اسا قادىرلى ءدىنباسى ءابساتتار قاجى(سۋرەتتە), جىل بويى ەل ىشىندە مۋفتي سايلاۋى حاقىندا ءتۇرلى الىپ-قاشتى اڭگىمەلەردىڭ جەلدەي ەسكەنىنە قاراماستان، قۇداي-تاعالانىڭ قالاۋىمەن قمدب-نىڭ V قۇرىلتايىنداعى سايلاۋدا باس ءمۋفتيدىڭ ورىنتاعىنا قايتا جايعاستىڭىز. راس، ادەتتەگىدەي ەمەس «بۇل ءاننىڭ ىرعاعى بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» بولىپ، وسى جولعى سايلاۋدا قالىڭ بۇقارا دەمىن ىشىنە تارتىپ، ءبىر ءسات ابىرجىعانداي كەيىپ تانىتتى. ويتكەنى، قمدب-عا ءتۇرلى سيپاتتا سىن-ەسكەرتپەلەر ايتىپ جۇرگەن ر.نىسانبايۇلى، ب.ساپارالى، ز.جانداربەك، ب.اينابەكوۆ، د.ءاشىمحانۇلىنىڭ مالىمدەمەلەرى ءبىراز جۇرتتى ەكى ۇشتى ءدۇدامال ويعا قالدىرعان بولاتىن. دەسەكتە، ەلباسىنىڭ قمدب-نىڭ قىزمەتىنە وڭ باعا بەرۋى، سونداي-اق، V قۇرىلتايعا قاتىسۋشى دەلەگاتتاردىڭ ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، ءبىراۋىزدان وزىڭىزگە داۋىس بەرۋى، جىل بويى جىرعا اينالعان ماسەلەنىڭ كۇرمەۋىن اعىتىپ، نۇكتەسىن قويدى. ەندەشە، ەلىمىزدەگى ءدىني-احۋالدىڭ تۇزەلۋىنە پەيىل ءبىلدىرىپ جۇرگەن ازامات رەتىندە قمدب-نىڭ V قۇرىلتايىنىڭ ءساتتى ءوتىپ، حازىرەتتىڭ  باس مۋفتي بولىپ قايتا سايلانۋىن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن. سونىمەن بىرگە، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن حاق ءدىننىڭ ارىن ارلاپ، زارىن زارلاپ كەلگەن حازىرەتى ءابساتتار دەربىسالىنىڭ الداعى كۇنگى جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەي وتىرىپ، قمدب-نىڭ قاپەرىنە ءتۇيىنى تارقاتىلماي تۇرعان مىناداي ماسەلەلەردىڭ بار ەكەنىن سالماقپىن:

ءدىنسىز عىلىم سوقىر، عىلىمسىز ءدىن اقساق

اسا قادىرلى ءدىنباسى ءابساتتار قاجى(سۋرەتتە), جىل بويى ەل ىشىندە مۋفتي سايلاۋى حاقىندا ءتۇرلى الىپ-قاشتى اڭگىمەلەردىڭ جەلدەي ەسكەنىنە قاراماستان، قۇداي-تاعالانىڭ قالاۋىمەن قمدب-نىڭ V قۇرىلتايىنداعى سايلاۋدا باس ءمۋفتيدىڭ ورىنتاعىنا قايتا جايعاستىڭىز. راس، ادەتتەگىدەي ەمەس «بۇل ءاننىڭ ىرعاعى بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» بولىپ، وسى جولعى سايلاۋدا قالىڭ بۇقارا دەمىن ىشىنە تارتىپ، ءبىر ءسات ابىرجىعانداي كەيىپ تانىتتى. ويتكەنى، قمدب-عا ءتۇرلى سيپاتتا سىن-ەسكەرتپەلەر ايتىپ جۇرگەن ر.نىسانبايۇلى، ب.ساپارالى، ز.جانداربەك، ب.اينابەكوۆ، د.ءاشىمحانۇلىنىڭ مالىمدەمەلەرى ءبىراز جۇرتتى ەكى ۇشتى ءدۇدامال ويعا قالدىرعان بولاتىن. دەسەكتە، ەلباسىنىڭ قمدب-نىڭ قىزمەتىنە وڭ باعا بەرۋى، سونداي-اق، V قۇرىلتايعا قاتىسۋشى دەلەگاتتاردىڭ ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، ءبىراۋىزدان وزىڭىزگە داۋىس بەرۋى، جىل بويى جىرعا اينالعان ماسەلەنىڭ كۇرمەۋىن اعىتىپ، نۇكتەسىن قويدى. ەندەشە، ەلىمىزدەگى ءدىني-احۋالدىڭ تۇزەلۋىنە پەيىل ءبىلدىرىپ جۇرگەن ازامات رەتىندە قمدب-نىڭ V قۇرىلتايىنىڭ ءساتتى ءوتىپ، حازىرەتتىڭ  باس مۋفتي بولىپ قايتا سايلانۋىن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن. سونىمەن بىرگە، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن حاق ءدىننىڭ ارىن ارلاپ، زارىن زارلاپ كەلگەن حازىرەتى ءابساتتار دەربىسالىنىڭ الداعى كۇنگى جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەي وتىرىپ، قمدب-نىڭ قاپەرىنە ءتۇيىنى تارقاتىلماي تۇرعان مىناداي ماسەلەلەردىڭ بار ەكەنىن سالماقپىن:

