ەندىگى بەلگىلى بولعانداي، قر پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىسى وتكەن سارسەنبىدە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر قاتىناستارىن رەتتەۋ ماسەلەلەرى بويىنشا كەيبىر زاڭ اكتىلەرىنە تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن العاشقى وقىلىمدا ماقۇلدادى. بۇل زاڭ جوباسى بىلتىرعى جىلى قازاقستاندى دۇرلىكتىرگەن «جەر ميتينگىلەرىنىڭ» ناتيجەسى ەدى.

ەسكە سالا كەتيىك، قازاقستاننىڭ جەر تۋرالى زاڭىنا 2015 جىلى كۇزدە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن ەدى. ول وزگەرىستەر 2016 جىلى كوكتەمدە قازاقستان قوعامىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعان «جەر ميتينگىلەرىنە» ۇلاستى. العاشقىسى 2016 جىلى ءساۋىردىڭ 24-ءى كۇنى اتىراۋداعى يساتاي–ماحامبەت الاڭىندا ءوتتى. نارازىلىق اكتسياسىنا قاتىسۋشىلار زاڭداعى شەتەلدىكتەرگە اۋىل شارۋاشىلىعى جەرىن جالعا بەرۋ مەرزىمىن 10 جىلدان 25 جىلعا دەيىن ۇزارتۋ جانە قۇرامىندا شەتەلدىكتەر بار سەرىكتەستىكتەرگە ساتۋ تۋرالى باپتارعا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، پرەزيدەنت نازارباەۆقا ۇندەۋ جولدادى. بۇدان سوڭ بىرنەشە قالادا «جەر داۋىنا» قاتىستى نارازىلىق اكتسيالارى ءوتتى. وسىدان كەيىن پرەزيدەنت نازارباەۆ زاڭنىڭ داۋلى باپتارىنا بەس جىلعا موراتوري جاريالاپ، زاڭدى تالقىلاۋ ءۇشىن قوعامدىق جەر كوميسسياسى قۇرىلدى.

ال ەندى وسى ۇلى دۇرمەكتىڭ ناتيجەسىندە تۋعان جاڭا زاڭ جوباسى قانداي بولدى؟ جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ جانە ساتۋعا قارسى شىققان قازاقتاردىڭ تالابى بۇل جوبادا كورىنىس تاپتى ما؟ جەر قاتىناستارىن رەتتەۋشى زاڭ قازاق حالقىنىڭ بولاشاق مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرمەي مە؟

ءبىز ەل-جۇرتتى دۇرلىكتىرگەن وسى جانە جەر ماسەلەسىنە قاتىستى باسقا دا سۇراقتارعا تۇسىنىك الۋ ءۇشىن، بەلگىلى قوعام بەلسەندىسى، ەكونوميست-عالىم مۇحتار تايجاندى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

نەگە تايجان؟ سەبەبى ول جەر كوميسسياسىنىڭ جانە جاڭا زاڭنىڭ جوباسىن جاساۋ توپتارىنىڭ جۇمىستارىنا، پارلامەنتتەگى تالقىلاۋلارعا ەتەنە ارالاسقان ازامات ەدى.

– مۇحتار، ءماجىلىستىڭ ءبىرىنشى وقىلىمىندا قابىلدانعان زاڭ جوباسى جونىندە ەلگە تولىق اقپارات ءالى جەتكەن جوق. جۇرتشىلىق تەك شەكارا ماڭىنداعى جەرلەر شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلمەيدى، جەكە مەنشىككە ساتىلمايدى دەگەن ءاتۇستى ايتىلعان رەسمي حاباردان باسقا ءجىبى ءتۇزۋ تۇسىنىكتەمەگە ءزارۋ بولىپ وتىرعانىن بايقايمىز. سوندىقتان قازاقتاردى الاشاپقىنعا دۋشار ەتكەن جەر ماسەلەسىنە قاتىستى ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن قايىرۋعا ءوزىڭدى شاقىرىپ وتىرمىن. ەڭ الدىمەن توتەسىن ايتشى: بىلتىرعى جىلى وتكەن ميتينگتەردە ايتىلعان حالىقتىڭ تالابى ورىندالدى ما؟

– مەن دە توتەسىن ايتايىن: حالىقتىڭ ەڭ باستى تالابى: «جەر ساتىلماسىن، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلمەسىن!» دەگەن تالابى تولىعىمەن ورىندالدى دەپ ازاماتتىق اتىممەن ايتا الامىن!

– ءاپ-بارەكەلدى! ەندى وسى ءسوزىڭدى تارقاتىپ شىق...

– وتكەن اپتاداعى زاڭنىڭ العاشقى وقىلىمىندا بىلتىرعى – 2016 جىلعى مامىرداعى پرەزيدەنتتىڭ موراتوري جاريالاۋ جونىندەگى جارلىعىنا ساي دايىندالعان زاڭ جوباسىنا ناقتى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. ەسكەرتە كەتەيىن، جاريالانعان موراتوري تەك 2015 جىلى قاراشا ايىندا قابىلدانعان زاڭنىڭ قولدانىسىن توقتاتقان ەدى. جەر كوميسسياسىنىڭ وتىرىستارىنان كەيىن، وتكەن تامىز ايىندا موراتوري مەرزىمىن 2021 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ۇزارتۋ جونىندە تاعى ءبىر جارلىق شىقتى. بىراق پرەزيدەنتتىڭ جارلىعى – زاڭ ەمەس: جارلىقتىڭ پارمەنى زاڭنان ارى اسا المايدى. جارلىق نەگىزىندە بىلتىر جەلتوقسان ايىنىڭ 23-ىندە زاڭ قابىلداندى. ال بۇل جولى ءبىرىنشى وقىلىمدا قابىلدانعان زاڭ جوباسى پرەزيدەنت جاريالاعان تىيىمدى زاڭ جولىنا كوشىردى.

