قايدار قۇماربەكوۆ. جەلتوقساننىڭ ماسكەۋدەگى جاڭعىرىعى
دۇنيە ءجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرگەن 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءالى دە بولسا جادىمىزدا. سول كەزدەر تۋرالى جازىلعان گازەت-جۋرنال دەرەكتەرىنە سۇيەنەر بولساق، ءۇش كۇننىڭ ىشىندە 60 مىڭ ادام الاڭعا شىعىپ، ونىڭ 8 مىڭى ۋاقىتشا قاماۋعا الىندى. 200-دەي ادام ءارتۇرلى مەرزىمگە اباقتىعا جابىلىپ، 1500 ادام اكىمشىلىك جازاعا تارتىلعان ەكەن. مىڭداعان ستۋدەنت جاستارىمىز بولسا، جازىقسىزدان-جازىقسىز وقۋدان شىعارىلىپ، قىز-جىگىتتەر جۇمىستان قۋىلدى.
جەلتوقسان قازاق ۇلتىنىڭ جان جاراسى. جەلتوقساننىڭ قاھارمانى - قايرات رىسكۇلبەكوۆ ەسىل ەر، زۇلىم كۇشتىڭ كۇربانى بولدى. بىراق ءوزى كەتكەنىمەن، ارتىندا ءوزى ولمەس ەرلىك ءىci, ازاماتتىق اسقاق داڭقى ماڭگى قالدى. قايراتتىڭ مىنا:
«قايرات دەگەن اتىم بار،
قازاق دەگەن زاتىم بار.
«ەركەك توقتى - كۇرباندىق»
اتام دەسەڭ اتىڭدار» - دەگەن ولەڭ سوزدەرىنىڭ ءوزى ۇران ەمەس پە؟
قايراتتىڭ ولەڭ - سوزدەرىن، تۇرمەدەن جازعان حاتتارىن وقىپ، «شىركىن-aي، قانداي بوزداقتاردان ايرىلعانبىز؟» - دەپ iشiمiز ۋداي اشيدى. ەكىنشىدەن اتۋ جازاسىن كۇتىپ وتىرعان قىرشىن جاستىڭ ء(نeباpi 21 جىل عانا عۇمىر كەشتى) مۇقالماعان جىگەرىن، ءور مىنەزىن كوpiپ، ەندىگى جەردە اتىن ارداقتاي كوڭىلگە ساقتاپ ارتىندا قالعان وسىناۋ شاعىن مۇراسىن قاستەرلەي قولىمىزعا ۇستاساق، ول ءبىزدىڭ حالىق باتىرىنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتكەنىمىزدىڭ بەلگىسى بولا بەرمەك.
-قوش بولىندار! قوش جارىق دۇنيە
دۇنيە ءجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرگەن 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءالى دە بولسا جادىمىزدا. سول كەزدەر تۋرالى جازىلعان گازەت-جۋرنال دەرەكتەرىنە سۇيەنەر بولساق، ءۇش كۇننىڭ ىشىندە 60 مىڭ ادام الاڭعا شىعىپ، ونىڭ 8 مىڭى ۋاقىتشا قاماۋعا الىندى. 200-دەي ادام ءارتۇرلى مەرزىمگە اباقتىعا جابىلىپ، 1500 ادام اكىمشىلىك جازاعا تارتىلعان ەكەن. مىڭداعان ستۋدەنت جاستارىمىز بولسا، جازىقسىزدان-جازىقسىز وقۋدان شىعارىلىپ، قىز-جىگىتتەر جۇمىستان قۋىلدى.
جەلتوقسان قازاق ۇلتىنىڭ جان جاراسى. جەلتوقساننىڭ قاھارمانى - قايرات رىسكۇلبەكوۆ ەسىل ەر، زۇلىم كۇشتىڭ كۇربانى بولدى. بىراق ءوزى كەتكەنىمەن، ارتىندا ءوزى ولمەس ەرلىك ءىci, ازاماتتىق اسقاق داڭقى ماڭگى قالدى. قايراتتىڭ مىنا:
«قايرات دەگەن اتىم بار،
قازاق دەگەن زاتىم بار.
«ەركەك توقتى - كۇرباندىق»
اتام دەسەڭ اتىڭدار» - دەگەن ولەڭ سوزدەرىنىڭ ءوزى ۇران ەمەس پە؟
قايراتتىڭ ولەڭ - سوزدەرىن، تۇرمەدەن جازعان حاتتارىن وقىپ، «شىركىن-aي، قانداي بوزداقتاردان ايرىلعانبىز؟» - دەپ iشiمiز ۋداي اشيدى. ەكىنشىدەن اتۋ جازاسىن كۇتىپ وتىرعان قىرشىن جاستىڭ ء(نeباpi 21 جىل عانا عۇمىر كەشتى) مۇقالماعان جىگەرىن، ءور مىنەزىن كوpiپ، ەندىگى جەردە اتىن ارداقتاي كوڭىلگە ساقتاپ ارتىندا قالعان وسىناۋ شاعىن مۇراسىن قاستەرلەي قولىمىزعا ۇستاساق، ول ءبىزدىڭ حالىق باتىرىنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتكەنىمىزدىڭ بەلگىسى بولا بەرمەك.