ءدىنسىز عىلىم سوقىر، عىلىمسىز ءدىن اقساق

بىرىنشىدەن، قمدب-نىڭ ىشىنەن «عىلىم» ءبولىمى اشىلسا ەكەن دەيمىز. جالپى، اللانىڭ ءبىر ەسىمى «عىلىم» (اليم) ەكەندىگى، وسىدان دا يسلامدا عىلىمعا اسا جوعارى كوڭىل بولىنگەندىگى مۇسىلمان قاۋىمىنا ءمالىم. بىراق، ەلىمىزدە يسلامي عىلىم دامىپ وتىر دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى، يسلامي عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن اۋەلى اراب ءتىلى مەن ادەبيەتى، ءتاپسىر، حاديس، فيكح، كالام، تاريح سەكىلدى سالالارعا قاتىستى جۇيەلى تۇردە توم-توم ەڭبەكتەر جازىپ شىعارۋىمىز قاجەت. ءدىنىمىزدىڭ ءداستۇرلى بۇل سالالارى دامىمايىنشا، يسلامنىڭ وركەن جايا المايتىنى ەكىباستان بەلگىلى. تەگىندە، يسلامداعى عىلىم - كۇللى تىرشىلىك قاباتتارىنىڭ سىرىن اشا الاتىنىمەن قۇندى بولۋعا ءتيىس. مۇسىلمانداردىڭ قولىندا جاراتىلىس جۇمباعىن شەشەتىن كىلت - ناكل (قۇران مەن سۇننەت) جانە اقىل تۇر. ەندەشە، ءبىز نەگە قۇرانعا سۋبستانتسيالىق ءىلىم (جاراتۋشى مەن جاراتىلىستى تۇتاس قاراستىرۋ) تۇرعىسىنان ءتاپسىر جاسامايمىز؟ نەگە ءبىز جاراتىلىستى بەلگىلى-ءبىر زاڭدىلىقتارمەن تۇزگەن ۇلى زاڭگەردىڭ قۇدىرەتىن وزىندىك تۇرعىدان زەرتتەمەيمىز؟ بۇل ماسەلەدە نەگە ءبىز وزگەلەردىڭ دايىنداپ بەرگەن اسىن جۇتۋعا قۇمبىلمىز؟ وسى ماسەلەلەر بويىنشا ءبىز تەرەڭ ويلانىپ، ءبىر شەشىمگە كەلۋىمىز كەرەك سياقتى. سەبەبى، «ءدىنسىز عىلىمنىڭ سوقىر، عىلىمسىز ءدىننىڭ اقساق» بولىپ قالا بەرەتىنىنە كۇمان جوق. سونىمەن بىرگە، قمدب-نىڭ قۇرامىنان «عىلىم» ءبولىمى اشىلىپ، مۇسىلمان قولجازبالارىن زەرتتەۋدى دە قولعا السا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. حازىرەت، بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، ەلىمىزدە وزىڭىزدەن كەيىن ء(ا.مۋمينوۆتى ايتپاعاندا) قولجازباتانۋمەن شۇعىلدانۋعا دەن قويعان سوقتالى ازاماتتار جوقتىڭ قاسى. قازاق حالقىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارى تەك فولكلوردا ەمەس، جازبا ادەبيەتتە دە جاتقانى انىق. وسى ماسەلەنى ارىرەك بارىپ زەرتتەۋ ءۇشىن ءوزىڭىز باس بولىپ قولجازباتانۋشىلاردىڭ قۇرامىن جاساقتاپ، ولارعا ءجون-جوسىق كورسەتسەڭىز ەكەن. قازاقستاندا ءسىز نەگىزىن سالعان وسى عىلىم سالاسىن ەلىمىزدەگى يسلامدىق ەڭ باستى ۇيىم قمدب دامىتپاسا، باسقا قانداي ۇيىم دامىتا الادى؟ سونداي-اق، قازىر ءتۇرلى عىلىم سالالارىنان دىنگە قاتىستى ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ جاتىر. كوپتەگەن عىلىم سالالارى وكىلدەرىنىڭ بۇلايشا يسلامعا قىزىعۋشىلىق تانىتۋى قۇپتارلىق جاعداي بولعانىمەن، عىلىمي نەگىزسىز ءھام ەل مۇددەسىنە قايشى جۇمىستار دا قورعالىپ كەتىپ جاتىر. ماسەلەن، وتكەن 2009 جىلى ا.يزبايروۆ دەگەن ازامات ءوز ديسسەرتاتسياسىندا «قالىپتى (راديكالدى ەمەس) سالافيتتەر» دەگەن تەوريانى ۇسىنىپ، ەلىمىزدە ۋاحاپشىلدىقتىڭ ءورىس الۋىنا عىلىمي نەگىز جاساماق بولدى. ە.وڭعاروۆ دەگەن ازاماتتىڭ قازاق مادەنيەتىندەگى يسلامنىڭ ورنىن زەرتتەپ جۇرگەنىن ءبىلىپ، ديسسەرتاتسياسىنىڭ 80 پايىزىن اياقتاعانىندا كەزدەسىپ، عىلىمي جۇمىسىنا قازاقستاندىق اۆتورلاردىڭ قانداي ەڭبەكتەرىن پايدالانعانىن سۇراسام، تاقىرىبىنا قاتىستى ەلىمىزدە جارىق كورگەن بىردە-ءبىر ەڭبەكتى پايدالانباپتى. ديسسەرتانت: «مەن تەك اراب دەرەكتەرىن قولداندىم»، دەپ ماسايراپ،  ەلىمىزدىڭ عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە مۇرنىن ءشۇيىرىپ وتىر. «اۋ شىراعىم، سەنىڭ ارابتارىڭ قازاققا يسلامنىڭ قانشالىقتى اسەر ەتكەنىن قايدان بىلەدى» دەسەم، «مەن مىسىردا 12 جىل وقىعانمىن. ماعان اقىل ايتپا»، دەپ بوي بەرمەيدى. مەنىڭ ايتپاعىم قمدب وسىنداي شالاعايلىقتارعا توسقاۋىل بولسا ەكەن. ول ءۇشىن ەلىمىزدەگى يسلامنىڭ اتىن جامىلىپ قورعالاتىن كەز-كەلگەن ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەك  قمدب-نىڭ «عىلىم ءبولىمىنىڭ» سۇزگىسىنەن ءوتۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز.  سونىمەن قاتار، بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدە جارىق كورىپ وتىرعان ءدىني ادەبيەتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى اراب جانە تۇرىك تىلىندەگى ءدىني وقۋلىقتاردان كوشىرىلىپ وتىر. ادەپكىدە، ونى بايقاماعانىمىزبەن، كەيىن بىرقاتار ەڭبەكتەردىڭ پلاگيات ەكەنى بەلگىلى بولدى. كوشىرىپ جازۋشىلاردىڭ كەيبىرىنە: «اۋ، بۇلارىڭ قالاي؟» دەپ كورىپ ەدىك، بەتىنە كون قاپتاپ العان جارىقتىقتار مىزباقپايدى. تۇپتەپ كەلگەندە ايتپاعىمىز، قمدب-نىڭ قۇرامىنان «عىلىم» ءبولىمى اشىلسا، ەلىمىزدە شىن مانىندە حاق ءدىننىڭ ورەسى بيىكتەي تۇسەر ەدى دەگىمىز كەلەدى.

بۇگىنگى كۇننىڭ مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيى قايدا؟

ەكىنشىدەن، قمدب ەلىمىزدە جاۋىننان كەيىن قاۋلاپ شىققان وتتاي ءورىپ جۇرگەن ءدىني سەكتالارعا قارسى كۇرەستى كۇشەيتە تۇسسە ەكەن دەيمىز. اسىرەسە، يسلامنىڭ اتىن جامىلعان اداسقان اعىمداردى اۋىزدىقتاۋدا قمدب شەشۋشى ءرول اتقارۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز. ول ءۇشىن «ءدىني سەنىم جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭدا «يسلامدىق باعىتتاعى كەز-كەلگەن ءدىن ۇيىم تەك قانا قمدب-نىڭ رۇقساتىمەن عانا قىزمەت ەتە الادى» (بۇل پىكىرىمىزدى 2008 جىلعى پارلامەنتكە جازعان تەزيسىمىزدە كەلتىرگەنبىز) دەگەن قۇقىقتىق نورما قاراستىرىلۋى ءتيىس. ياعني، ادىلەت مينيسترلىگى يسلامنىڭ اتىنداعى ءدىني بىرلەستىكتەرگە ءدىني قىزمەت جاساۋ تۋرالى ليتسەنزيانى قمدب-نىڭ ماقۇلداۋىمەن عانا بەرۋى كەرەك. سوندا، بۇل ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋگە مۇمكىندىك تۋعان بولار ەدى. ۇزىن قۇلاقتان ەستۋىمىزشە ەلباسىمىز 2011 جىلى قازاقستانداعى ءدىني-احۋالعا رەفورما جاساماق كورىنەدى. وسى كۇنگە دەيىن ەلىمىزدە بەي-بەرەكەت سايران سالىپ جۇرگەن ۋاحاپشىلدار، حيجراتشى-تاكپىرشىلەر، قۇرانشىلدار، حيزبۋت-تاحرير، تابليعشىلار سەكىلدى كەرتارتپا ءدىني ۇيىمداردى اۋىزدىقتاۋدىڭ ءساتى ەندى تۇسكەن ءتارىزدى. ياعني، «تەمىردى قىزعاندا سوق» دەمەكشى، الداعى بولاتىن وسى ناۋقاندى پايدالانىپ، ءدىني سەكتالارمەن كۇرەستى كۇشەيتە ءتۇسۋىمىز قاجەت دەپ بىلەمىز. حازىرەت، ۋاعىندا مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ كاشميردى بيلەگەن كەزىندە ءدىني سەكتالارمەن قالاي كۇرەسكەنىن ءسىزدىڭ زەرتتەۋلەرىڭىز ارقىلى تانىپ بىلگەن ەدىك. عۇلاما بابامىز اداسقان تاريحات سانالاتىن نۇرباحشىلار مەن كۇنگە تابىنۋشى شاماسين دەگەن سەكتانى جويىپ، كاشمير حالقىنىڭ سۋننيتتىك ىلىممەن سۋسىنداپ، رۋحاني ورىستەۋىنە جول اشقان ەدى. ياعني، ايتپاعىمىز مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ كاشميردە جاساعان ءدىني رەفورماسى قازاستاندا دا جاسالۋى قاجەت. ەندەشە، ءتاڭىر-تاعالادان عۇلاما بابامىزدىڭ ەرلىگىن قايتالاۋدى ءسىزدىڭ پەشەنەڭىزگە جازسىن دەپ تىلەيمىز.

قمدب-نىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى نەگە سەكتالارمەن تەڭەستىرىلگەن؟

ۇشىنشىدەن، مەملەكەت مەحانيزىمىندە قمدب-نىڭ قۇقىقتىق ستاتۋسىن ءوسىرۋىمىز قاجەت سەكىلدى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، قازىرگى «ءدىني سەنىم جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ بويىنشا قمدب-نىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى سىرتتان كەلگەن كەلىمسەك سەكتانىڭ مارتەبەسىمەن تەڭ. وسى دۇرىس پا؟ ات توبەلىندەي از عانا مۇشەسى بار كەلىمسەك سەكتامەن قازاقستانداعى 2200 مەشىتتى بىرىكتىرىپ وتىرعان قمدب-نى تەڭەستىرۋ ادىلەتتىلىك پە؟ مەنىڭشە، بۇل ەشقانداي قۇقىقتىق نورماعا سيمايتىن قۇبىلىس. قازاقستان حالقىنىڭ 73 پايىزىنىڭ سەنىمى سانالاتىن يسلامنىڭ اتىنداعى ۇلكەن ۇيىمعا بۇلايشا شەكەدەن قاراۋ قۇقىقتىق نيگيليزمنىڭ كورىنىسى. ياعني، بۇل بارىپ تۇرعان ابسۋرد! سوندىقتان، «ءدىني سەنىم جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭعا جانە وزگەدە مەمەلەكەت ءماحانيزىمىن قامتاماسىز ەتەتىن زاڭنامالارعا «ەلىمىزدەگى يسلامعا قاتىستى ءاربىر ماسەلەدە قمدب-نىڭ ۇستانىمى ەسكەرىلۋى ءتيىس» دەگەن نورما ەنگىزىپ، قمدب-نىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن كوتەرۋىمىز  شارت. ماسەلەن، ەلىمىزدە جۇمىس ىستەي باستاعانىنا بىرنەشە جىل بولعان حالال كوميتەتتىڭ قىزمەتىنە باقىلاۋدى نەگە قمدب جۇرگىزبەيدى؟ بۇل ماسەلەنى كوتەرىپ وتىرعان سەبەبىمىز، وسى ماسەلەگە مەملەكەتتىك وزگە قۇرىلىمداردىڭ تيىسىنشە باقىلاۋ جۇرگىزەتىنىنە كۇمانىمىز بار. ال، قمدب-نىڭ ەلىمىزدەگى حالال يندۋستۋرياسىن دامىتۋدىڭ تەوريالىق نەگىزىن  جاساي الاتىنىنا كامىل سەنۋگە بولادى. سونداي-اق، مەملەكەت يدەولوگيا سالاسىنداعى بىرىزدىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن دە قمدب-نىڭ قىزمەتىنە باسىمدىق بەرۋى ءتيىس دەپ بىلەمىز. سەبەبى، حالىق قازىر كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن زاڭنان ەمەس، ءدىني ءپاتۋالاردان ىزدەيتىن جاعدايعا كەلە جاتىر. ەرتەڭ، بىزدە دە كەيبىر مۇسىلمان ەلدەرىندەگىدەي مەملەكەت پەن ءدىننىڭ قاقتىعىسى ورىن الماسى ءۇشىن وسى باستان مەملەكەت پەن ءدىننىڭ مۇددەسىن ۇيىستىرعانىمىز ابزال. ول ءۇشىن مەملەكەت قمدب-نىڭ قۇقىقتىق ستاتۋسىن ءوسىرىپ، بۇل ۇيىمدى ءوزىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدىرۋى قاجەت. ال، وسى ماسەلەنىڭ باستاماشىسى وزگە ەمەس، قمدب-نىڭ ءوزى بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىز.

