مىنە، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعى، كەڭەستىك يمپەريانىڭ كوبەسىن سوككەن قاسىرەتتى دە قاستەرلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى اتالار جىل دا تابالدىرىقتان اتتادى.

كوممۋنيستىك ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىڭ ىدىراۋىنا، تيىسىنشە، وداقتاس رەسپۋبليكا ءتاجىن كيگەنمەن، ءىس جۇزىندە ۋنيتارلىق ەلدىڭ ساياسي قۇرساۋىمەن شىرمالعان وتار ايماقتارىن دەربەستەنۋگە باستاعان قازاق جاستارىنىڭ تاريحي قوزعالىسىنا بيىل شيرەك عاسىر. «جاڭا 37-جىل» كورىنىستەرى باسىلعالى بەرى  جۇرتشىلىق سوناۋ ءدۇبىرلى كۇندەردىڭ سەبەپ-سالدارى جايىندا جىلما-جىل ءسوز ەتىپ كەلەدى. جەلتوقسانعا جيىرما جىل تولار قارساڭدا الماتىداعى رەسپۋبليكا الاڭىنا - كوتەرىلىس الاڭىنا! - كىرەبەرىستە ەڭسەلى ەسكەرتكىش بوي تۇزەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ بيىلعى مەرەيلى 20 جىلدىعىمەن بىرگە،  جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى دا  اتالىپ وتەتىنىنە ءشۇبا كەلتىرۋگە بولمايدى. ايتسە دە...

مىنە، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعى، كەڭەستىك يمپەريانىڭ كوبەسىن سوككەن قاسىرەتتى دە قاستەرلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى اتالار جىل دا تابالدىرىقتان اتتادى.

كوممۋنيستىك ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىڭ ىدىراۋىنا، تيىسىنشە، وداقتاس رەسپۋبليكا ءتاجىن كيگەنمەن، ءىس جۇزىندە ۋنيتارلىق ەلدىڭ ساياسي قۇرساۋىمەن شىرمالعان وتار ايماقتارىن دەربەستەنۋگە باستاعان قازاق جاستارىنىڭ تاريحي قوزعالىسىنا بيىل شيرەك عاسىر. «جاڭا 37-جىل» كورىنىستەرى باسىلعالى بەرى  جۇرتشىلىق سوناۋ ءدۇبىرلى كۇندەردىڭ سەبەپ-سالدارى جايىندا جىلما-جىل ءسوز ەتىپ كەلەدى. جەلتوقسانعا جيىرما جىل تولار قارساڭدا الماتىداعى رەسپۋبليكا الاڭىنا - كوتەرىلىس الاڭىنا! - كىرەبەرىستە ەڭسەلى ەسكەرتكىش بوي تۇزەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ بيىلعى مەرەيلى 20 جىلدىعىمەن بىرگە،  جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى دا  اتالىپ وتەتىنىنە ءشۇبا كەلتىرۋگە بولمايدى. ايتسە دە...

تاياۋدا الماتى قالالىق اكىمدىگى 17 جەلتوقسانعا وراي ءداستۇرلى «دوڭگەلەك ستول» وتكىزگەن-ءدى. نەگىزگى باياندامانى تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى جاسادى. ول ينستيتۋت ازىرلەگەن «قازاقستان تاريحىنىڭ» 5-تومى جاقىندا عانا جارىققا شىققانىن، تومنىڭ 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىن ارقاۋ ەتكەن جۇمىستاردى ساراپتاۋمەن باستالعانىن ايان ەتتى. وقيعاعا باعا بەرۋدىڭ قيىن ەكەنىن، سول كۇندەرى ءوزىنىڭ جاقىندارىنىڭ دا جاپا شەككەنىن اڭگىمەلەدى. ودان كەيىن سويلەۋشىلەر، نەگىزىنەن جەلتوقسانشىلار، كوتەرىلىستىڭ ءار قىرىنا توقتالدى. جەلتوقسانشىلاردىڭ قۇقىقتىق جاعدايىن ناقتىلاۋعا قىزمەت ەتەتىن جاڭا زاڭ جوباسىن جاساۋ ماسەلەسى ناقتى قولعا الىنعانى ايتىلدى. الداعى شيرەك عاسىرلىق داتاعا دەيىن جەلتوقسانعا ساياسي باعا بەرىلەدى دەپ ۇمىتتەنەتىندەرىن جاريا ەتتى.