– ەندەشە وسى وزگەرىستەردى ەل-جۇرتقا، گازەت وقىرماندارىنا جۇيەلەپ، جىلىكتەپ، ءتۇسىندىرىپ بەرۋ قاجەت. وكىنىشتىسى دە سول – ءتيىستى رەسمي ورىندار اۋىزدارىن بۋىپ وتىر. نەگە؟ الدە بۇ حالىق قابىلدانعان زاڭنان ماقۇرىم بولسىن دەي مە ەكەن – تۇسىنىكسىز!

– ءيا، ەرمۇرات اعا، حالىقتىڭ، اسىرەسە قازاقتىڭ مۇددەسىنە ساي جاپ-جاقسى زاڭ قابىلدانايىن دەپ تۇر، بىراق ونى ناسيحاتتاۋ جاعى نەگە كەمشىن ەكەنىنە مەن دە اڭ-تاڭمىن. نەگىزى، زاڭ جوباسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن ءتيىمدى پايدالانۋدى قاداعالاۋ شارالارى، شەكارا سىزىعىندا ورنالاسقان جەرلەردى شەتەلدىكتەرگە، ازاماتتىعى جوق ادامدارعا، شەتەل ازاماتىمەن نەمەسە ازاماتتىعى جوق اداممەن نەكەگە تۇرعان قازاقستان ازاماتىنا، شەتەلدىك زاڭدى تۇلعالارعا جانە قۇرامىندا شەتەل ازاماتى بار قازاقستاندىق زاڭدى تۇلعالارعا جەردى جالعا بەرۋگە جانە ساتۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالىنعان.

زاڭدى تۇلعادا، ءتىپتى ءىس جۇرگىزۋشى سۋبەكتىنىڭ قۇرامىنداعى شەتەلدىكتىڭ نەمەسە مۇددەلى تۇلعانىڭ ءبىر پايىز ۇلەسى بولسا دا، اۋىل شارۋاشىلىعىنا ارنالعان جەر جالعا بەرىلمەيدى. وسى تالاپ زاڭنان كورىنىس تاپتى. كوميسسيا وتىرىسىندا ادىلەت مينيسترلىگى وسى وزگەرىسكە قارسى بولعانىن دا بىلگەنىمىز ءجون.

– ال شەكارادان تىس جەرلەر شە؟ ول جەرلەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋ-ساتپاۋ ماسەلەسى نە بولدى؟

– جوق، جەر شەتەل ازاماتىنا جالعا دا بەرىلمەيدى، ساتىلمايدى دا! ءبىتتى! زاڭ جوباسى وسى ۇلگىدە تولىعىمەن قابىلدانسا، حالىقتىڭ تالابى ورىندالدى دەپ بىلەم.

– قۇداي وڭداعان ەكەن! ال جەر كوميسسياسى تاراپىنان بيلىككە قويىلعان 11 تالاپ ەسكەرىلدى مە؟

– ەل ىشىندە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە «كوميسسيا جۇمىسى ناتيجەسىز» بولدى دەگەن رەنىشتەر ايتىلىپ جاتىر. ونداي پىكىرلەرگە ايتارىم: كوميسسيانىڭ جۇمىسى رەسمي حاتتالىپ، قۇجاتى تۇزىلگەن. ول حاتتامانى الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشامدا جاريالادىم، قاجەت بولسا، كەز كەلگەن ادامنىڭ وقىپ-تانىسۋىنا بولادى.

ايتپاقشى، جەر كوميسسياسى ۇسىنعان 11 تالاپ زاڭ جوباسىنىڭ قانداي باپتارىندا قاراستىرىلعانى جونىندەگى ءتىزىم-كەستەنى دە الا كەلدىم. قاجەت دەسەڭىزدەر، گازەتتە جاريالاۋعا بولادى.

قازاقستاندىقتاردىڭ جەردى 49 جىلعا جالعا الۋ مۇمكىندىگى ايتىلعان باپتى وزگەرىسسىز قالدىرۋ جونىندە ۇسىنىستار بولعان. موراتوري جاريالانعان 2015 جىلعى زاڭدا قازاقستاندىقتارعا جەردى جالعا بەرمەۋ جونىندە ايتىلعان. وندا اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ازاماتتار جەردى تەك قانا ساتىپ الۋى كەرەك بولاتىن، ال جالعا الۋ جونىندەگى زاڭدى قۇقىقتارى بۇزىلعان ەدى. ال كەرىسىنشە، شەتەلدىكتەردىڭ جالعا دا، ساتىپ الۋىنا دا بولاتىن باپتارى بار ەدى. ەندى جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋگە دە، ساتۋعا دا تىيىم سالىنىپ، ال قازاقستان ازاماتتارى جەردى جالعا الۋ قۇقىنا يە بولدى. بىراق جەر ەشكىمگە ساتىلمايدى!