ۋاعىز-ناسيحاتتى كۇشەيتپەسەك، ەرتەڭ وپىق جەيمىز...

تورتىنشىدەن، ءالحامدۋللاھ، قمدب-نىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ءدىني ۋاعىز-ناسيحاتىنا كەشەگى كۇننەن قاراعاندا جاقسى دەگەن باعا بەرۋگە ابدەن بولادى. اسىرەسە، muftyat.kz پورتالىن اشىلعاننان بەرى قمدب-نىڭ ۋاعىز-ناسيحاتىنا جان كىرگەندەي بولدى. «قاراڭعىدا ءالسىز جارىقتىڭ قادىرى بولادى» دەمەكشى، بۇرىن جۇرتشىلىق «دارىن ايتتى، مۇرتازا ايتتى» دەپ ءپاتۋانى سولاردىڭ اۋزىنان ىزدەيتىن ەدى. ال، muftyat.kz اشىلعاننان كەيىن قالىڭ بۇقارا سۇراعانىن وسى پورتالدان تاباتىن بولدى. دەگەنمەن، بۇگىنگى اياق الىسىمىزدى ءدىني داعۋاتتىڭ شارىقتاۋ شەگى دەپ ءتۇسىنىپ، توقمەيىلسۋگە دە بولمايدى. بۇگىنگى كۇنى اقپارات تاراتۋدىڭ قاس قاينار-كوزى تەلەارنا ەكەندىگى بەلگىلى. ەلىمىزدە يسلامدىق باعىتتا اقپارات تاراتاتىن «اسىل ارنا» تەلەارناسى بار بولعانىمەن، بۇل تەلەارنا كوڭىل كونشىتەرلىك دەڭگەيدە ءدىني قىزمەت اتقارىپ وتىرعان جوق. قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنا قايشى سويلەيمىن دەپ باسى تالاي داۋعا قالدى. جۋرناليستەرىنىڭ ءدىني ساۋاتى دا تومەن. ودان قالسا، قان-ءسولى جوق اقپاراتتارىن سان مارتە قايتالاپ كورسەتەدى. تانىمدىق باعدارلامالارىنىڭ وزىنەن تۇششىمدى ەشتەڭە الا المايسىڭ. قىسقاسى، ايتپاعىمىز قمدب وسى تەلەارنانى ءوزىنىڭ قۇرامىنا الۋى كەرەك سياقتى. «اسىل ارنانىڭ» قۇرىلتايشىلارى قازاقستانداعى ءدىن-مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ بىرتۇتاستىعىن ويلاعان بولسا، تەلەارنانى باسى ءبۇتىن قمدب-عا بەرۋگە قارسى بولمايدى دەپ ويلايمىن. ال، ىشمەرەزدىك تانىتىپ، وعان مىرزالىعى جەتپەسە، وندا «اسىل ارنا» ۇركەردەي ءبىر توپتىڭ تەلەارناسى بولىپ قالا بەرەدى دەگەن ءسوز. سونىمەن قاتار، قمدب-نىڭ ءدىني ۋاعىز-ناسيحات جاساۋىنا وزگە دە تەلەارنالار مەن راديولار ارنايى ساعاتتار بولسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. باق-نىڭ باسشىلارىنا ءدىن ماسەلەسىنىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن تۇسىندىرە بىلسەك، بۇعان قارسى بولمايدى دەپ ويلايمىز. تاعى ءبىر قوسارىمىز، ءدىندى قۇر قارا سوزبەن ۋاعىزداۋ بۇگىنگى كۇنى جەتكىلىكسىز بولىپ وتىر. ءدىن قازىر كوركەم دۇنيەلەرمەن، تەاترمەن، مۋلتفيلممەن، كينومەن ناسيحاتتالۋى ءتيىس. ارينە، قمدب-نىڭ حالال تەاتر اشۋعا، مۋلتفيلم، كينو تۇسىرۋگە مۇرشاسى جوق ەكەنى بەلگىلى. بىراق، وسىنداي يگى ىستەردىڭ جۇزەگە اسۋىنا ىقپال ەتسە ەكەن دەپ تىلەيمىز.

مەشىتتەر سانىن كوبەيتۋ قاجەت

بەسىنشىدەن، ەلىمىزدە مەشىتتەردىڭ سانى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەكەنى بەلگىلى. بۇگىنگى كۇنى تاڭىرگە توبا، قمدب-نىڭ قۇرامىندا 2200 مەشىت بار. دەسەكتە، ەلىمىزدەگى حاق ءدىننىڭ كوسەگەسىن قۇتايتا ءتۇسۋ ءۇشىن ءالى جۇزدەگەن مەشىت سالىنۋى كەرەك ءتارىزدى. سەبەبى، ون بەس ميلليون حالقى بار ىستانبۋل قالاسىندا 5000 مەشىت بار ەكەن. ال، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى مەشىتتەردىڭ سانى ودان ەكە ەسە از. دەمەك، ەلىمىزدە ساۋلەتى كەلىسكەن كوك كۇمبەزدەردى تۇرعىزۋ ۇدەرىسى جالعاسىن تابا بەرۋى ءتيىس. اسىرەسە، حالىق تىعىز ورنالاسقان ۇلكەن قالالاردا مەشىتتەردىڭ سانىن ۇلعايتقان ءلازىم. ماسەلەن، الماتىداعى جۇما نامازىنا كەلگەن ءنوپىر حالىق مەشىتتەرگە سيماي، جايمالارىن توسەپ كوشەگە دەيىن شىعىپ كەتىپ جاتادى. بۇل قۋانتارلىق جاعداي بولعانىمەن، وزگە ءدىن وكىلدەرىنىڭ وسى جاداعاي كورىنىسكە ميىعىنان كۇلىپ قارايتىنى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان، جۇما نامازىنا كەلەتىن جۇرتشىلىقتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن، سونداي-اق، مۇسىلمانداردىڭ مەشىت مادەنيەتىن دۇرىس قالىپتاستىرۋ ءۇشىن مەشىتتەردىڭ سانى مەن ساپاسىن ارتتىرۋعا كۇش جۇمساۋىمىز قاجەت دەپ بىلەمىز. ايتالىق، الماتىداعى ءاربىر مولتەك اۋداننان مەشىت اشۋدى نەگە قولعا الماسقا؟ ءيتتىڭ باسىنا ىركىت ۇيەتىن بايشىكەشتەرىمىزدى قاپتاعان سىراحانالار مەن تۇنگى كلۋبتاردى ساتىپ الىپ، مەشىتكە اينالدىرۋعا نەگە ۇندەمەيمىز؟