-قوش بولىندار! قوش جارىق دۇنيە
"بار باقىتىمدى و دۇنيەدەن تابارمىن", - دەگەن قايراتتىڭ سوڭعى قوشتاسقان كۇنى، 21-مامىر كۇنىن، كەلەشەكتە ۇلى حالىقتىڭ ۇرپاعىنا ۇلگى بولسىن دەپ پip تۇتىپ، ماسكەۋدەگى «مۇراگەر» قازاق قوعامى ەسكە الىپ، اس بەرۋدى ادەتكە اينالدىرىپ كەلەدى. بۇل ءۇشىن ۇيىم پرەزيدەنتى جانىبەك ەلەكباەۆ باستاعان قوعام ازاماتتارىنا ەرەكشە قۇرمەتپەن العىسىمدى ايتامىن.
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى، سول كەزدەردەگى قاسىرەتتى كۇندەردىڭ اق-قاراسىن اجىراتۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ توراعاسى بولعان مۇحتار شاحانوۆتىڭ باستان وتكىزگەن ماسكەۋدەگى سول ءبىر قاتەرلى ۋاقىتىن ءبىرىنشى رەت جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.
ايتايىن دەگەنىم، قازىر شەجىرەگە اينالىپ بارا جاتقان سول جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ۇشقىنى سول كەزدەرى ماسكەۋ جەرىنە دە كەلىپ ءتۇسىپ، سول «جەلتوقسان» ۋاقىتىسىندا مۇقاڭنىڭ ءومىرى دە قىل ۇستىندە تۇردى.
1986 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 19 كۇنى ماسكەۋدە اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ شىعارماشىلىق كەشى وتكىزىلىپ جاتتى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بايلانىستى، جوعارىدان رۇحسات بەرىلمەسە دە، بار جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الىپ، ەۆگەني ەۆتۋشەنكونىڭ ءوزى باستاپ ءجۇرگىزگەن سول كەشكە 600-دەن استام جەرلەستەرىمىزدەن باسقا، كوپتەگەن قوناقتار جينالدى. بارلىعىمىز دا كەشتىڭ يەسىنە دەگەن تىلەكتەرىمىزدى جەتكىزىپ، كوپشىلىك ول كىسىنىڭ ولەڭدەرى ءۇشىن العىستارىن جاۋدىرىپ، قول سوعىپ، قۇرمەت كورسەتۋمەن بولدى. ودان ارمەن مۇحتار شاحانوۆقا سۇراقتار قويۋ باستالدى.
ول كۇنى الماتىداعى كوتەرىلىس تۋرالى، كوپشىلىك قاۋىم ءالى دە حابارسىز ەدى. ەڭبەگى ەلگە سىڭگەن، حالقىن سىيلاپ، قۇرمەتتەيتىن قوناەۆتى الىپ، ەلىمىزدىڭ ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن بىلمەيتىن ازاماتتىڭ نەلىكتەن تاعايىندالعانى جونىندە سۇراقتى ورىس تىلىندە ەربول بايجارقىنوۆ (ونىڭ كىم ەكەنى 18 جىلدان كەيىن انىقتالدى) دەگەن گيدرومەليوراتيۆتىك ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى قويدى. سالتاناتتى كەشتى ەۆگەني ەۆتۋشەنكو وتە جوعارى ديپلوماتيالىق دەڭگەيدە جۇرگىزدى. ول كىسى ەربولدىڭ جانە باسقا دا ستۋدەنتتەردىڭ قويعان سۇراقتارىن ارمەن قاراي وربىتپەي، مۇحاڭنىڭ بۇل ماسەلەدەن حابارسىز ەكەنىن ايتىپ تۇسىندىرۋمەن بولدى.