– سوندا جەر قازاقستان ازاماتتارىنا دا ساتىلمايتىن بولدى ما؟

– پرەزيدەنتتىڭ موراتوري جاريالاۋ جونىندەگى جارلىعىندا كورسەتىلگەندەي، جەر بەس جىلعا دەيىن ەشكىمگە ساتىلمايدى. ونىڭ ءبىر جىلى ءوتتى، ال الداعى ءتورت جىل ىشىندە جەردى ساتۋ ماسەلەسى جونىندە ەشكىم دە اۋىز اشا المايدى. ودان كەيىن وسى ماسەلەگە مىندەتتى تۇردە قايتىپ ورالامىز. اماندىق بولسا، وسى ەلدەن كەتپەيمىز، قازاقتىڭ سانى دا، سانا-سەزىمى دە وسەدى. بۇگىنگى قالىپتاسقان ساياسي جۇيە وزگەرەدى، بالكىم، ءوزىمىز پارلامەنتكە بارارمىز. اتقارۋشى بيلىكتىڭ ماڭىندا جۇرمەسەك تە، بىلتىر جەرىمىزدى قورعاپ قالدىق، الداعى ءتورت جىلدان كەيىن دە كيەلى توپىراق ەشكىمنىڭ تالكەگىنە تۇسپەۋ ءۇشىن وسى باستان بەلسەندى قيمىل كورسەتۋىمىز كەرەك.

– ال مىڭداعان، ميلليونداعان گەكتار جەردى يەلەنگەن لاتيفۋنديستەرگە قاتىستى زاڭ جوباسىندا قانداي وزگەرىستەر بار؟

– ول ماسەلەنىڭ دە بەتى اشىلدى. ماسەلەن، لاتيفۋنديستەردىڭ اراسىندا جەردى يەلەنگەنىمەن، ونى پايداعا جاراتپايتىندارى، بوس جاتقان ۇلان-بايتاق جەردىڭ ءار گەكتارىنا مەملەكەتتىك سۋبسيديا الىپ، تەگىننەن-تەگىن شىلقىپ وتىرعاندارى دا بار. نە بولماسا، نەسيە الۋ ءۇشىن بانككە كەپىلدىككە قويىپ، باسقا بيزنەسىن دوڭگەلەتىپ جۇرگەندەر تاعى بار. ماسەلەن، «قازەكسپورتاستىق»، «يۆولگا» سياقتى كومپانيالار ون بەس جىلدىڭ ىشىندە 4 ميلليارد 600 مىڭ تەڭگە سۋبسيديالىق قارجىعا قارىق بولعان. بۇگىنگى تاڭدا ولاردىڭ ءبارى بانكروت بولدى، ال العان جەرلەرى بانكىلەردىڭ كەپىلدىگىندە تۇر: نە وزىنە، نە باسقاعا جوق. ەندى جاڭا زاڭ جوباسى بويىنشا، لاتيفۋنديست ەكى جىل كولەمىندە ەگىن ەكپەي، تەك سۋبسيديا الىپ، جەردى تولىق يگەرمەيتىن بولسا، مەملەكەت قايتارىپ الادى.

– دەگەنمەن، جەردى جەكە مەنشىككە ساتىپ العاندار دا بار عوي: ولاردىڭ جاعدايى نە بولماق؟ اسىرەسە ۇساق شارۋاشىلىقتار داعدارىس جاعدايىندا مەنشىك جەرىن يگەرە الماسا شە؟

– قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعىنا ارنالعان 200 ملن گەكتار جەر بار. جەكە مەنشىكتە تۇرعانى وسىنىڭ 1,3 ملن گەكتارى عانا، ياعني ونىڭ ۇلەس سالماعى 0,6 پايىز عانا. مەملەكەت مەملەكەتتىڭ قاجەتتىلىگىنە دەپ، جەردى لاتيفۋنديستەردەن قايتارىپ الام دەسە، جالعا بەرۋ جونىندەگى كەلىسىم-شارتتى بۇزادى. ال فەرمەرلەردىڭ، شارۋالىق قوجالىقتاردىڭ قولىنداعى جەكە مەنشىكتەگى جەرلەر كولەمى كوپ ەمەس: 50–60 گەكتاردان اسپايتىن ۇساق جەر تەلىمدەرى بار. ولاردىڭ ۇلەس سالماعى وتە از، ءارى ودان مەملەكەتكە كەلىپ-كەتەر زيان دا جوق. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە دە قاتەر توندىرمەيدى. ال الپاۋىت لاتيفۋنيستەردىڭ قولىنداعى جەردىڭ اۋماعى ۇلكەن، ويتكەنى ولار جەردى اقشا جۇمساپ، ساتىپ العان جوق. جالعا الىپ، ءار گەكتارى ءۇشىن سۋبسيديانىڭ پايداسىن كورىپ وتىر. مىنە، وسىنداي مەملەكەتكە ماسىل بولىپ وتىرعان لاتيفۋنديستەرگە جاڭا زاڭ جوباسىنىڭ تالاپتارى وڭاي تيمەسى انىق.

– زاڭ تالاپتارىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ ماسەلەسى جونىندە نە ايتۋعا بولادى؟ ول قۇزىر كىمنىڭ قولىندا قالاتىن بولدى؟

– باستى ماسەلە وسىعان كەلىپ تىرەلەدى. زاڭ جوباسىنداعى 48 باپقا جاڭا ءبىر تارماق ەنگىزىلدى. بۇرىن جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋگە اكىمنىڭ قۇزىرى جۇرەتىن. ەندى جەردى جالعا بەرۋ ءۇشىن، ەكى اي بۇرىن باق-تا اشىق كونكۋرس تالاپتارى جاريالانادى. شەشىم قابىلدايتىن كوميسسيا قۇرىلادى، كوميسسيانىڭ قۇرامىنىڭ 50 پايىزى قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىنەن، شەنەۋنىك ەمەستەردەن جاساقتالادى. بۇكىل ەل اۋماعىندا جەرگىلىكتى اكىم كەز كەلگەن كەلىسىمگە قول قوياتىن، ەندى قازاقستان بويىنشا ءبىر عانا تيپتىك كەلىسىم-شارت جوباسى جاسالادى. زاڭ جوباسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن كونكۋرس بويىنشا جالعا بەرۋدىڭ ەرەجەلەرى دە قاراستىرىلعان. ول بويىنشا، اكىمدىك جالعا بەرىلەدى دەگەن اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن كونكۋرسقا قوعامدىق كەڭەس پەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ كەلىسىمى بويىنشا شىعارادى.

