؟» دەگەن سۇراقتى قويۋعا ءماجبۇرمىن.
نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى:
-ەندى وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىكشى. مەن اۆتوريتارلىق باسقارۋدىڭ – كۋلتقا تابىنۋ دەيتىن قاسىرەتى جايلى ايتپاقپىن.
ءوزىڭىز بىلەتىندەي، نۇرسۇلتان نازارباەۆقا تۇركيانىڭ ءتورت قالاسىندا كوشە بەردى. ۇزىن-سانى شەشەنستان، تاتارستان، ينگۋشەتيا سەكىلدى اۆتونومدى ەلدەردە 10-عا تاياۋ كوشە نۇرسۇلتان نازارباەۆ اتىندا. ءتىپتى ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەر دە از ەمەس.
اسىرەسە، قازاقستاندا نازارباەۆ اتىنداعى ساياباقتار، مەكتەپتەر، جوو مەن مۇراجايلار ايتارلىقتاي كوپ.
ارينە، نازارباەۆتىڭ تاۋەلسىزدىك العان جىلدارداعى اتقارعان شارۋالارى جەتەرلىك. دەگەنمەن، ءبىز وتكەندە ءسوز ەتكەن روبەرت مۋگابە دە ءوز ەلىنىڭ تاريحىندا بيلىك باسىنا ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن باتىر وبرازىندا كەلگەن ەدى.
ءاۋ باستا حالىقتىق سيمپاتياعا يە بولعان باسشىلاردىڭ اۆتورتارلى جۇيە قالىپتاستىرىپ، كۋلت تۇلعاعا اينالىپ كەتەتىنە ءبىرىنشى كەزەكتە پرەزيدەنتتىڭ اينالاسىنداعى توپ كىنالى دەپ ەسەپتەيمىن.
ءابدىراشيت باكىرۇلى:
-نۇرگەلدى، ەسىڭدە مە، وتكەن جولى ەكەۋمىز مۋگابە تۋرالى پىكىر الماسقاندا مەن ساعان «اۆتوريتاريزم تابيعاتىن زەرتتەپ كورسەڭ قايتەدى؟» دەگەن ءوتىنىش ايتىپ ەدىم... ونى ايتۋىمنىڭ سەبەبى، مىنە، كوپ ۇزاماي-اق كورىنىس بەرگەنىن بۇگىن ءوزىڭ دە كورىپ وتىرسىڭ. ەرتەرەكتە مەن پرەزيدەنتتىڭ بالاڭ كەزىندە ۋكراينادا بىرگە وقىعان دوسى، پارتياسىنىڭ توراعاسى، مارقۇم ماقسۇت نارىكباەۆتىڭ «ادىلەت» پارتياسىندا ءبىراز قىزمەت اتقاردىم. ءباسپاسوز كونفەرەنتسيالارىن ۇيىمداستىرۋ مەنىڭ مىندەتىم ەدى. سونداي ءبىر كونفەرەنتسيادا ماقسۇت اعا «قازىرگى بيلىكتى ەلباسىعا تولىق وتكىزىپ بەرۋ كەرەك» دەگەنى ەسىمدە. ول كىسى ويىن بىلاي تۇسىندىرگەن بولاتىن: «قازىرگى مينيسترلەر، اكىمدەر قانداي ءىستى قولعا الماسىن – بارلىعىن «ەلباسى تاپسىرماسىمەن،، «پرەزيدەنتتىڭ نۇسقاۋىمەن» دەپ باستايدى. ولاي بولسا، ءوز بەتىمەن ەشقانداي ارەكەت ەتۋگە قابىلەتسىز، سوڭىندا ءوز ىستەرىنە ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىگى جوق مينيسترلەردىڭ، اكىمدەردىڭ بىزگە قاجەتى قانشا؟ ءبىز نە ءۇشىن ولاردى وراسان زور شىعىن شىعارىپ ۇستاپ وتىرمىز؟ ودان گورى بارلىق باستاما كوتەرەتىن، ءسويتىپ، بارلىق جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز مويىندارىنا ارتاتىن پرەزيدەنتتىك باسقارۋعا تىكەلەي كوشكەن دۇرىس ەمەس پە؟» دەگەن ەدى. سودان بەرى ءبىرشاما ۋاقىتتى ارتقا تاستادىق. سول ەكى ارادا پرەزيدەنت بيلىك وكىلەتتىگىن ءبولىسۋ تۋرالى جارلىققا قول قويىپ، ءاربىر بيلىك بۋىندارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى دا! بىراق، سوعان قاراماستان، ءبىزدىڭ بيلىك حالىقپەن ەتەنە جۇمىس جاساپ، جاڭا باستامالاردى كوتەرىپ، مەملەكەت قۋاتىن ارتتىرا ءتۇسۋدىڭ ورنىنا - ءالى دە جالتاقتاپ، ەلباسىنىڭ ارتىنا «تىعىلۋىن» قويار ەمەس. ول ءۇشىن ولار ىڭعايىن تاۋىپ، بۇگىندە قارتايا باستاعان ەلباسىنىڭ «كوڭىلىن تابۋمەن» جاپپاي شۇعىلدانىپ جاتىر.
نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى:
-راس ايتاسىز، بۇعان سەبەپ تە جوق ەمەس. وتكەن جىلى تاۋەلسىز Numbeo پورتالى الەم بويىنشا ءومىر ءسۇرۋ ءسۇرۋ دەڭگەيى مەن ساياحاتتاۋ ءۇشىن ەڭ ارزان جانە ەڭ قىمبات 122 مەملەكەتتىڭ رەيتينگىن جاريالادى. مۇندا الەمنىڭ ەڭ كەدەي بەس مەملەكەتىنىڭ ءبىرى – قازاقستان دەپ كورسەتىلگەن.
بۇل بۇل ما، قازىردىڭ وزىندە كۇنكورىس دەڭگەيى تومەندەگەن. ورتاشا ەسەپپەن ەڭ تومەنگى سوما 21 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى.
قازاقستاننىڭ ەڭ داۋلەتتى 50 ادامىنىڭ بايلىعىن ءۇش وبلىستىڭ (اقمولا، جامبىل جانە سولتۇستىك قازاقستان) ىشكى ونىمىمەن تەڭەستىرۋگە بولادى. بۇل ەلدە جارتى ميلليوننان استام ادام ولمەستىڭ كۇنىن كەشىپ وتىر.
جو-جوق، ميللياردەرلەر بىزدە دە بار. ەلدەگى 50 بايدىڭ باسىندا بولات وتەمۇراتوۆ تۇر. ونىڭ 2 400 000 000 دوللارى بار. تيمۋر قۇلىباەۆ تا ۇشتىكتە. مۇنىڭ بارلىعى دا سەبەپ...
ءابدىراشيت باكىرۇلى:
-دۇرىس، قازىر ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى ءماز ەمەس. قازاقستان ينفلياتسيانىڭ ارتۋى جاعىنان پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ الدىنا شىقتى. ال حالىقتاڭ تۇرمىس دەڭگەيى جونىنەن الەمدەگى ەلدەردىڭ سوڭىندا قالدى. ول تۋرالى دەرەكتەر باسپاسوزدە اشىق جاريالانۋدا. مۇنداي كەزەڭدە بيلىكتىڭ بار ماقساتى – وسىنداي قيىن كەزەڭنەن تەزىرەك شىعۋعا، حالىقتى وتانشىلدىققا باستاي وتىرىپ، ونىڭ جاعدايىن شۇعىل تۇزەۋگە بۇرىلۋى ءتيىس ەدى عوي. ال، وسى – تۇرمىسى تومەندەگەن حالىقتىڭ «اشۋلى» كەزىندە ومىرگە كەلگەن بۇل – مەيلى، الماتى قالاسى ءۇشىن بولسا دا – «تاريحي شەشىم» حالىق تاراپىنان بىرىنشىدەن - جاعىمپازدىقتىڭ، ەكىنشىدەن − بيلىكتىڭ ەلباسىنا «جاستىق بەرۋ» ارقىلى وزدەرىنىڭ ارەكەتسىزدىگىن، السىزدىگىن جۋىپ-شايۋدىڭ كورىنىسى دەپ ساناۋعا بولاتىنىن كورسەتەدى. مۇنداعى موتيۆاتسيا ەلباسى مارتەبەسىن وسىرۋگە، وعان دەگەن حالىقتىڭ شىنايى سىي-قۇرمەتىن كورسەتۋگە باعىتتالماعانى «اق ماتانى قارا جىپپەن تىككەندەي» كوزگە كورىنىپ-اق تۇر ەمەس پە؟!. ولار وسىنى نەگە ۇقپايدى؟ ەلباسى وسى «مارتەبەگە» سونشالىقتى ءزارۋ مە ەدى − مەن ولاي دەپ ويلامايمىن...ءيا، كەزىندە ماقسۇت اعا وتە ءدال ايتقان ەكەن!
نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى:
-ورتالىق ازياداعى جەكە باسقا تابىنۋشىلىق دەرتى جايلى ايتسام ورىندا بولار. بايقاعانىمىز وا باسشىلارى نەعۇرلىم بيلىكتە ۇزاق وتىرسا، وعان كۋلت تۇلعا رەتىندە تابىنۋشىلىق كۇشەيەدى. اۋەل باستاعى حالىقتىق سيمپاتيا بىرتە-بىرتە ناگاتيۆكە اينالادى ەكەن.