ءدال سول مەزگىلدەن باستاپ، كەڭەس ۇكىمەتى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى (ول كەزدەرى بۇل قىزمەتكەرلەر «ءۇش دىبىس» دەپ اتالۋشى ەدى) «حالىق جاۋىن» كىم ەكەنىن انىقتاۋعا كوشىپ، باس كوتەرە باستاعان ادامداردى ءۇشتى-كۇيلى جوعالتتىرۋ ماسەلەسىمەن اينالىسىپ كەتتى. ويتكەنى ولار الماتىداعى جاعدايدان حاباردار ەدى. ءبارىمىز دە ابىر-سابىرلىققا ءتۇسىپ كەتسەك تە، كەزدەسۋىمىزدىڭ امان-ەسەن تارقالۋىن ويلادىق. «ءۇش دىبىستىڭ» قىلىشىنان قانى تامىپ تۇرعان زامانى، كەيبىرەۋلەر «وسىنداعى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرايىن دەپ جۇرگەن وسى كىسى»، - دەپ مەنى كورسەتىپ، ءسال بولماعاندا مەنى الىپ كەتەردەي جاعداي بولدى. كەيىن ءبىلدىم، مۇقاڭ مەن ەمەس ەكەنىن ايتىپ ءتۇسىندىرىپتى. ودان ارمەن «ءۇش دىبىس» قىزمەتكەرلەرى تابان استىندا، مۇحتار شاحانوۆتى مۇندا ارنايى ساپارمەن كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن كەلگەن دەگەن قيسىنى كەلىپ تۇرعان كۇدىكتى موينىنا سالا باستادى دەۋگە بولادى. ويتكەنى سول ابىر-سابىر كەزدە، ءتۇر سيپاتى كەلىسكەن، دەنەلى كەلگەن ءبىر جىگىت مەنىڭ جانىمنان ءوتىپ بارا جاتىپ: - «ءۇش دىبىستىلار» مۇحتار شاحانوۆ اعامىزدى الماتىدان ادەيى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن كەلگەن دەپ كۇدىكتى تۇلعا كورىپ جاتىر، ساقتانسىن... ... » - دەپ، تەز ارادا قۇلاعىما سىبىرلاپ سىرتقا شىعىپ كەتتى.
سول كۇيدە ول جىگىتتىڭ ەسىمىن دە، ءوزىن دە قايتىپ كورىپ-ەستىمەدىم. تەز ارادا، ەشكىمنىڭ نازارىن وزىمىزگە اۋدارماي، مۇقاڭا دا ەشنارسەنى ايتىپ-تۇسىندىرمەي، ول كىسىنى ادەبيەتشىلەر ءۇيىنىڭ باسقا جاعىنان شىعارىپ الىپ كەتتىم (تەك بۇگىن ايتىپ وتىرمىن). ەلشىلىك قوناق ۇيىندەگى نومىرىنە بارماي، تاڭ اتقانشا باسقا جەردە جۇردىك. ادەبيەتشىلەر ۇيىندە ءبىزدى تورۋىلداپ تۇرعان 5-6 ماشينە، ءبىزدى ەلشىلىك جاقتا دا كۇتىپتى. قازىر ويلاپ قويامىن، قانداي قاس قاعىم ءسات! سول ءبىر شۇعىل حابار جەتپەگەندە مۇقاڭ ارامىزدا بولماي قالار ما ەدى؟! شىعارىپ سالىپ جاتىپ، ول كىسىنىڭ الماتىعا امان-ەسەن جەتۋىن تىلەدىم.
تاعى دا ءبىر ايتا كەتەرلىك ءجايت، سول كەزدەرى كرەملدىڭ اۋرۋحاناسىندا اۋىر حالدە ناۋقاستانىپ جاتقان، وداقتىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەر، قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ ىستەگەن، قازاقستان عىلىم اكادەميسيانىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشى، نۇرتاس وڭداسىنوۆ اعامىزدىڭ حال-جاعدايىن بىلۋگە سوققانىمدا، توسەك تارتىپ جاتىپ، ول كىسىنىڭ دە: «اينالايىندارىم-اي، قىرىلىپ قالماسا، جارار ەدى ... »، - دەپ قاتتى قوبالجىعانى بار ەدى. ءبارىنىڭ اتى-ءجونىن ايتپاي-اق قويايىن، ءدال سول ۋاقىتتارى وسى كىسى سياقتى ۋايىم-قايعىعا تۇسكەن ازاماتتارىمىز كوپ بولدى.
سول كەزدەگى تىڭ كوزبەن ايقىن كورىنگەن، ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانباعان جانە جىلدار وتكەن سايىن كومەسكىلەنە باستاعان وقيعالاردى ەسكە ءتۇسىرىپ، وقىرماندارعا سول كۇيىندە جەتكىزۋ، جالپى، تاريحي شىندىقتى ورنىنا كەلتىرۋگە كومەكتەسۋ - مەنىمشە كەز كەلگەن پاتريوت ادامنىڭ ماقساتى. جەلتوقسان ءدۇرسىلىنىڭ ماسكەۋدەگى جارىقشاعىنا كۋاگەر بولعانىمدى ءوز ءومىرىمنىڭ ەڭ جارقىن ءساتى دەپ سانايمىن.
قايدار قۇماربەكوۆ، زەينەتكەر، «قازاق ءتىلى» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ
قۇرمەتتى مۇشەسى
«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى
