بيىل قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىرتۋار عالىمى، دۇنيەجۇزىنە اتى ءماشھۇر جيھانكەز شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا - 175 جىل، ونىڭ كىشى تۇستاسى، يدەيالاس سەرىگى شاھماردان يبراگيموۆ­تىڭ تۋعانىنا - 170 جىل، ول شىعارعان العاشقى قازاق تىلىندەگى «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنە» 140 جىل تولىپ وتىر. بۇل ءۇش داتانى قاتار اڭگىمەلەۋىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبى - ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستىلىعى.
شوقان تۋرالى، ونىڭ عىلىمي مۇراسى جايىندا جازىلعان ەڭبەكتەر از ەمەس، ءالى دە جازىلىپ جاتىر. ال العاشقى قازاق گازەتى مەن ونىڭ شىعارۋشىسى شاھماردان تۋرالى ءار جىلدارى عىلىمي جيناقتاردا جارىق كورگەن بىرەن-ساران ماقالالار بولماسا، جالپى قالىڭ وقىرمانعا ارنالعان ەڭبەكتەر كەمدە-كەم. سوندىقتان ولاردىڭ ايتۋلى داتالارىن پايدالانىپ، نەگىزىنەن، اتالمىش گازەت پەن ونىڭ رەداكتورى ش.م.يبراگيموۆ تۋرالى جانە شاھمارداننىڭ شوقانمەن اراقاتىناسى جايىندا ءوز بىلەتىنىمىزدى تىلگە تيەك ەتۋدى ءجون كوردىك.
ەڭ الدىمەن، ءسوز ەتكەلى وتىرعان ماسەلەگە بارۋىمىزدىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتالا كەتەيىك.قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى قۇرامىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينس­تيتۋتى ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرگەن 1961 جىلى ينستيتۋتقا اسپيرانت بولىپ قابىلدانعاننان كەيىن بولاشاق جازار ديسسەرتاتسيامنىڭ تاقىرىبى ءسوز بولعاندا، ينستيتۋت ديرەكتورى، اكادەميك ىسمەت كەڭەسباەۆ مەنىڭ ءتىل تاريحى سالاسى بويىنشا الىنعانىمدى، ءوز ويلاپ جۇرگەن تاقىرىبىم - «ىبىراي التىنسارين شىعارمالارىنىڭ ءتىلى» ەكەندىگىن بىلگەننەن كەيىن مەنىڭ ويىما كەلمەگەن ەكى ۇسىنىس جاسادى.

بيىل قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىرتۋار عالىمى، دۇنيەجۇزىنە اتى ءماشھۇر جيھانكەز شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا - 175 جىل، ونىڭ كىشى تۇستاسى، يدەيالاس سەرىگى شاھماردان يبراگيموۆ­تىڭ تۋعانىنا - 170 جىل، ول شىعارعان العاشقى قازاق تىلىندەگى «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنە» 140 جىل تولىپ وتىر. بۇل ءۇش داتانى قاتار اڭگىمەلەۋىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبى - ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستىلىعى.
شوقان تۋرالى، ونىڭ عىلىمي مۇراسى جايىندا جازىلعان ەڭبەكتەر از ەمەس، ءالى دە جازىلىپ جاتىر. ال العاشقى قازاق گازەتى مەن ونىڭ شىعارۋشىسى شاھماردان تۋرالى ءار جىلدارى عىلىمي جيناقتاردا جارىق كورگەن بىرەن-ساران ماقالالار بولماسا، جالپى قالىڭ وقىرمانعا ارنالعان ەڭبەكتەر كەمدە-كەم. سوندىقتان ولاردىڭ ايتۋلى داتالارىن پايدالانىپ، نەگىزىنەن، اتالمىش گازەت پەن ونىڭ رەداكتورى ش.م.يبراگيموۆ تۋرالى جانە شاھمارداننىڭ شوقانمەن اراقاتىناسى جايىندا ءوز بىلەتىنىمىزدى تىلگە تيەك ەتۋدى ءجون كوردىك.
ەڭ الدىمەن، ءسوز ەتكەلى وتىرعان ماسەلەگە بارۋىمىزدىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتالا كەتەيىك.قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى قۇرامىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينس­تيتۋتى ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرگەن 1961 جىلى ينستيتۋتقا اسپيرانت بولىپ قابىلدانعاننان كەيىن بولاشاق جازار ديسسەرتاتسيامنىڭ تاقىرىبى ءسوز بولعاندا، ينستيتۋت ديرەكتورى، اكادەميك ىسمەت كەڭەسباەۆ مەنىڭ ءتىل تاريحى سالاسى بويىنشا الىنعانىمدى، ءوز ويلاپ جۇرگەن تاقىرىبىم - «ىبىراي التىنسارين شىعارمالارىنىڭ ءتىلى» ەكەندىگىن بىلگەننەن كەيىن مەنىڭ ويىما كەلمەگەن ەكى ۇسىنىس جاسادى.

بىرىنشىدەن، ماعان تاقىرىپ ەتىپ العاشقى، قازاق تىلىندەگى گازەت «دالا ءۋالاياتىنىڭ» ءتىلىن زەرتتەۋدى دۇرىس كورەتىنىن ايتسا، ەكىنشىدەن، عىلىمي جەتەكشىم رەتىندە قىرعىز كسر عا-نىڭ اكادەميگى، بەلگىلى تۇركىتانۋشى-عالىم ي.ا.باتمانوۆتى ۇسىندى. شىنىمدى ايتسام، بۇل ايتقاندارى كوڭىلىمە قونعان جوق، ويتكەنى اتالعان گازەتتى دە، ي.ا.باتمانوۆتى دا ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن. بىراق ول كىسىگە قارسى شىعا المادىم. ءسويتىپ، مەن ءباسپاسوز ءتىلىنىڭ زەرتتەۋشىسى بولۋىما تۋرا كەلدى.
ۋاقىتىندا ديسسەرتاتسيامدى قورعاپ بولعان كەزدە مەن ءتىلىن زەرتتەگەن «دالا ءۋا­لاياتىنىڭ گازەتى» قازاق تىلىندەگى العاشقى گازەت ەمەستىگى، ودان بۇرىن دا قازاق تىلىندە گازەت شىققانى تۋرالى اقپارات تارادى. ەندى مەنىڭ سول گازەتتى تاۋىپ، ونىڭ ءتىل ەرەكشەلىگىن زەرتتەۋىم كەرەك بولدى. ول گازەت تىگىندى­سىن ىزدەپ ءجۇرىپ، پەتەربۋرگتەگى سالتىكوۆ-ششەدرين اتىنداعى كىتاپحانا قورىنان تاپتىم.
1868-69 جىلدارداعى قىر وبلىستارىن باسقارۋ جونىندەگى ۋاقىتشا ەرەجەلەرگە سايكەس بۇل تۇستا قازاقستان اۋماعى ءۇش گەنەرال-گۋبەرناتورعا باعىندى. ورال جانە تورعاي وبلىستارى ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنا، اقمولا جانە سەمەي وبلىس­تارى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا، ال جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنا باعىنىشتى بولدى. مىنە، اتالعان گازەت 1870 جىلى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى ك.پ.كاۋفماننىڭ ۇسىنىسىمەن ورىس، وزبەك جانە قازاق تىلدەرىندە، ورىسشاسى «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي»، وزبەك، قازاق تىلدەرىندەگىسى سوعان قوسىمشا رەتىندە «تۇركىستان ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» دەگەن اتپەن 13 جىل بويىنا تاشكەندە شىعىپ تۇرعان ەكەن.
گازەتتىڭ ءبىرىنشى نومىرىندە باسىلعان «ءمالىمنامادا»: «تۇركىستان گەنەرال-گۋبەر­ناتورىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا ءۇشبۋ ايدان باستالىپ تۇركىستان گازەتى شىعادى. وسى گازەتتەردە جۇرتقا ءمالىم بولماق ءۇشىن گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءارتۇرلى بۇيرىعى جازىلار جانە جاڭا حابارلار، ساۋدا تاقىرىپتى جازىلار جانە تاشكەنتتە ۋا وزگە شاھارلاردا بولعان ءارتۇرلى سوزدەر ۋا حابارلار جازىلار. بۇل گازەت ورىسشادان باسقا سارتشا قازاقتارعا كەرەكتىسى قازاقشا بولىپ جازىلار» دەلىنگەن.
العاشقى حابارلامادا «تۇركىستان ۆەدومستۆولارىنا» قوسىمشا جانە ونىڭ اۋدارماسى رەتىندە شىعادى دەلىنگەنىمەن، كوپ ۇزاماي-اق ول ءوز الدىنا جەكە گازەت رەتىندە شىعىپ تۇرعانىن كورەمىز.
ونى كەيىننەن «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» وزبەكشە باسىلىمىنىڭ رەداكتورى بولعان، بەلگىلى شىعىستانۋشى ن.پ.وستروۋموۆتىڭ مىنا ءسوزى دە دالەلدەي الادى: «اتالعان «قوسىمشا» («تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىن» ايتىپ وتىر. - ب.ءا.) «تۇركىستان ۆەدومستۆولارىنىڭ» رەداكتسياسىنا قاراجات جاعىنان بولماسا، باسقا ەشقانداي قاتىسى بولعان جوق. وسى جاعدايدا ول 13 جىل بويى، 1883 جىلعا دەيىن شىعىپ تۇردى. گازەتتىڭ شىعارۋشىسى - باسىندا گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءتىلماشى يبراگيموۆ، ال كەيىن گەنەرال-گۋبەرناتور كانتسەليارياسىنىڭ ءتىلماشى چانىشەۆ بولدى... 1883 جىلدىڭ باسىنان باستاپ تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى گەنەرال-لەيتەنانت چەرنياەۆتىڭ بۇيرىعىمەن گازەت رەداكتسياسىن باسقارۋ ماعان تاپسىرىلدى. سونىمەن بىرگە ونى قىرعىز (قازاق - ب.ءا.) تىلىندە شىعارۋ توقتاتىلىپ، ول سارت (وزبەك - ب.ءا.) تىلىندە جۇماسىنا ءبىر رەت شىعاتىن شاعىن گازەتكە اينالادى» (وستروۋموۆ ن.پ. سارتى. تاشكەنت، 1890. س. 127).