تايلى-تۇياعىمىزعا دەيىن زەكەت پەن ساداقا بەرۋىمىز شارت

التىنشىدان، قمدب-عى كۇيىپ تۇرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى قارجىلاندىرۋ ءىسى ەكەنىنەن حاباردارمىز. ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىراتىن ۇيىم بولعاندىقتان، قمدب-نىڭ ۇدايى قاراجات تاپشىلىعىن سەزىنەتىنى بەلگىلى. ءتىپتى، زەكەت پەن ساداقادان جينالعان قارجىنىڭ يمامداردىڭ جالاقىسىن وتەۋگە جەتپەيتىنىن ەستىپ ءجۇرمىز. وسى جايتتى اڭعارعان بيلىك وتكەن جىلى «يسلامدى قولداۋ قورىن» قۇرىپ، شاما-شارقىنشا قمدب-نى قارجىلىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋگە كۇش جۇمساۋدا. بىراق، ودان حاق ءدىننىڭ قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق بولعانى شامالى بولىپ تۇر. بالكىم، تولىققاندى قامتاماسىز ەتۋگە اتالمىش قوردىڭ قاراجات كولەمى ءالى از دا شىعار. دەگەنمەن، جىلاماعان بالاعا ەمشەك جوق ەكەنىن ەسكەرسەك، بيلىككە قاراپ الاقان جايۋعا ارلانباۋىمىز كەرەك. ءدىن تاپتىرماس تاربيە قۇرالى. ولاي بولسا، قوعامدىق تاربيە بۇزىلعاننان كەيىن بارىپ، سوتتالعانداردى تۇرمەدە تۇزەتكەنشە، مەشىت-مەدرەسسەلەردى مولىراق اشىپ، جوسىقسىز ءىس جاساماۋعا الدىن-الا جاستارىمىزدى نەگە تاربيەلەمەسكە؟ بيلىككە ءدىننىڭ جىلۋارىن وسىلايشا تەرەڭىرەك سەزدىرسەك، مۇمكىن قاراجات ماسەلەسىنە وڭ قاباق تانىتار دەپ ويلايمىن. سونىمەن بىرگە، ەلىمىزدەگى حاق ءدىننىڭ وكىلى سانالاتىن بارلىق باي-ماناپتاردىڭ ءتىزىمىن جاساپ، ولاردان زەكەت پەن ساداقا جيناۋدى ۇردىسكە اينالدىرۋىمىز قاجەت سياقتى. ءاسىلى، ولاردى قايىرلى-ساۋاپتى ىسكە جۇمىلدىرۋدى ءاۋ باستان ۇيرەتۋىمىز كەرەك ەدى. دەگەنمەن، ءالى  دە كەش ەمەس، اللا-تاعالادان نەسىبەسىن مول قىپ العاندار، بايلىعىنىڭ ءبىر مىسقالىن سول اللانىڭ جولىندا جۇمساسا، ودان كەدەي بولىپ قالمايدى. وسىنى شوپكە تىشار بايشىكەشتەرىمىزدىڭ جەتەسىنە جەتكىزسەك، جىرتىعىمىزدىڭ جامالاتىنى ءسوزسىز. سونداي-اق، قالا بەردى زەكەت پەن ساداقا بەرۋگە قاراپايىم حالىقتى دا باۋلي تۇسكەنىمىز ءجون. ويتكەنى، يسلامداعى زەكەت پەن ساداقا بەرۋ ءۇردىسى ەڭ الدىمەن يماندى بولۋعا ۇندەيدى. سايىپ كەلگەندە ايتپاعىم، «كوپ تۇكىرسە كول» دەمەكشى تايلى-تۇياعىمىزبەن بىرگە قاراسساق، ينشاللا قمدب-نىڭ قاراجات ماسەلەسى شەشىلىپ قالار دەگەن ويدامىز.

شەتەلدەردە شاكىرت وقىتۋدى دوعارۋ كەرەك

جەتىنشىدەن، قمدب شەتەلدەردە ەلىمىزدىڭ جاستارىنىڭ ءدىني ءبىلىم الۋىنا توسقاۋىل بولسا ەكەن دەيمىز. ويتكەنى، بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدە ورىن الىپ وتىرعان مۇسىلماندىق ءپليۋراليزمنىڭ ارتىندا شەتەلدە وقىپ كەلگەن جاستاردىڭ نەمەسە شەتەلدەن كەلگەن ءدىني ديۆەرسانتتاردىڭ تۇرعاندىعى امبەگە ايان. الايدا، وسىعان قاراماستان قازاقستان ازاماتتارىنىڭ شەتەلدەردە ءبىلىم الۋى ءالى جالعاسىن تاۋىپ جاتىر. ءبىز شەتەلدەردە ءدىني ءبىلىم الىپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ سانىن ءبىلۋ ءۇشىن ءبىلىم مينيسترىلىگىنە حابارلاسقانىمىزدا، ناقتى ءبىر مالىمەت الا المادىق. ال، سول سانى بەيمالىم شەتەلدەردە ءدىني ءبىلىم الىپ جاتقان جاستاردىڭ ەرتەڭ ەلىمىزگە قانداي پيعىلمەن كەلەتىنى ءبىر قۇدايعا عانا ءمالىم. حازىرەت، ءوزىڭىز قۇرعان نۇر-مۇباراك اتىنداعى حالىقارالىق قازاقستان-ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا ارنالىپ اشىلعان ەدى. العاشقى جىلدارى ۋنيۆەرسيتەت بازاسىنىڭ جۇپىنى بولۋى، سونداي-اق، ستۋدەنتتەر كونتينگەنتىنىڭ تومەن بولۋى ءۇمىتتى اقتاي قويماعانىمەن، ءدال قازىر اتالمىش وقۋ ورنى تمد-عى ءدىني ءبىلىم بەرەتىن ەڭ وزىق ۋنيۆەرسيتەتكە اينالىپ ۇلگەردى. بۇگىنگى كۇنى نۇر-مۇباراك  ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇزىن-ىرعاسى 450-گە جۋىق شاكىرت ءبىلىم الۋدا. «توعىز قابات تورقادان، توقتىشارىمنىڭ تەرىسى ارتىق» دەمەكشى شەتەلدە ءدىني ءبىلىم الىپ، ەرتەڭ ەلىمىزگە ىلاڭ سالاتىن مۇريدتەردەن كورى ءبىز وسى نۇر-مۇباراكتىڭ تۇلەكتەرىن ارتىق سانايمىز. سەبەبى، نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىندە اتا-بابامىزدىڭ ۇستانعان ءداستۇرلى حانافيا مازحابى بويىنشا ءبىلىم بەرۋ جولعا قويىلعان. تەگىندە، شەتەلدەردە بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە تاجىريبە الماسۋ ءۇشىن نەمەسە عىلىمي دارەجەنى كوتەرۋ ءۇشىن نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شاكىرتتەرىن جىبەرۋگە بولادى دەپ ويلايمىز. بىراق، ونىڭ وزىندە حانافيا مازحابى وركەن جايعان ەلدەردە عانا وقىتۋعا بولادى. ال، سۇننيتتىك ءىلىمنىڭ تىسىنداعى نەمەسە راديكالدى توپتار كوپ ورنالاسقان يران، يەمەن، اۋعانستان، پاكىستان، ساۋد ارابياسى، باە سەكىلدى مەملەكەتتەرگە شاكىرتتەردىڭ ءبىلىم الۋىنا مۇلدە جول بەرۋگە بولمايدى. وسى شەتىن ماسەلەنى قمدب ۇدايى نازارىندا ۇستاسا ەكەن دەپ تىلەيمىز.