دەگەنمەن، بايانداماعا بايلانىستى مەنىڭ كوڭىلىمە ورالعان كۇدىك سەيىلمەدى. سوندىقتان دا ءسوز الىپ، جەلتوقسانشىلار كۇتكەن ساياسي باعانىڭ وسى جيىرما بەس جىلدىق كەزىندە دە بەرىلە قويۋى نەعايبىل ەكەنىن ايتىپ، كۇمان كەلتىردىم. ويتكەنى، ەلىمىزدەگى تاريحي زەرتتەۋلەرمەن بىردەن-ءبىر تۇبەگەيلى شۇعىلداناتىن، تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىن شيرەك عاسىردان بەرى جازىپ كەلە جاتقان عىلىمي مەكەمە، بايانداماشىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جەلتوقساندى ءالى وقيعا دەپ سانايدى، وعان ءالى عىلىم تىلىمەن تياناقتى باعا بەرمەگەن. وسى ۋاقىتقا دەيىن قالىپتاسقان قوعامدىق پىكىر بويىنشا، جەلتوقسان كوتەرىلىسى وتارلىق داۋىردەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ سوڭعى، شەشۋشى سەرپىلىسى ىسپەتتى باعالاناتىنى بەلگىلى. ال ۇجىمدىق «قازاقستان تاريحى» كۇنى كەشە شىققان ارناۋلى تومىندا سول كەزەڭدى ارنايى قاراستىرعانمەن، ونى ءوز اتاۋىمەن اتاماعان. ەندەشە بۇل، كەزىندە بيلەۋشىلەر بۇزاقىلىق كەلەڭسىز وقيعا رەتىندە بەتكە باسقان سوناۋ ەرەۋىلدەن بەرى 24 جىل وتسە دە، وعان ساياسي باعا بەرۋگە  نەگىز بولاتىن عىلىمي تۇعىرناما جاسالماعانىن كورسەتەدى ەمەس پە؟ دەمەك، 2010 جىلعى ىرگەلى رەسمي عىلىمي ەڭبەكتە ءدال انىقتاما بەرىلمەگەن، ءمان-ماعىناسى ايقىن تۇجىرىمدالماعان  جەلتوقسان كوتەرىلىسى ساياسي باعاسىن 2011 جىلى الا قويۋى ەكىتالاي-اۋ دەگەن كۇدىك ءوز-وزىنەن تۋىندايدى... كەزىندە تاريحشى بەكماحانوۆ ءبىر ءوزى-اق كەنەسارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس كوسەمى ەكەنىن دالەلدەيتىن ىرگەلى مونوگرافيا جازعان، راس، ونى مەتروپوليا كەرى باعالادى، سەبەبى ءبىز وتار ەل احۋالىندا ەدىك. ەندى شە؟ قازىر ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. الايدا ەلىمىزدىڭ رەسمي ۇجىمدىق عىلىمي-تاريحي مەكەمەسىنىڭ جەكەلەگەن زەرتتەۋشىلەر الدەقاشان دالەلدەگەن شىندىقتى راستاي الماي وتىرعانى قالاي؟ عاسىرلارعا سوزىلعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ جەڭىستى شىڭى بولىپ تابىلاتىن جەلتوقسان تۋرالى ءادىل دە دۇرىس تۇجىرىمداما جاساۋدا نەلىكتەن دارمەنسىزدىك تانىتۋدا؟ مەنىڭشە، شيرەك عاسىرلىق قارالى-سالتاناتتى كۇنگە دەيىن بۇل ماسەلەنى قالاي دۇرىستاۋعا بولاتىنىن وسىناۋ عىلىمي مەكەمەنىڭ شۇعىل ويلانعانى ءجون...

مەنىڭ وسى پىكىرلەرىمنەن كەيىن بايانداماشى قايتا ءسوز الدى، وقيعانى كىتاپتا تاپ سولاي - ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس دەپ باعالاعاندارىن، ونى بايانداماسىندا كورسەتكەنىن (مەن اڭداماسام كەرەك), 5-تومعا تاپ سولاي جازعاندارىن ايتتى.

بۇل حابارعا وتىرعاندار تۇگەل ريزا بولدى. جەلتوقسانشىلار قاتارىندا ءبىز دە قول سوقتىق...

***

ارينە، مۇنداي مالىمدەمەدەن كەيىن قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، عىلىم كوميتەتى، ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى اتىنان 2010 جىلى جارىققا شىققان ىرگەلى «قازاقستان تاريحىنىڭ» 5-تومىنداعى جەلتوقسانعا قاتىستى عىلىمي تۇجىرىمدارمەن تىكەلەي تانىسىپ بايقاۋعا اسىققانىمىز تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. تەك، وكىنىشتىسى، كىتاپتى وقي كەلە، لاپىلداعان كوڭىلىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلدى. جاسىراتىن نەسى بار، ونى قۇددى ماركستىك-لەنيندىك ادىستەمەمەن قارۋلانعان كەڭەس تاريحشىلارى جازعانداي اسەر قالدىردى...