اكىم تەك قانا كوميسسيا قابىلداعان شەشىمگە قول قويادى. جاڭا زاڭ جوباسى بويىنشا، بۇرىن اكىم جەر زاڭىن بۇزسا، اكىمشىلىك جاۋاپقا عانا تارتىلىپ، ايىپپۇل تولەپ قۇتىلاتىن ەدى، ەندى قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلادى.

– جوبادا جەردى جالعا الۋ مەرزىمى 49 جىلعا دەيىن دەپ كورسەتىلگەن. ال مۇمكىندىگىنە قاراي 20 جىلعا العىسى كەلەتىن ازاماتتار ەندى قايتپەك؟

– 49 جىل – بۇل جالعا الۋ مەرزىمىنىڭ جالپى شەگى. ەندى جەردى جالعا الۋ مەرزىمى بيزنەس-جوسپار بويىنشا جۇزەگە اسادى، جالگەردىڭ ينۆەستيتسيا قۇياتىن مۇمكىندىگى ەسەپتەلەدى. ينۆەستيتسياسىنىڭ كولەمىنە وراي العاشىندا بەس جىلعا السا، ودان كەيىن تاعى بەس جىلعا ۇزارتۋ مۇمكىندىگى بولادى. جوسپار ورىندالسا، جەرگە زالال كەلتىرمەسە، جىل سايىن باقىلاۋ جۇرگىزەتىن كوميسسيانىڭ شەشىمى بويىنشا جالعا الۋ مەرزىمىن ۇزارتۋعا بولادى.

ايتپاقشى، جەردى جالعا الۋ مەرزىمى جونىندە كاسىپكەرلەردىڭ دە پىكىرىنە قۇلاق ءتۇردىم. ولاردىڭ ايتۋىنشا، جەردىڭ جەكە مەنشىكتە بولۋى ءتيىمدى ەمەس جانە ونىڭ قاجەتتىلىگى دە جوق. تەك جالعا العان جەرلەرىن ەشكىم تارتىپ الماسا بولعانى. سونىمەن بىرگە اگرو-بيزنەسمەندەردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، جەردى 49 جىلعا جالعا الۋدىڭ دا قاجەت شامالى. سالىناتىن ينۆەستيتسيا مەن ونىڭ قايتارىم مەرزىمىنە ساي ۋاقىت ولارعا ابدەن جەتكىلىكتى.

سونداي-اق زاڭ جوباسىندا رەسپۋبليكانىڭ ءار ءوڭىرى بويىنشا جەردى جالعا بەرۋ جاعدايى دا قاراستىرىلعان. وڭتۇستىكتە – باۋ-باقشا ونىمدەرى، سولتۇستىك پەن ورتالىقتا – استىق ونىمدەرى، شىعىستا – ارالاس، ال باتىستا – مال شارۋاشىلىعى دامىعان. وسى ەرەكشەلىكتەردى ءار وبلىس، ءار اۋدان بويىنشا جەكە-جەكە قاراستىرۋ ماسەلەسىمەن ءتيىستى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى اينالىسىپ جاتىر. زاڭ قابىلدانعان سوڭ، ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسى شىعادى، سوندا رەسپۋبليكانىڭ ءار اۋدانى قامتىلىپ، شارۋاشىلىق سالاسىنا بايلانىستى ءبىر ادامعا نەمەسە زاڭدى تۇلعاعا بەلگىلى مولشەردەن تىس جەر بەرىلمەيتىنى قاداعالانادى. دەمەك، زاڭ جوباسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنىڭ تۇتاستاي كولەمى ءبىر ادامنىڭ قولىنا ءوتىپ كەتپەۋى دە قاراستىرىلعان.

– ال شەكارالىق ايماقتاردىڭ ىشكە سۇعىنعان مولشەرى مەن كولەمى قالاي ەسەپتەلگەن؟

– بۇل ورايدا ەڭ الدىمەن ايتا كەتەيىن، اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ تۋرالى مىندەتتەمەنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ ءۇشىن، جەردى جالعا الۋ كەلىسىمىنىڭ تيپتىك فورماسى دا جاسالماق. وسىعان سايكەس، بەلگىلى ءبىر شەكارالىق وڭىردە حالىقتىڭ قونىستانۋ جيىلىگى دە ەسەپكە الىنادى. ماسەلەن، وزبەكستانمەن شەكارالاس وڭتۇستىك قازاقستاندا حالىق وتە تىعىز ورنالاسقان اۋماقتى ونداعان شاقىرىممەن ەسەپتەۋگە كەلمەيدى. ال شىعىس وڭىردەگى جاعداي مۇلدە وزگەشە: مۇنداعى جاعداي كەرىسىنشە. دەمەك، شەكارالىق ايماققا قاتىستى قاعيدا قاتاڭ، ول ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە بارىپ تىرەلەتىن ماسەلە!