ءداستۇرىمىز دىنىمىزگە قايشى ەمەس

سەگىزىنشىدەن، حاق دىنمەن قاۋىشقانىنا ون عاسىردان استام ۋاقىت بولعان قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرىن يسلامعا قايشى دەپ بىلەتىن ەلىمىزدە جابايى ءبىر توبىر پايدا بولدى. يسلامتانۋشى ق.جولدىبايۇلى «ءدىن مەن ءدىل» اتتى ەڭبەگىندە ولاردىڭ داۋرىقپا دۇنيەلەرىن ءدىن نەگىزدەرىمەن تەرىستەپ بەرگەنىمەن، بۇل جاماعاتتىڭ باسشىلارى ءوز ارالارىندا اتالمىش ەڭبەكتى وقۋعا تيىم سالىپ، حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرلەرىن جوققا شىعارۋىن ءالى دوعارعان جوق. بيلىكتە جۇرگەن ءانابىر شىڭكىلدەك يدەولوگىنا دوستارىمىزدىڭ ءبىرى بارىپ جولىعىپ «حانافيا مازحابىندا ءداستۇر دىنگە قايشى بولماسا، ونى ۇستانۋدىڭ يسلامعا تەرىس ەش سوكەتتىگى جوق» دەپ ايتسا، «يسلام كەلگەن كەزدە دە پۇتقا تابىنۋشى ارابتار سەندەر سەكىلدى «اتا-بابامىزدىڭ سالتىنان ايىرىلا المايمىز» دەپ پايعامبارعا قارسى شىققان» دەپ دەس بەرمەيتىن كورىنەدى. «اۋ اعاسى حانافيا مازحابى بويىنشا سالت-داستۇرلەر «فاسيد» (جامان) جانە «ساحيح» (جاقسى) بولىپ ەكىگە بولىنەدى. قازاقتىڭ فاسيد عۇرىپتارى يسلامدى قابىلداعان ون عاسىردا بىرتە-بىرتە جويىلىپ وتىرعان. ال، بۇگىنگە جەتكەن سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ حاق دىنگە ەش الابوتەندىگى جوق» دەپ كورسەدە، شىندىقتى قابىلداۋعا الگىنىڭ موينى جار بەرمەپتى. قۇرمەتتى حازىرەت، ءسىز قايماعى بۇزىلماعان قازاقى وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ تۋماسىسىز. ايتىڭىزشى، قازاقتىڭ قاي ءداستۇرى يسلامعا تەرىس كەلەدى؟ قازاقتىڭ قۋانىشى سانالاتىن جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ، شىلدەحانا، بەسىك توي، اتاستىرۋ، سىرعا تاعۋ، قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ، بەتاشار، قۇدالىق، قونىس توي، ايتىس، تەرمە، تولعاۋ، كورىسۋ، سەلت ەتكىزەر، ۇيقى اشار، بيە باۋ، باسىرە بەرۋ، بايگە، اۋدارىسپاق، كوكپار ت.ب. تولىپ جاتقان سالتتارىنىڭ قايسىسى حاق دىنىمىزگە قاس. ەگەر، وسى سالتتارىمىزدىڭ كىناراتى بولسا، بۇرىنعىنىڭ مولدالارى دا ايتاتىن ەدى عوي «حارام» دەپ. بۇل توپ  مۇنىسىمەن قويماي، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءانى مەن كۇيىن دە «بيدعات» دەپ جوققا شىعارعىسى كەلەدى. اۋ سوندا ءان ايتىپ، كۇي تارتىپ، قولىنا دومبىرا مەن قوبىز ۇستاعان اسان قايعى، سىپىرا، دوسپامبەت، قازتۋعان، شالكيىز، جيەمبەت، مارقاسقا، قوجابەرگەن، بۇقار، تاتىقارا، ۇمبەتەي، اقتامبەردى، دۋلات، قۇرمانعازى، قازانعاپ، داۋلەتكەرەي، سۇگىر، شال اقىن، اباي، شاكارىم، ىقىلاس سەكىلدى قازاقتىڭ ءيىر بۇتاقتى تۇلعالارىنىڭ ءبارى اداسقان با؟ حازىرەت، وسى ماسەلەگە قۇدايلىعىڭىزدى ايتىڭىزشى؟ «بالاقتاعى ءبيتتى سىقپاساڭ، باسقا شىعادى» دەمەكشى، قازاق مادەنيەتىن ءتۇپ-تۇقيانىمەن قۇرتىپ جىبەرگىسى كەلەتىن وسى ءبىر وعاش پىكىرلەرگە توقتاۋ سالماساق، ەرتەڭ قازاقى قالپىمىزدان ايىرىلىپ، وپىق جەپ قالاتىنىمىز ايدان انىق. ياعني، قمدب-نىڭ ءپاتۋا ءبولىمىنىڭ بۇل ماسەلەگە ناقتى ۇكىم بەرۋىن سۇرايمىز.

