قازاق تاريحىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە وزگەرىس اكەلگەن عالىمداردىڭ كىتابىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى

كەشە الماتىداعى ۇلتتىق كىتاپحانادا «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى شىعارعان كورنەكتى عالىم، تاريحشى نىعىمەت مىڭجانيدىڭ «تاڭدامالى ماقالالار»، ايگىلى تاريحشى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى زاردىقان قيناياتۇلىنىڭ «تاريحقا كوزقاراس»، «نايمان حاندىعى: تاريحى جانە مادەنيەتى ءحىى-ءحىح عع.» اتتى كىتاپتارىنىڭ تانىستىرىلىمى بولدى.

جيىن بارىسىندا قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ،  تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قر ۇعا اكادەميگى تالاس وماربەكوۆ، الاشتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىن جۇرتباي، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى امانجول قالىش، تۇرعانجان ابەۋۇلى، احمەت توقتاباي، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديتاتى  الىمعازى داۋلەتحان مەن نۇرلان اتىعاەۆ،  جازۋشى ءتۇرسىنالى ىرىسكەلديەۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا انەس قاتارلى زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءسوز سويلەپ، كىتاپتار مەن اۆتورلار تۋرالى پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. كىتاپتىڭ تۇساۋ كەسەرىنە كىتاپ سۇيەر قالىڭ وقىرمانمەن بىرگە زاردىقان قيناياتۇلىنىڭ جۇبايى مەن ۇلى جارمۇحامەت قيناياتۇلى جانە نىعىمەت مىڭجانۇلىنىڭ ۇلى مەن كەلىنى قاتىستى.

اتالعان كىتاپتاردى دايىنداپ، باسپاعا ۇسىنعان شىعىستانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى: «بۇگىن تۇساۋى كەسىلەتىن ءۇش كىتاپتىڭ ءبىرىنىڭ اۆتورى تاريحشى، عالىم  نىعىمەت مىڭجاني قىتايدا تۋىپ وسكەن. نىقاڭمەن 1993 جىلعا دەيىن بىرگە جۇمىس جاسادىق. ول كىسى مەنىڭ ۇستازىم. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، «قازاق ميفولوگياسى» دەگەن ەڭبەكتەرى قازاقستاندا باسىلعان. بۇل كىسىنىڭ كوپتەگەن عىلىمي ماقالالارى بار ەدى. سولاردىڭ ىشىنەن تاڭداپ «تاڭدامالى ماقالالار» دەپ جيناعىن شىعارىپ وتىرمىز. قالعان ەكى كىتاپتىڭ اۆتورى تاريحشى، عالىم زاردىقان قيناياتۇلى. ول كىسىنىڭ ەڭبەكتەرى وتە كوپ، 12 تومدىق ەڭبەك جازعان بولاتىن. سونىڭ ىشىندە شىقپاي قالعان «نايمان حاندىعى: تاريحى جانە مادەنيەتى» دەگەن  كلاسسيكالىق ەڭبەگى بار ەدى. بۇل ەڭبەكتىڭ ەرەكشەلىگى مەملەكەتتىك تاريحتى تولىقتىرادى. دەمەك تاريحتاعى اقتاڭداقتاردى تولتىراتىن ەڭبەك. كىتاپ وتە كوپ دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن. قازىرگە دەيىن عىلىمي اينالىمعا قوسىلماعان ءحىى-ءحىح عاسىر ارالىعىنداعى نايمان حاندىعى نەگىزىندەگى ەڭبەك. كىتاپتا  نايمان حاندىعى زامانىنداعى ەلدىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ءدىنى تەگىس قامتىلعان.  زاردىحان اعا ءبىر سوزىندە: «قىتاي دەرەكتەرىنە، اراب-پارسى دەرەكتەرىنە، موڭعول-مانجۇر دەرەكتەرىنە، ورىس پەن ەۆورپا عالىمدارىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، وسى ەڭبەككە 40 جىلدان استام ۋاقىتىمدى سارپ ەتتىم»، - دەپ ەدى. وكىنىشكە وراي بۇل كىتاپتىڭ جارىق كورۋىنە زاردىقان اعامىز ۇلگىرمەي كەتتى.  بىراق، وسيەت ەتىپ كەتىپ ەدى. «كىتاپتىڭ باسىلىپ، جارىق كورۋىنە، ءنابيجان، سەن جاۋاپتى بولساڭ، ەڭ قۇرىعاندا مەنىڭ جىلدىعىما شىعارارسىڭ» دەگەن ەدى مارقۇم. بۇل كىتاپتى  مەنىڭ ءىنىم سابىرجان مۇحامەتحانۇلى ءوز قارجىسىمەن شىعارىپ وتىر. زاردىقان قيناياتۇلى كوپتەگەن عىلىمي ماقالالار جازعان بولاتىن. عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ ءوزى «تاريحقا كوزقاراس» دەگەن ەكى تومدىق بولاتىن، سونىڭ ءبىر تومىن شىعاردىق. بۇل كىتاپ پەن نىعىمەت مىڭجانيدىڭ «تاڭدامالى ماقالالارىن»  قارجىلاندىرىپ شىعارعان  «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى. ونىڭ باسشىسى ءومارالى ادىلبەكۇلى دەگەن جىگىت، ءوزى كاسىپكەر، قالامگەر،  ادەبيەت سىنشىسى، عالىم ازامات. قىتايدىڭ عىلىم اكادەمياسىندا ىستەگەن. عىلىمنىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەتىن، تۇسىنەتىن جىگىت. وسى ازاماتتار  ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعادارلامالىق ماقالاسىنا ءۇن قوسىپ،  حالىققا رۋحاني ءنار بەرەتىن كىتاپتار شىعارساق دەگەن سوڭ وسى كىتاپتاردىڭ عىلىمي رەداكتسياسىن جاساعان ءجايىم بار ەدى. اتالعان  كىتاپتاردىڭ ساپالى باسىلىپ شىعۋىنا بەلگىلى جازۋشى، الاش سىيلىعىنىڭ يەگەرى، «مەرەي» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى عالىم قاليبەك شىن نيەتىمەن كومەكتەستى»، - دەپ كىتاپتاردىڭ مازمۇنى مەن اۆتورلارىن تانىستىرىپ، كىتاپتى شىعارۋداعى ماقسات ەلىمىزدىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ جاڭا ءبىر رۋحاني كەزەڭگە كوتەرىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزۋ ەكەندىگىن ايتىپ ءوتتى.

جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ ەكى تاريحشى دا تىڭ دەرەكتەرىمەن قازاق تاريحىن تولىقتىراتىپ، كەمەلدەندىرە تۇسۋگە ءوز ەڭبەكتەرىن سىڭىرگەنىنە توقتالسا، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قر ۇعا اكادەميگى تالاس وماربەكوۆ:  «نىعىمەت مىڭجاننىڭ «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» دەگەن كىتابىنا تاڭ قالدىم. كىتاپ 1994 جىلى «جالىن» باسپاسىنان شىققان. مەندە ەكى نۇسقاسى تۇر. قاراي-قاراي قازىر مەنىڭ قولىمداعى كىتاپ توزىپ، مۇقاباسى جۇقارىپ كەتكەن. بۇل كىتاپ بىزگە قازاقتىڭ تاريحىن قالاي جازۋ كەرەكتىگىن كورسەتىپ وتىر. قازاقتىڭ تاريحىن ورىسقا ەلىكتەپ ەمەس، اراب-پارسىعا ەلىكتەپ ەمەس، ىرگەمىزدەگى قىتايدىڭ جىلنامالارىنا سۇيەنىپ جازۋ كەرەك. سوسىن داستۇرگە سۇيەنىپ جازۋ كەرەك. شەجىرە، قازاقتىڭ ەتنيكالىق تۇرمىسى، ءداستۇر-سالتىن، فولكلور، اۋىز ادەبيەتىن  باسشىلىققا الىپ جازۋ كەرەك»، - دەسە، تاريحشى ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: «زاردىقان قيناياتۇلىنىڭ بۇل ەڭبەگىنىڭ ىشىندە كوپتەگەن تەوريالىق-مەتودولگيالىق ماسەلەلەر بار. اۆتور كوشپەندىلەر مەملەكەتى تۋرالى ەۆروپالىق عالىمداردىڭ پىكىرى مەن كوزقاراسىنا تويتارىس جاسايدى. ال، ءبىزدىڭ قازىرگى تاريح عىلىمىندا ەۆروپا عالىمدارىنىڭ كوزقاراسىنا تويتارىس جاسايتىن ەڭبەكتەر كوپ ەمەس، سولاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى زاردىقان قيناياتۇلىنىڭ ەڭبەگى. سونىمەن بىرگە، كوشپەندىلەر تاريحىن قالاي زەرتتەۋ كەرەك؟ قازاق تاريحىن قالاي زەرتتەۋ كەرەك؟ قانداي مەتودولوگيالىق ماسەلەلەر بار؟» دەگەندى جۇيەلەپ كەتكەنىنە ەكپىن سالا سويلەدى. جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىن جۇرتباي اتالعان ەكى تاريحشى قازاق تاريحىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە وزگەرىس ەنگىزگەنىن اڭگىمەلەپ، «وسى كىسىلەردىڭ ەڭبەكتەرى قازاق تاريحىندا، قازاق تاريحىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق ەڭبەكتەرى رەتىندە قالۋعا الداعى ۋاقىتتا دا ۇلەس قوسۋ كەرەك» دەدى.