– مۇحتار، بۇگىندە اۋىلداعى كوپشىلىك قازاق قولىنداعى از-ماز مالىمەن كۇن كورىپ وتىر. ولار اۋقىمدى كولەمدەگى جەرلەردى جالعا الۋعا مۇددەلى ەمەس. ەسەسىنە ولار ءۇشىن اۋىلدىڭ ماڭىنداعى جايىلىمدىق جەردىڭ ماسەلەسى كۇيىپ تۇر. ءىرى جەر يەلەنۋشىلەر مەن جالداۋشىلار اۋىلداردىڭ ىرگەسىنە دەيىن ەگىن ەگىپ تاستاعان جەرلەر بار. ەرەۋىلگە شىعىپ، وسىعان نارازىلىق تانىتىپ جاتقان اۋىلدار بار عوي...

– ءيا، جايىلىمدىق جەردىڭ جاعدايى بىرقاتار ايماقتاردا ۋشىعىپ تۇرعان ماسەلە. لاتيفۋنديستەر جەردى يەمدەنىپ الىپ، مال جاياتىن ءورىس قالدىرمادى. وسى زاڭ نەگىزىندە ۇكىمەت عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ۇسىنىستارىنا نازار سالىپ، بەلگىلى ءبىر اۋىل تۇرعىندارىنىڭ سانىن، قولىنداعى مالىن ەسەپتەپ، جايىلىمدىق جەردىڭ كولەمىن انىقتاۋدا. جالعا ءوتىپ كەتكەن جەرلەردى مەملەكەتتىڭ قاجەتتىلىگىنە قايتارىپ الۋ جونىندەگى شارانى ىسكە اسىرىپ، اۋىلدار ماڭىنداعى جايىلىمدىق جەرلەردى قايتارادى. وسى باپ زاڭعا ەنگىزىلدى، ونىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتۋ – اۋىل حالقىنىڭ مىندەتى. ال ءبىز اتقارۋشى بيلىكتىڭ وسى زاڭ تالاپتارىن ورىنداۋىنا باقىلاۋ جاساۋىمىز كەرەك.

جۋىردا استانادان الپىس شاقىرىم جەردەگى اۋىلعا ارنايى بارىپ قايتتىم. جايىلىمدىق جەردىڭ جوقتىعى كەز كەلگەن اۋىلداعى پروبلەما. قولىما كارتانى الىپ قاراسام، بۇل اۋىلداعى جايىلىمدىق جەرلەر جەكە مەنشىككە ءوتىپ كەتكەن ەكەن. ونىڭ يەسى – سەناتور بوجكونىڭ بالاسى، سونىڭ جەرى بولىپ شىقتى. بۇيىرسا، سول اۋىلعا كوكتەمدا قايتادان بارامىن، جاڭا زاڭ تالابى قانشالىقتى ىسكە اسقانىن تەكسەرەمىن. جاڭا زاڭعا سايكەس، ءار اۋىلدىڭ تۇرعىنى ءوز قۇقىن تالاپ ەتۋگە تولىق قاقىسى بار.

ال جالپى، جەر قاتىناستارىن رەتتەۋشى جاۋاپتى ورگان – اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى، ودان كەيىن، ارينە، پارلامەنت. دەگەنمەن، نەگىزگى جاۋاپكەرشىلىكتى، جەرگە قاتىستى قۇقىقتارىنىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتۋدى قازاقستان ازاماتتارى ءوز مويىندارىنا الۋى كەرەك. ءار قازاق ءوز قۇقىن تالاپ ەتە ءبىلۋى ءتيىس.

– قازاقتى قامىقتىرعان تاعى ءبىر ماسەلە – تورعاي دالاسىنا راكەتا قالدىقتارىنىڭ قۇلاۋى، رەسەيلىك اسكەري پوليگوندار يەلەنگەن جەرلەر. بۇل جاعدايلار زاڭدا قالاي قاراستىرىلعان؟

– وسى جونىندە بەلگىلى بلوگەر ايگۇل ورىنبەكتىڭ جولداعان ءوتىنىشى بويىنشا رەسمي تۇردە سۇراۋ سالدىم. پارلامەنتتەن جاۋاپ كەلدى. ونداعىلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل جەر اۋماعى ارنايى تەحنولوگيالىق ءادىس بويىنشا زىمىران قالدىقتارى تۇسۋگە ارنالعان ەكەن. الايدا ول جەرلەردى اۋىل شارۋاشىلىق اينالىمىنان شىعارمايمىز، ەگىن ەگىپ، مال جايۋعا بولادى، جىلىنا ءبىر رەت زىمىران قۇلاسا، نەسى بار دەگەن سىڭاي تانىتادى.

نەگىزى، بۇل جەرلەر مەملەكەتارالىق كەلىسىم-شارتپەن بەكىتىلگەن جانە ول كەلىسىمدەر پارلامەنتتە راتيفيكاتسيالانعان، ياعني زاڭ كۇشىنە ەنگەن. سوندىقتان بۇل ورايدا جەكە باعىتتا ساياسي قيمىل جاساۋىمىز كەرەك شىعار.

– ەلدىڭ اراسىن كەۋلەپ كەتكەن تاعى ءبىر ءسوز بار: «جەردى ساۋداعا سالۋ ارقىلى قازاقستاندىق بيلىك قىتايدان العان نەسيەلىك ميللياردتاردان قۇتىلماق» – دەگەن. وسى پىكىرگە ايتار ءۋاجىڭىز قانداي؟

– مەنىڭ بۇعان ايتار ناقتى دالەلىم جوق. ەكى ەل اراسىندا جاسالعان كەلىسىم-شارتتى قولىما ۇستاپ كورمەدىم. سوندىقتان قاڭقۋ سوزگە الىپ-قوسارىم جوق. نەگىزى، ءارى-بەرىدەن سوڭ، قىتاي كورشىڭىز دە الاڭداۋلى: قازاقستاندا قابىلدانعالى جاتقان زاڭ جوباسىنىڭ ءبىر ۇشىعى ولارعا دا كەدەرگى كەلتىرەرى ايان. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى جۇيەنىڭ زامانى ءوتىپ بارا جاتقانىن ءبىلىپ وتىر...