ءبىز مىسالدى الىستان ەمەس، ورتالىق ازيادان ىزدەيمىز عوي. وتكەندە تۇركىمەنستاننان اقپار جەتتى. قازىرگى پرەزيدەنت گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆ بۇرىنعى باسشى ساپارمۇرات نيازوۆ تۋرالى ەستەلىكتەردى جويىپ، «بارلىق تۇركىمەننىڭ اتاسى» اتالىپ كەتكەن نيازوۆتىڭ كوزى تىرىسىندە قويىلعان ەسكەرتكىشتەردى قۇلاتا باستادى. شاتاسپاسام، بۇل 2007 جىلدان باستالدى-اۋ.
1985-2006 جىلدارى ارالىعىندا ەل باسقارعان ساپارمۇرات نيازوۆتىڭ (تۇركىمەنباسىنىڭ) ءتىرى كەزىندە وعان تۇركىمەنستان بويىنشا 100-گە جۋىق ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ال 2017 جىلى تۇركىمەن جۇرتى «قۇدايداي تابىنعان» ساپارمۇرات نيازوۆتىڭ اكەسى اتامۇراتقا قويىلعان ەسكەرتكىشتەر جويىلدى. ەندى مىنە، 2017-دە ول تۋرالى ايتۋعا دا بولمايتىن جاعدايعا جەتتى.
نەمەسە مارقۇم وزبەكستاننىڭ ليدەرى يسلام اكا كاريموۆتىڭ دە كومانداسى بەردىمۇحامەدوۆ پەن نازارباەۆتان كەم تۇسپەيتىن ەدى.
بۇل جاعداي ءبىزدىڭ ەلگە دە تاڭسىق ەمەس. بىزدە اينالاسى 26 جىلدىڭ ىشىندە پرەزيدەنتكە ارناپ 10-عا جۋىق ەسكەرتكىش ورناتىپ، تاستان تۇلعا سالۋعا ماشىقتانىپ العانبىز.
ايتا بەرسەك مىسال كوپ. ۇلىقتاۋىن ۇلىقتارمىز-اۋ... بىراق، اقىر اياعىندا بارلىعى ءبىر ستسەناريمەن اياتالىنىن دا كوزىمىز كوردى. ونىڭ دالەلى – كەشەگى مۋگابەنىڭ تاعدىرى.
ءابدىراشيت باكىرۇلى:
-بۇرىنعى زاماندا برەجنەۆ قايتىس بولعاندا، بۇكىل سوۆەت حالقى ازا تۇتىپ، ءبىز الماتىداعى ءبىر الاڭدى سونىڭ اتىنا بەرىپ جىبەردىك. كەيىنىرەك سول برەجنەۆ الاڭىندا قازاق جاستارى لاپ كوتەرىلىپ، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى شىراعىن جاقتى. ول ۇلعايىپ، اقىر سوڭىندا كسرو-داعى بارلىق رەسپۋبليكالار تاۋەلسىزدىك الىپ شىقتى. ەندى، مىنە، سول بۇرىنعى برەجنەۆ الاڭى قالاي اتالادى؟ «تاۋەلسىزدىك الاڭى» دەپ اتالماي ما؟! ونداعى تۇرعان الىپ مونۋمەنت تە «تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى» دەپ اتالادى. بۇل − تاريح. ەشكىم دە تاريحتان قۇتىلا المايدى. ەگەر، بيلىك تۇلعانى «تۇلعا» ەتكىسى كەلسە، ونىڭ «اتىنان بۇرىن زاتىن» كوتەرۋى ءتيىس، ول − مەملەكەتتى قۋاتتى ەتۋ، قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ماڭگىلىك ەتۋ! وسى جولدا ونىڭ حالىقپەن بىرگە بولعانى، بارلىق ارەكەتى اشىق، مەملەكەتشىل بولعانى قاجەت! وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ اكىمقارالار ەلباسى ايتقانداي «حالىققا قىزمەت ەتۋدەن» بۇرىن، ەلباسىنىڭ الدىندا جاقسىاتتانىپ قالۋدى باسشىلىققا الۋعا ۇيرەنگەن. نە ءۇشىن؟ ورىنتاق ءۇشىن بە؟ «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەگەن − ەرتەڭ تابيعات زاڭىمەن، اللا امىرىمەن ول كىسى ولاي-بۇلاي بولىپ جاتسا − وندا وعان قانداي ماراپات-قۇرمەت كورسەتەمىز؟ «ءبارىن دە كوزى تىرىسىندە جاساپ قويىپ ەدىك، ەندى بەرىلەتىن كوشە دە قالماپتى» دەپ اۋىزدى قۇرعاق شوپپەن ءسۇرتىپ وتىرامىز با؟ ۇياتتىڭ كوكەسى سوندا بولماي ما!
Abai.kz