كىتاپتاردى شىعارعان جانە تۇساۋ كەسەرىن ۇيىمداستىرعان «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى ءومارالى ادىلبەكۇلى  بىرلەستىكتى تاۋەلسىزدىك الا سالعاندا ەلگە ورالعان 25 پەن 30 جاستىڭ اراسىنداعى جىگىتتەردىڭ قۇراعانىن، 2009 جىلدان باستاپ ول زاڭدى تىركەلىپ، قانداستار ماسەلەسىندە زاڭدىق، قۇقىقتىق جاقتان كومەك كورسەتىپ كەلە جاتقاندارىن ايتا كەلە: «نىعىمەت مىڭجانيدىڭ «تاڭداملى ماقالالارى» مەن زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ «تاريحقا كوزقاراس» كىتابى مىڭ دانادان شىعىپ، قالىڭ وقىرماعانعا جول تارتىپ وتىر. ەلباسىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى اياسىندا وسى كىتاپتاردى دايىنداپ، رەداكتسيالاعان ءنابيجان اعامىزعا راقمەت. ءبىزدىڭ وسى كىتاپتاردى تاڭداۋىمىزدىڭ سەبەبى: نىعىمەت مىڭجاني مەن زاردىقان قيناياتۇلى بۇكىل ءومىرىن حالىققا ارناعان عالىمدار. وسى كىسىلەردىڭ ءومىرى دە شىعارماشىلىعى دا جاستارعا ونەگە بولادى»، - دەپ كىتاپتاردىڭ شىعۋىنا جانە تانىستىرلىمىنىڭ وتۋىنە اتسالىسقان بارشا ازاماتتارعا العىسىن ءبىلدىردى.