– ايتپاقشى، ءار قازاققا تيەسىلى 10 سوتىق جەردىڭ ماسەلەسى وسى زاڭ جوباسىندا قامتىلدى ما؟ كەڭ بايتاق قازاقستاندا بۇل دا اسىل ارمان ماسەلەگە اينالدى عوي...

– وسى زاڭ نەگىزىندە، جالعا الىنعان جەرلەردى مەملەكەتتىك قاجەتتىلىككە دەپ ءماجبۇرلى تۇردە قايتارتىپ، ونى حالىققا 10 سوتىق جەردەن ءبولىپ بەرۋ ماسەلەسى قاراستىرىلعان. اسىرەسە جاستارعا باسپانا ماسەلەسى رەتىندە كورسەتىلەتىن كومەك زاڭ جوباسىنىڭ 84-بابىندا ايقىن بەرىلگەن.

– مۇحتار، سەنىڭ سوزىڭە قاراعاندا، زاڭ جوباسىنا جەر كوميسسياسى تاراپىنان ۇسىنىلعان وزگەرىستەردىڭ ءبارى ەنگەن سياقتى. دەگەنمەن، قازاقستاندىق بيلىكتىڭ قازىرگى جاعدايىندا بارلىعى جىپ-جىلماعاي بولۋى مۇمكىن ەمەس قوي: كوڭىلىڭ تولماعان تۇستارى بار ما؟

– زاڭ جوباسىنا ەنگىزىلگەن تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەردىڭ 80 پايىزىنا كوڭىلىم تولدى. ال كوڭىلدى كۇپتى ەتكەن 20 پايىزىنا توقتالىپ كەتەيىن. زاڭ جوباسىندا قاراستىرىلعان نورمالاردى تولىق ءبىلۋىمىز جانە وعان ازاماتتىق باقىلاۋ جاساۋ ءۇشىن بىزگە «اشىق كاداستر» كەرەك. ءاربىر قازاقستان ازاماتى ينتەرنەت ارقىلى ەلىمىزدەگى ءار جەردىڭ جاعدايىنا قاتىستى تولىق مالىمەت الۋىنا ەشقانداي كەدەرگى بولماۋى ءتيىس ەدى. ءوزىن قىزىقتىرعان جەر تەلىمىنىڭ كولەمى، ونىڭ سيپاتى قانداي، ناقتى جەر كىمنىڭ قولىندا ەكەنى نەمەسە يگەرىلمەي جاتقان جەرلەر جونىندەگى دەرەكتى قولما-قول الۋىنا جول اشىلۋى كەرەك. بۇگىنگى كاداسترلىق اقپاراتتا جەردى يەلەنۋشىلەردىڭ ناقتى كىم ەكەنى – مەنشىك يەسى كورسەتىلمەگەن. بۇل – زاڭسىز. بىلتىردان بەرى جەرگە «اشىق كاداستر» كەرەكتىگىن ايتىپ ءجۇرمىز. ال «اشىق كاداستر» ماسەلەسىنە ۇكىمەت تە، دەپۋتاتتار دا قارسى شىعىپ، ورە تۇردى.

ۇلكەن داۋ تۋىندادى، پارلامەنتتەن تىكەلەي ەفير كورسەتىلمەگەندىكتەن، بىلايعى جۇرت وندا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىنان، ارينە، بەيحابار قالدى. وسى «اشىق كاداستردى» ەنگىزۋ ماسەلەسىنە وراي دەپۋتاتتارمەن، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى وكىلدەرىمەن كەزدەستىم، ولاردىڭ بۇل ماسەلەگە نەگە سونشالىقتى قارسى ەكەندىكتەرىن ءبىلدىم. اشىعىن ايتايىن، مەن كەزدەسكەن لاۋازىمگەرلەردىڭ ءبارى «اشىق كاداستردىڭ» قاجەتتىگىنە ىشتەي تۇسىنىستىكپەن قارايدى، بىراق ولار: «شەشىم قابىلدايتىن ءبىز ەمەس، جوعارعى جاق...» – دەپ، توبە تۇسىن نۇسقايدى...

– تۇسىنىكتى، ولاردىڭ نۇسقاعان «جوعارعى جاعى» – پرەزيدەنت نازارباەۆ ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. راسىندا، دەپۋتاتتاردان باستاپ، قۇزىرلى لاۋازىم يەلەرىنىڭ بارلىعىن تاعايىندايتىن جەكە-دارا بيلىكتىڭ جاعدايىندا باسقا «جوعارعى جاق» بولۋى مۇمكىن ەمەس. بىراق سول نۇرەكەڭنىڭ «اشىق كاداسترعا» نەگە سونشالىقتى قارسى بولىپ وتىرعانى تۇسىنىكسىز...

– قالاي بولعاندا دا، زاڭ جوباسىنىڭ وسى نۇسقاسى قابىلدانسا، «اشىق كاداستر» ماسەلەسى دە بەيرەسمي شەشىمىن تابارى انىق. ەگەر مەن اۋىلدا تۇرسام، جايىلىمدىق جەردى كىم مەنشىكتەپ العانىن بىلمەي قالۋىم مۇمكىن ەمەس قوي... قازىر قازاقستان بويىنشا ساندىق باعدارلاما (تسيفروۆيزاتسيا) جۇمىسى جۇرگىزىلىپ جاتىر، ول جۇزەگە اسقان كەزدە جالعا بەرىلگەن جەر تەلىمدەرىنە قاتىستى مالىمەتكە تولىق قول جەتكىزەمىز. جەر – وزگەرىسكە ۇشىرايتىن ءۇي نەمەسە بانكتەگى ەسەپشوت ەمەس، تۇراقتى قازىنا. سوندىقتان جەر ماسەلەسى ءبىزدىڭ تۇراقتى نازارىمىزدا بولۋى ءتيىس.