قازاقستانداعى يسلام قانداي بولۋى كەرەك؟

توعىزىنشىدان، ساياساتتانۋشى ا.سارىم ايتپاقشى الداعى قىرىق-ەلۋ جىلدا گەرمانيانى بيلەپ وتىرعان «حريستيان-دەموكراتتارى» نەمەسە تۇركيانىڭ باسىنداعى يسلامشىل «ادىلەت جانە دامۋ» پارتياسى سەكىلدى قازاقستاندا دا يسلامشىل ءبىر توپ بيلىك باسىنا كەلۋى مۇمكىن. بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدەگى يسلامدانۋ ۇدەرىسىنىڭ قارقىندى تۇردە ءجۇرىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، ايدوستىڭ ايتقانىن قۇپتاۋعا تۋرا كەلەدى. بىراق، سول كەزدە ەلىمىزدە شەشۋشى ءرولدى قانداي باعىتتاعى يسلام اتقارادى؟ ۋاحابيتتىك باعىتتاعى ما، جوق الدە، كەرتارتپا قادىمي باعىتتاعى نەمەسە ءداستۇرلى حانافيا باعىتىنداعى يسلام با؟ مىنە، وسى ماسەلەگە قمدب-نىڭ ستراتەگيالىق باعدارلاماسى بۇگىننەن باستاپ ءازىر بولۋى شارت. حازىرەت، وزىڭىزگە ءمالىم بولعانداي، ءدىن نورمالارىنىڭ رەتتەيتىن ءۇش سالاسى بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى فيكح، ياعني امالعا قاتىستى ۇكىمدەر. بۇل بويىنشا ءبىز ون عاسىردان استام ۋاقىت بولدى سۇننيتتىك ءىلىمنىڭ ىشىندەگى دەموكراتيالىق پرينتسيپتەردى كوبىرەك جاقتايتىن حانافيا مازحابىن ۇستانامىز. ءدىننىڭ ەكىنشى رەتتەيتىن سالاسى كالام، ياعني، سەنىم ماسەلەسىنە قاتىستى شارتتار جۇيەسى. بۇل بويىنشا ءبىز اقىلدى بولۋعا ۇندەيتىن ماتۋريديا مازحابىندامىز. ءۇشىنشى سالاعا احلاح، ياعني، ادامنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسى مەن مىنەز-قۇلقىن رەتتەيتىن مورالدىك قۇندىلىقتار كىرەدى. بۇل بويىنشا ءبىز كەشەگى كۇنگە دەيىن سوپىلىق ءىلىمدى ۇستانىپ كەلگەندىك. زادىندا، حالقىمىز حاق دىنمەن سوپىلىق ءىلىم ارقىلى قاۋىشقان ەدى. سوناۋ VIII عاسىردىڭ اياعىندا بۇرىن مۋبايديا وكىلى بولعان ىسقاق ات-تۇرىك تۇركىلەردى سوعىس مايدانىندا جەڭۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىنە كوز جەتكىزىپ، «بۇل حالىققا تەك بەيبىت تۇردە يسلامدى مويىنداتۋ كەرەك» دەپ اتا-بابالارىمىزدىڭ حاق دىنمەن كوركەم تۇردە قاۋىشۋىن قولعا العان بولاتىن. وسى ءۇردىستى ءوز داۋىرىندە «پيري تۇركىستان» نەمەسە «سۇلتاني-اريفين» اتاعىن العان قۇل قوجا احمەت ياساۋي كەڭ ارنادا جالعاستىردى. ونىڭ مۇريدتەرى سوپىلىق ءىلىمدى ورتا ازيا مەن دەشتى-قىپشاق، سونداي-اق، اناتوليا مەن ەدىل بۇلعارلارى اراسىنا تاراتىپ، يسلام ءدىنى تالاي جۇرتتىڭ رۋحانياتىنا اينالعان ەدى ءتىپتى، ءياساۋيدىڭ ءىزباسارلارى التىن وردا مەن تەمىر مەملەكەتىنىڭ يدەولوگياسىنىڭ تەمىرقازىعى بولىپ، حالىقتىڭ حاق دىنمەن سۋسىنداۋىنا ەكپىندى تۇردە ىقپال ەتىپ كەلدى. قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ سوپىلىق ىلىممەن ساباقتاسىپ كەتۋىنە ىقپال ەتكەن ەكىنشى ءبىر وردەن ناحشبانديا بولاتىن. بۇل قاۋىمداستىق تا حالىقتى رۋحانيات بەسىگىندە تەربەپ، قال-قادەرىنشە قازاقتىڭ مۇسىلمانشىلدىعىنىڭ ارتۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزىپ كەلدى. قاسىم حاننان باستاپ قازاقتىڭ كوپتەگەن حاندارى مەن كەشەگى كەڭەستىك داۋىرگە دەيىنگى حالقىمىزدىڭ ايگىلى تۇلعالارى وسى تاريحاتتىڭ ءمۇريدى اتاندى. اتالمىش ەكى تاريحاتتى ز.جانداربەك سەكىلدى زەرتتەۋشىلەر ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، وتكەن تاريحىمىزداعى كەيبىر قاقتىعىستاردىڭ سەبەبىن وسىدان ىزدەگىسى كەلەدى. راسىندا، ەكى تاريحاتتىڭ سەنىمدىك نەگىزدەرى مەن قۇرىلىمدىق جۇيەسى ءبىر. ريتۋالدىق ۇردىستەرىنىڭ فورمالىق ەرەكشەلىگى بولماسا، مازمۇندىق تۇرعىدان ەشبىر قايشىلىق جوق. ءتىپتى، تاريحتا دا ەكى قاۋىمداستىقتىڭ اشىقتان-اشىق جاۋلاسقان كەزى بولعان ەمەس. قايتا، ناحشبانديا وكىلدەرى ياساۋيا شايحىلارىنا ۇدايى قۇرمەت كورسەتىپ كەلگەن. وسى ەكى تاريحاتقا الەم مويىنداعان كلاسسيكالىق عۇلامالار دا وڭ كوزقاراس بىلدىرگەن. بۇگىنگى كۇننىڭ تاساۋفتانۋشىلارى دا ەكى تاريحاتتى باتىل (بۇزىلعان) تاريحاتتاردىڭ قاتارىنا جاتقىزعان ەمەس. قازاق تاريحىنىڭ ساحناسىندا بۇدان وزگە ءحىح عاسىر مەن حح عاسىردىڭ باسىندا جاديدشىلدەر پايدا بولدى. جاديدشىلدەر مۇسىلماندىقپەن قاتار باتىستىڭ دۇنيەۋي ءىلىمىن قاتار الىپ ءجۇرۋدى جاقتاعان جاڭاشا كوزقاراستاعى زيالىلار ەدى. ولاردىڭ قاتارىنا جاڭگىر حان، ى.التىنسارين، ش.ۋاليحانوۆ، حاكىم اباي، سونداي-اق، ءاليحان، مۇستافا، مىرجاقىپ، بارلىبەك، احمەت سەكىلدى الاش قايراتكەرلەرىن جاتقىزۋعا بولادى. اسا قۇرمەتتى حازىرەت، بۇلاردىڭ ءبارىن تىزبەكتەپ وتىرعان سەبەبىمىز، ءبىزدىڭ ۇستاناتىن يسلامىمىز قانداي بولۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە قاتىستى بولىپ وتىر. ياعني، ءبىزدىڭ يسلامىمىز فيكح بويىنشا قازاقى قالپىمىزدى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن حانافيا، كالام بويىنشا ءبىزدى قۇلتەمىر ەمەس، قايتا اقىلدى بولۋعا باۋليتىن ماتۋرۋديا، احلاح بويىنشا، ءبىزدى پاك بولۋعا ۇندەپ، اۋليەلىككە جەتەلەيتىن ياساۋيا مەن ناحشبانديا، عىلىم جانە دۇنيەلىك ىستەر بويىنشا وزگە جۇرتتان قالىس قالماۋى ءۇشىن جاديدشىلدەردىڭ جولىن ۇستانۋىمىز شارت. سونىمەن قازاقستانداعى يسلام قانداي بولۋى كەرەك دەگەن ماسەلەدە «حانافيا-ماتۋريديا-ياساۋيا-ناحشبانديا-ءجاديديزيمدى» تۇتاستىقتا نەگىزگە الساق، قمدب-نىڭ اقيقات ارناسىنان اۋىتقىمايتىنىنا بەك سەنىمدىمىز.