«نايمان حاندىعى: تاريحى جانە مادەنيەتى ءحىى-ءحىح عع.» اتتى كىتاپتىڭ شىعۋىنا قارجىلىق دەمەۋشى بولعان كاسىپكەر سابىرجان مۇحامەتحانۇلى:  «ءحى-ءحىىى عاسىرلاردا التاي، حانعاي ارالىعىندا سالتانات قۇرعان نايمان حاندىعىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ قۇندى مۇرالارىن زەرتتەۋگە ارنالعان العاشقى مونوگرافيا. زەرتتەۋ جەلىسى قازاقتىڭ نايمان تايپاسىنىڭ ءحىح عاسىرعا دەيىنگى تاريحي وقيعاسىن قامتيدى. مونوگرافيادا نايمان حاندىعىنىڭ ساياسي قۇرىلىمى، ەتنودەموگرافياسى، نانىم-سەنىمى، مادەنيەتى، شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىس سالتى جان-جاقتى تالدانعان. اۆتور ۇزاق ءارى تاباندى زەرتتەۋلەر ارقىلى قازاق مەملەكەتتiلiگiنە نايمان حاندىعىنىڭ قوسقان ۇلەسiن ناقتى دايەكتەر ارقىلى كورسەتiپ بەرەدi. نايمان حاندىعى تەك قازاق  مەملەكەتiنەدە عانا ەمەس، ءحىى عاسىرلاردا موڭعول ءۇستiرتiن مەككەندەگەن تايپالاردىن iشiنەن ەن العاش بولىپ جازۋ قولدانىپ، مەملەكەت باسقارۋدىڭ   جۇيەسى مەن جوسىعىن جاساپ، موڭعۇلداردىڭ وزدەرiنە جازۋمەن باسقارۋدى ۇيرەتiپ كەتكەن. سوندىقتان بۇل كiتاپ رۋ شەجiرەسi ەمەس، وتە جوعارى دەڭگەيدە جازىلعان عىلىمي كiتاپ. مiنە، وسىنداي جوعارى دەڭگەيدەگi عىلىمي كiتاپ بولۋمەن قاتار، وسىنداي ۇلكەن مونوگرافيانى جازۋ ەكiنiڭ بiرiنiڭ قولىنان كەلمەيدi. اۆتور اعامىز ءوزi ماعان "40 جىلدىك iزدەنiسiم جاتىر، اقتارماعان ارحيۆتەرىم قالمادى، ءبارى تولىق قامتىلدى.  وسى كiتاپتان سوڭ نايمان حاندىعى تۋرالى جازاتىن كوپ ەشتەنگە كالمايدى" دەگەن-تۇعىن. مiنە،  وسىنداي قۇندى كiتاپتى نەگە شىعارماسقا؟ كiتاپتى شىعارۋىمداعى ەكiنشi تاعى بiر سەبەپ: تاريح زەرتتەۋشiلەر مەن عالىمدارعا  كiتاپتاعى قۇندى ماتەريالداردى پايدالۋىنا سەپتiگi ءتيسىن دەۋمەن بiرگە، ەندi عانا عىلىم جولىنا ءتۇسiپ، عالىم بولام دەپ اڭساپ جۇرگەن جاستارعا زاردىقان قينايات اعاسىنان زەرتتەۋ مەتوديكاسىن، جولدارىن ۇيرەنسiن دەگەن ويمەن شىعارىپ وتىرمىن. زاردىقان اعا عىلىمي زەرەتتەۋ جولىندا وتە جاپاكەش، قاتال، پرينتسيپشىل، بارلىعىن ناقتى فاكتى مەن كورسەتەدi, ەش ۋاقىتتا سەزiمگە بەرiلمەي تۋراشىل پريتسيپپەن جازادى. مiنە اعانىن وسىنداي قاسيەتتەرi كەيiنگi جاستارعا ۇلگi بولسا ەكەن دەيمىن. بۇل كiتاپ ەلباسى ن.ا.نازارباەۆتىن «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن قولداۋ ماقساتىندا جارىققا شىقتى. «مەرەي» باسپاسىنان 3000 دانا شىعاردىق. الداعى ۋاقىتتا كىتاپتاردى ساتىپ، تۇسكەن قارجىعا ورىسشاسىن شىعارىپ، قالعان اقشانى قالاماقى رەتىندە زاردىقان اعانىڭ وتباسىنا تابىس ەتسەم دەيمىن» دەپ    اتالعان ەڭبەكتەرگە قىزىعۋشىلدىق تانىتىپ، ساتىپ الام دەۋشiلەر بولسا، jebeu.kz سايتىنا حابابارلاسىپ الۋعا بولاتىنىن ايتتى.

تۇساۋ كەسەرگە كەلگەن 150-دەن استام قوناق، ءار كىتاپتان ءبىر-بىردەن ولجالاپ، كىتاپ پەن تاريحشىلارىمىز تۋرالى وي ءبولىسىپ، كەلەلى كەڭەس قۇرىپ قايتتى. «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى مۇنداي يگى شارانىڭ بۇدان كەيىن دە توقتاپ قالمايتىنىن، قازاق رۋحانياتىنا ءالى تالاي كەرەكتى دۇنيەلەردى قوسىپ وتىراتىندارىن ەسكە سالىپ ءوتتى. ءدايىم، وسىلاي تاريحىمىزدى تۇگەندەپ، ءوز تاريحىمىزعا ءوز كوزىمىزبەن قاراپ جۇرەيىك.

تۇردىبەك قۇرمەتحان

Abai.kz