ماسەلەن، از عانا لاتيفۋنديستەر قازاقتىڭ جالپاق جەرىن مەنشىكتەپ العان. سول سياقتى نارىنقول مەن كەگەن جاقتاعى اڭشىلىق پەن ساياتشىلىققا ارنالعان جەرلەردىڭ يەسى كىم؟ ونى اتاۋعا دەپۋتاتتاردىڭ ءداتى بارمايدى...

– مۇحتار-اۋ، نارىنقول مەن كەگەندى قويىپ، وسى الماتىنىڭ توڭىرەگىن يەلەنىپ العان ەكس-پرەمەر سەرگەي تەرەششەنكونىڭ جەرىن ايتساڭشى! بىراق سول جەرلەردىڭ ناقتى يەسى تەرەششەنكو ەكەنىندە ۇلكەن كۇدىگىم بار: اتى – سەرگەيدىكى، زاتى – «بەرگەيدىكى» دەگەن سياقتى...

– نەگىزى، «اشىق كاداستر» ماسەلەسىن كوتەرگەن كەزىمدە زاڭ جوباسىن دايىنداۋشىلار دا، پارلامەنت دەپۋتاتتارى دا «جەكە باس دەرەكتەرىنىڭ قۇپياسى» تۋرالى زاڭعا سىلتەمە جاسايدى: ونداي اقپارات اشىق بولماۋى ءتيىس دەگەن سىڭايمەن. ال انىعىندا، ناقتى جەر ماسەلەسىنە كەلگەندە، ەشقانداي «جەكە باس» ماسەلەسى جوق. جەردى يگەرۋشى نەمەسە مەنشىك يەسى – ءبىرى زاڭدى تۇلعا – جشس، شارۋا قوجالىعى.

ەكىنشىسى – مەملەكەت – ول دا زاڭدى تۇلعا. مۇندا قانداي «جەكە باستىڭ» بولۋى مۇمكىن؟ جەكە قۇپياعا تۇرعىن ءۇي، «ين»، بانكتەگى ەسەپشوت، وتباسىلىق جاعداي، ت.ب. دەرەكتەر كىرسە كەرەك-ءتى...

– دەگەنمەن، جەر قاتىناستارى ماسەلەسىنە ەل-جۇرتتىڭ باقىلاۋ جاسايتىن قۇقى بار دەگەنىمىزدىڭ ءجونى قالاي بولار ەكەن؟ مەن جاساي الاتىن شىعارمىن، ءوزىڭ – قوعام بەلسەندىسى رەتىندە باقىلاۋ جۇرگىزە الاسىڭ، ال الىس دالادا، مويىنقۇمنىڭ قويناۋىندا مال باعىپ جۇرگەن قازاقتىڭ قانداي مۇمكىندىگى بولۋى مۇمكىن؟ بالكىم، قانداي دا ءبىر قۇزىرلى قوعامدىق كەڭەس كەرەك شىعار، قالاي ويلايسىڭ؟

– ەرەكە-اعا، ەشقانداي دا «ۆەلوسيپەد ويلاپ تابۋدىڭ» قاجەتى جوق سياقتى. ول ءۇشىن ءبىز – مەن، ءسىز، باسقا دا ازاماتتىق قوعام وكىلى – پارلامەنتكە كىرۋىمىز كەرەك. ەل مەن جەردى قورعايمىز دەسەك، پارلامەنت ارقىلى باقىلاۋ جاساۋعا كىرىسۋىمىز كەرەك. قوعامدىق كەڭەس قۇرىپ، اۋرە بولىپ قايتەمىز؟ بۇگىنگى پارلامەنتتە وتىرعانداردىڭ ىشىندە كەزىندە كولبينگە داۋىس بەرگەندەر بار، سوندىقتان ولاردان قايىر كۇتۋگە بولمايدى. ءوزىمىز، بەلسەندى جاستار پارلامەنتكە كىرۋى كەرەك.

– ايتۋعا وڭاي عوي، مۇحتار، بىراق ءبىزدى كىم كىرگىزە قويايىن دەپ وتىر؟! ماسەلەن، سەن ەشقانداي ساياسي پارتياعا مۇشە ەمەسسىڭ، ال قازىرگى زاڭدىلىقتار بويىنشا، پارلامەنتتىك سايلاۋ پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا عانا جۇرەدى...

– ول ءۇشىن ءبىز «سايلاۋ تۋرالى زاڭدى» وزگەرتۋىمىز قاجەت. ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق، بۇگىنگى جۇيە دە وزگەرەدى. سول كەزدە پارلامەنتكە كىرۋدىڭ دە ماسەلەسى شەشىلەدى.