قازاقستاندا حاق ءدىن قازاق تىلىندە ناسيحاتتالۋى ءتيىس

ونىنشىدان, قازاقستانداعى يسلامنىڭ ءتىلى قازاق ءتىلى بولۋعا ءتيىستى دەپ ويلايمىز. تەگىندە، قمدب بۇل ماسەلەنى ءبىز ايتپاساق تا ۇلت مۇددەسىنە ساي وڭتايلى شەشىپ كەلە جاتىر. دەگەنمەن، ءتىل ماسەلەسىندە كەيدە كوزگە ۇرىپ كورىنە بەرمەيتىن جايتتاردا كەزىگىپ قالادى. ايتالىق، يمامدارىمىز جۇما نامازدا قۇتپانى نەگە قازاق تىلىندە دە وقىمايدى؟ بۇل ماسەلەنى كوتەرىپ وتىرعان سەبەبىمىز، جۇما نامازداعى قۇتپانىڭ فيكح بويىنشا مىناداي مىندەتتى ءۇش شارتى بار: بىرىنشىدەن، قۇراننان ەڭ كەمىندە ءبىر ايات وقىلۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ)-نىڭ حاديستەرىنىڭ ءبىرى ايتىلۋى قاجەت. ۇشىنشىدەن، ءدال سول ۋاقىتتا مۇسىلماندار ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولعان ماسەلەگە حاق ءدىننىڭ اتىنان جول كورسەتىلۋى شارت. وسى ءۇش شارت قازاقشا ايتىلماسا، قالىڭ بۇقارا يمامنىڭ نە وقىعانىن قايدان بىلەدى. اسىرەسە، ءۇشىنشى شارت بويىنشا بارشا مۇسىلمان قاۋىمىنا ءتان ءبىر جايتتىڭ شەشىمى ايتىلدى دەلىك، ول اراب تىلىندە ايتىلسا، ونى قايمانا قازاق قالاي تۇسىنەدى؟ وسى ماسەلە ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن قۇتپانىڭ ارابشاسىمەن بىرگە قازاقشاسى دا وقىلسا ەكەن. سونداي-اق، وزگە ۇلتتار كوپ شوعىرلانعان ايماقتارداعى مەشىتتەردە قمدب-نىڭ جارعىسى بويىنشا قازاق تىلىمەن قاتار، دياسپارا تىلىندە دە 15 مينۋت ۋاعىز جاسالۋىنا ۋاقىت بەرىلگەنىمەن، بۇل ءپاتۋانى كەيبىر مەشىتتەر ورىنداي بەرمەيدى. ماسەلەن، الماتىداعى «ۆويناح» مەشىتىنە (اتىنىڭ بۇلاي اتالۋى دا تۇسىنىكسىز) جيىلعان جاماعاتتىڭ 70-80 پايىزى قازاقتار بولعانىنا قاراماستان، جۇما ناماز باستالعانعا دەيىن تەك شەشەنشە شۇلدىرلەگەن داۋىستى ەستيمىز. ءبىر قاراعاندا ۇساق-تۇيەك ماسەلە بولىپ كورىنگەنىمەن، ۇلت مۇددەسى ءۇشىن اسا ماڭىزدى سانالاتىن وسى جايتتاردى قمدب كەشىكتىرمەي شەشسە ەكەن دەپ تىلەك بىلدىرەمىز.

ءتۇيىن

ءبىز داتىمىزدى وسى جەردەن قايىرساق دەپ وتىرمىز. سەبەبى، بۇلاي ماسەلەنى مونشاقتاپ جىپكە تىزە بەرسەك، اششى ىشەكشە سوزىلىپ كەتە بەرەتىنى بەلگىلى. حازىرەت، كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەلەردى بالكىم ءبىز ايتپاساق تا بىلەتىن بولارسىز. دەگەنمەن، ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى ماسەلەلەر ساناڭىزدا جاندانا ءتۇسسىن دەگەن نيەتپەن جازىپ وتىرمىز. ەسىڭىزگە سالماساق بىزگە سىن، ەلەمەسەڭىز سىزگە سىن بولماق. اتام قازاق «نار جولىندا جۇك قالماس» دەيدى. وزىڭىزدەي عۇلاما ءھام قايراتكەر ۇلدىڭ ۇلت مۇددەسى ءۇشىن قالتىقسىز قىزمەت ەتەتىنىنە سەنىمدىمىز. ءتاڭىر-تاعالام سىزگە كەشەگى كۇنى قازاقتىڭ سايىن دالاسىندا مۋفتي-قازى بولعان ناۋان حازىرەت، مارال يشان، عۇمار قاراش، سادۋاقاس عىلماني سەكىلدى عۇلامالاردىڭ جولىن بەرسىن دەپ تىلەيمىز. اللا الاشقا جار بولىپ، ءدىن امان بولايىق اعايىن!

«اباي-اقپارات»