«قازىرگى قازاقستان» دەپ اتالعان 5-تومدا جەلتوقسان جايى ەكى جەردە ءسوز بولىپتى: «قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىنىڭ تاريحناماسى مەن دەرەكتەرى» ءبولىمىنىڭ «تاريحناما» اتتى 1-تاراۋىندا جەلتوقساندى زەرتتەگەن ەڭبەكتەردى شولعان ءۇش بەت (19-21-بب.), «قازاقستان تاۋەلسىزدىك الۋ قارساڭىندا» دەگەن 1-ءبولىمنىڭ «كەڭەستىك قوعام داعدارىسىنىڭ تەرەڭدەي ءتۇسۋى» اتتى 2-تاراۋىندا بولعان وقيعالاردى حرونولوگيالىق رەتپەن بايانداعان بەس بەت   (90-95-بب.) بار.

19-بەتتە: «قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحىندا 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارى ەرەكشە ورىن الادى، بۇل وقيعالارعا مۇراعات دەرەكتەرى بويىنشا 60 مىڭنان استام ادام قاتىستى، 8 مىڭنان استام ادام قاماۋعا الىندى، 200 قاتىسۋشى سوتتالدى، ءبىر جارىم مىڭنان استام  ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، اكىمشىلىك جازالاۋعا تارتىلدى. قانشاما جاس قىرشىن قازا تاپتى»، - دەگەن حابارلاما كەلتىرىلگەن. ودان ءارى: «كەزىندە پارلامەنتتىڭ ارناۋلى  كوميسسياسى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارىنىڭ سەبەبىن زەرتتەپ، زارداپتارىنا تالداۋ جاسادى. الايدا بۇل وقيعالار وتاندىق عىلىمدا ءالى لايىقتى كورىنىسىن تاپقان جوق»، - دەپ ءبىر تۇيىندەلەدى. نازار اۋدارىڭىز: «بۇل وقيعالار» سودان بەرى 24 جىل وتسە دە، «وتاندىق عىلىمدا ءالى لايىقتى كورىنىسىن تاپقان جوق»!

20-بەتتە: «الماتىنىڭ الاڭىندا بولعان وقيعالارعا» «سول كەزدەگى پارتيا باسشىلىعى» بەرگەن «باستاپقى باعانى تەرىسكە شىعارۋعا مۇمكىندىك» تۋعاندا، 1997 جىلى شىققان «1986 جىلدىڭ جەلتوقسانى: داقپىرت پەن شىندىق» دەگەن «كولەمى شاعىن، الايدا ماڭىزدى» ەڭبەگىندە اكادەميك م.ق.قوزىباەۆ «وسىناۋ تاريحي وقيعاعا جاڭاشا قاراپ، ...بولعان وقيعانى تۇڭعىش رەت «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» دەپ اتاپ، وعان شىنايى تالداۋ جاساي ءبىلدى»، - دەلىنگەن. بىراق وسىدان ون ءۇش جىل بۇرىن: «1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى ءوز دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىنە اياق باستى. ول وداقتىڭ ىدىراۋىمەن جانە رەسپۋبليكالاردىڭ ەگەمەندىك جاريالاۋىمەن اياقتالعان تۇتاس ءبىر تاريحي بەلەستىڭ باستاۋى بولدى»، - دەپ قورىتقان م.ق.قوزىباەۆتىڭ تۇجىرىمىن بۇگىنگى ۇجىمدىق اۆتورلاردىڭ تاۋەلسىز ەل عالىمدارىنا لايىقتى دەڭگەيدە تيىسىنشە دامىتا دا، تياناقتاي دا الماعانى بايقالادى. ولار جاستار قوزعالىسىنىڭ جەر-جەردە ورىستەپ، جاپپاي سيپات العانىن ەسكەرمەي، تەك الماتىدا بولعان احۋالدى عانا قاراستىرادى، ءارى ونى  كوبىنە «جەلتوقسان وقيعالارى» دەپ باعالاۋعا بەيىم تۇرادى.