– بۇل ەندى – ماكسيمۋم مەرزىمىنىڭ جوسپارى بولسا كەرەك. ال ماكسيمۋمعا جەتكىزەتىن مينيمۋم كەزەڭىندە سول زاڭداردى وزگەرتۋگە كۇش سالۋى ءتيىس ساياسي كۇشتەر، قوعام پاتريوتتارى ىرىڭ-جىرىڭ بولىپ كەتتى. بەلسەندى دەگەن ازاماتتار جىك-جىككە ءبولىنىپ، «فەيسبۋكتا» ءبىر-بىرىمەن «پەرىسىپ» ءجۇر. بىرىڭعاي قارسىلىق قوزعالىسىن ۇيىمداستىراتىن كۇش جوق. وسى جاعدايدا زاڭدى قالاي وزگەرتەمىز؟

– ەرەكە، مەنىڭ جەكە پىكىرىمە قۇلاق قويساڭىز، گرۋزيا مەن ۋكراينادا ءبىرتۇتاس، بىرىككەن كۇش بولعان ەمەس. ولاردا دا وپپوزيتسيانىڭ ءىشى قىرىق قۇراۋ بولدى، ءبىر-بىرىمەن جاعا جىرتىستى. پولشادا التى جىل وقىعاندا بايقاعانىم – ساياسي پارتيالاردىڭ كوسەمدەرى ءبىر-بىرىمەن امانداسپايتىن دارەجەگە جەتتى. بىراق تۇپكى مۇددە، سوڭعى ساياسي ناتيجە ورتاق بولعان سوڭ، ۋكرايناداعى مايداندا وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ ءبارى يىق تىرەسە، بىرگە تۇردى. ماقسات-مۇددەمىز ءبىر بولسا – قول الىسىپ، امانداسۋ دا باستى ماسەلە ەمەس.

– مۇحتار باۋىرىم، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قىرۋار شارۋا تىندىرعانىڭدى وسى سۇحباتىڭنان بايقاپ وتىرمىن. ەندى قوعاممەن بايلانىستى تىعىز ورناتىپ، اقپارات تاراتىپ، ناسيحات جۇمىسىن قولعا العانىڭ وڭدى بولار ەدى. بۇل زاڭ قابىلدانعان جاعدايدا، ونىڭ يگىلىگىن ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق كورەدى. سوندىقتان ءار قازاقتىڭ ساناسىنا جەتكەنى ءتاۋىر بولار ەدى...

– راحمەت، ەرەكە! وتە دۇرىس ەسكەرتۋ جاسادىڭىز. ءسىزدىڭ ءوتىنىشىڭىز بويىنشا، رەداكتسياڭىزعا ارنايى كەلىپ، ەگجەي-تەگجەيلى سۇحبات بەرىپ وتىرمىن. وسىدان كەيىن دە ءبىراز باق-قا سۇحبات بەرمەكشىمىن. وسى اپتانىڭ ىشىندە حالىقتىڭ الدىندا ەسەپ بەرسەم دەگەن ويىم بار. «فەيسبۋك» جەلىسىندە دە جازىپ جاتىرمىن...

– جوعارىدا ءبىر سۇراعىمدا ايتقانداي، جەرگە قاتىستى وسى زاڭنىڭ حالىق اراسىندا ناسيحاتتالۋىنا بيلىك تاراپى سونشالىقتى مۇددەلى ەمەس سياقتى. ەل-جۇرت مەڭىرەۋ قالسىن دەي مە ەكەن؟.. ماسەلەن، «حابار» مەن «قازاقستان» تەلەارنالارىنان قۇرعاق حابار عانا بەرىلدى. ارنايى باعدارلامادان جاي-جاپسار ايتىلمادى. ءتىپتى وسى ەكى ارنادا اۋىل شارۋاشىلىعىنا، جەر ماسەلەسىنە قاتىستى ارنايى، تۇراقتى تۇششىمدى باعدارلامالار دا جوق ەكەن. بۇعان قاراپ، اقپارات ۆەدومستۆولارى تاراپىنان پرەزيدەنتتىڭ اگرارلىق سالاداعى ساياساتىنا سابوتاج جاسالىپ وتىرعان سياقتى كورىنەدى...

– سىزبەن تولىق كەلىسەمىن. بۇل زاڭنىڭ ءار بابىن جەكە-جەكە تالداپ، جەرگە تابانىن تىرەگەن، جەر ەمگەن حالىققا ءتۇسىندىرۋ كەرەك ەدى. زاڭ جوباسىن جاساۋعا قاتىسقان قاراپايىم قىزمەتكەرلەر، قوعامشىل ازاماتتار ەلدىڭ الدىنا شىعىپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزسە – قۇبا-قۇپ. ويتكەنى مينيستر مىرزاحمەتوۆتىڭ ايتقانىنا ەشكىمنىڭ سەنبەيتىنى بەلگىلى.

– ءيا، توقاەۆ پەن نىعماتۋليننىڭ سوزىنە دە سەنەيىن دەپ وتىرعان ادام جوق: ولار «جوعارعى جاققا» يەك قاعۋشىلار توبىنا يە بولعاندارىنا قارىق. ال، مۇحتار، سەنىڭ مىناۋ ەگجەي-تەگجەيلى سۇحباتىڭا ءدان ريزامىن! امان بول، ىنىشەك!

– راحمەت، ەر-اعا! ايتپاقشى، ءبىر ءسوز قالىپ قالعان ەكەن... قازاقتىڭ جەرىن قورعاپ، جازىقسىز اباقتىعا قامالعان ەكى ازامات – ماكس بوقاەۆ پەن تالعات اياننىڭ دا ماسەلەسىن كەزدەسكەن لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ بارىنە ايتىپ ءجۇرمىن.

قولىمداعى قۇجاتتاردىڭ ءبارىن تۋعان-تۋىستارىنا جىبەردىم. زاڭ وسى نۇسقادا قابىلدانسا، ولاردىڭ تۇرمەدە وتىرعاندارى اياۋسىز قيانات بولادى.

– قازاققا قارايلاس قىلعان ەڭبەگىڭ جانسىن، مۇحتار باۋىر!

اڭگىمەلەسكەن ەرمۇرات باپي

Abai.kz