ۇجىمدىق  اۆتورلار: «قازاق جاستارى 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانى كۇندەرى ونداعان جىلدار بويى ۇستەمدىك قۇرىپ كەلگەن توتاليتارلىق رەجيمگە باتىل قارسى تۇردى، ءسويتىپ بۇرىنعى كسرو كەڭىستىگىندە ۇلتتىق-دەموكراتيالىق قوزعالىستى دامىتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. وقيعا باسقا حالىقتارعا قارسى باعىتتالماعان-دى، بۇل ەلدەگى ەكى كۇشتىڭ: بۋىنى قاتپاعان دەموكراتيا مەن ول كەزدە قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ تۇڭعىش قاقتىعىسۋى بولاتىن» (93-ب.), - دەپ تۇجىرىمدايدى. تەك بۇل، شىنداپ كەلگەندە، وسىدان جيىرما شاقتى جىل بۇرىن شاحانوۆ كوميسسياسى بەرگەن باعا... سونداي-اق، 654-بەتتەگى «حرونولوگيالىق كورسەتكىشتە» جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بار بولعانى: «1986 ج.، 17-18 جەلتوقسان - الماتىداعى جاستار مەن ستۋدەنتتەردىڭ كوكپ مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق ساياساتىنا قارسى جاپپاي تولقۋلارى» دەگەن انىقتاما بەرىلگەن...

***

ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىز نە ەدى؟ ارينە، جەلتوقساننىڭ ناقتىلى ساياسي سيپاتىن اشاتىن ءادىل عىلىمي باعا. وتاندىق عىلىم، تاۋەلسىز ەلدىڭ تاريح عىلىمى جان-جاقتى دالەلدەپ، قورىتقان عىلىمي دايەك. وسى رەتتە وتكەن تاريحىمىزعا ءبىر ءسات كوز جۇگىرتەيىكشى... كسرو دەگەن ورتاق شاڭىراعىمىزدىڭ تاۋەلسىز رەسپۋبليكالار وداعى بولۋعا ءتيىس اۋەلگى مارتەبەسى ساقتالمادى: قاتاڭ ءبىر پارتيالىق ورتالىققا باعىندىرۋ ارقىلى ول جاڭا يمپەرياعا اينالدىرىلدى. رەسپۋبليكالار الدامشى دا استارلى يدەولوگيا ارقىلى جاڭا وتار دەڭگەيىنە ءتۇسىرىلدى. تيىسىنشە، ەلىمىزدە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس ءىس جۇزىندە تولاستاعان جوق: ۇلت مۇددەسىن كوزدەيتىن ويلار استىرتىن دا، رۇقسات ەتىلگەن اۋقىمدا دا ءتۇرلى قارقىنمەن دامىپ جاتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسى ءوستى، اقىرى، جاعداي ۋشىققاندا، بۇرق ەتىپ، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس تۇتاندى. مىنە، وسى جايتتەر «قازاقستان تاريحىندا» عىلىمي تۇردە تياناقتالىپ كورسەتىلسە دەپ ەدىك. كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى دەگەن ادەمى اتاۋى بار يمپەريانى تۇتاستاندىرعان كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ قازاقتاردى وتار قۇلدارى دەڭگەيىنە ءتۇسىرىپ، باسىپ-جانشۋى - بۇگىندە تاريح ساحناسىنان كەتكەن وكىمەتتىڭ مەملەكەتتىك قىلمىسى عوي، سونى عالىمدارىمىز اتالعان ىرگەلى تاريح كىتابىندا سيىرقۇيىمشاقتاتپاي، عىلىمي جولمەن اشكەرەلەسە دەپ تىلەپ ەدىك. الايدا بۇل ءۇمىت اقتالمادى.

وسىدان بارىپ مىنانداي ساۋال ەرىكسىز ويعا ورالادى: عىلىمي دايەگى جاسالماسا - ءبىزدىڭ  وكىمەتىمىز ساياسي باعا  بەرە قويار ما ەكەن؟

نە ىستەۋ كەرەك؟ شۇعىل ارنايى كوميسسيا قۇرۋدى سۇراۋ كەرەك شىعار؟ الدە، جەلتوقسان جايى ەكى مۇشەل ۋاقىت بويى جان-جاقتى ايتىلىپ كەلە جاتقاندىقتان، ءتيىستى ساياسي باعانى جوعارعى بيلىكتىڭ، ايتالىق، پارلامەنتتىڭ ءوزى-اق بەرەر مە ەكەن؟ ال نۇسقاۋ كۇتىپ وتىرعان عىلىم، بالكىم، بيلىك تاراپىنان بەرىلگەن باعانى دايەكتەيتىن قوماقتى عىلىمي ەڭبەگىن سودان كەيىن  جازا جاتار... ەسكى زامانعى ادەتىنشە... وكىنىشتى-اق، ارينە...

الدە وتاندىق عىلىم تۇتقاسىن ۇستاعاندار وسى وزەكتى ماسەلەگە قاتىستى  كەمشىلىكتەرىن مويىنداپ، شۇعىل  دا باتىل ارەكەت جاسار ما ەكەن؟

قالاي بولعاندا دا، جەلتوقسانشىلار ءۇمىتى، حالىق ءۇمىتى الدانباۋگا ءتيىس. ويتكەنى بۇل تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتىپ، باياندى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن كەرەك.

«اباي-اقپارات»