گازەتتىڭ ايىنا 4 ءنومىرى (ەكەۋى قازاقشا، ەكەۋى وزبەكشە) شىعىپ تۇرۋى جوسپارلانعان، نەگىزىنەن، بۇل ءتارتىپ ساقتالعان.
گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ بۇيرىعىمەن گازەتتى وزبەك، قازاق تىلدەرىندە شىعارۋ ءوزىنىڭ ءتىلماشى شاھماردان ميرياسوۆيچ يبراگيموۆكە تاپسىرىلادى جانە ونى شىعارۋ ءۇشىن ايىنا 150 سوم قارجى بولىنەدى.
گازەت قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن (اقمولادان، الماتىدان، كوكشەتاۋدان، سەمەيدەن، ىشكى وردادان، شىمكەنتتەن، اۋليەاتادان، ورىنبوردان، ترويتسكىدەن، پەتەربۋرگتەن) حابارلار باسىپ تۇرعان جانە وسى قالالاردان گازەتتى الدىرىپ وقۋشىلار دا بولعان. ماسەلەن، گازەتتىڭ 1877 جىلعى 3-نومىرىندە سەمەي قالاسىنىڭ تۇرعىنى سۇلەيمەن دەگەننىڭ رەداكتسياعا جولداعان حاتى باسىلعان. ول ءوزىنىڭ حاتىندا: «جاقىندا ءبىر ۇلكەن جيىن بولىپ ەدى، بۇل جيىندا ءسىزدىڭ گازەتتى وقىدىق. كوڭىلىمىزگە جاقتى... ءسىزدىڭ گازەتتى شەشەن مولدامىز قولىنا الىپ، ءوزىمىزدىڭ قازاق تىلىندە وقىپ جىبەرگەن سوڭ، ءبىز سول جەردە جيىلىپ وتىرىپ، ءبىز قازاقتى ءبىر جۇرت ءبىلىپ، ءبىزدىڭ تىلىمىزدە گازەت باستىرعانى ءۇشىن گەنەرال-گۋبەرناتور كاۋفمانعا ءتاڭىرى جارىلقاسىن ايتتىق» دەپ جازادى. بۇدان ءبىز، بىرىنشىدەن، ۇلتتىق ءباسپاسوزدىڭ حالىققا قانداي اسەرى بولعانىن بايقاساق، ەكىنشىدەن، ونىڭ ءتىلىنىڭ تازا حالىقتىق بولعانىن دا اڭعارامىز.
گازەتتىڭ ءدال تيراجى بىزگە ءمالىم ەمەس. تەك گازەتتىڭ 1877 جىلعى 6-نومىرىندە ونىڭ وزبەك تىلىندەگىسىن - 440, قازاق تىلىندەگىسىن 240 ادام جازدىرىپ الاتىندىعى حابارلانىپتى. بۇل، ارينە، از. اسىلىندا، بۇرىن-سوڭدى گازەتكە جازىلۋ دەگەندى كورمەك تۇگىل، ەستىمەگەن، جاپپاي ساۋاتسىز حالىققا بۇل جاعداي توسىن قۇبىلىس بولعانعا ۇقسايدى. سول سەبەپتەن دە رەداكتسيا وقتىن-وقتىن گازەتكە جازىلۋ تۋرالى حابارلاما جاريالاپ وتىرعان.
سونداي حابارلامانىڭ بىرەۋىندە بىلاي دەپ جازىلىپتى: «تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ بۇيرۇعى بويىنشا تاشكەند شاھارىندا تۇركىستان گازەتى چىعادى // گازەت الۇب تۇرماقدى تىلەگەن ادام ءبىر جىلعا ەكى سوم وتۇز ءتيىن تولەيدى // اقچالارىن تۇركىستان گا­زەتىنىڭ اتىنا تاشكەندكە پوچتا مىنان ءجى­بەرسۇن // قاي شاھاردا دا بولماسا قاي بو­­لۇسدا، قاي اۋلىلدا كىمگە جەتكۇزۇب بەرۋىنى قات­قا انۇق قىلۇب جازسۇن» (1870, 12 IX, № 3).
گازەت ءوزىنىڭ ۇكىمەت بەكىتىپ بەرگەن باعدارلاماسى بويىنشا جەرگىلىكتى حالىقتارعا قاتىستى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى مەن وبلىستىق اسكەري گۋبەر­ناتورلاردىڭ بۇيرىقتارىن، سوت ورىندارىنىڭ شەشىمدەرىن، ساۋدا حابارلارىن، جەرگىلىكتى حالىقتى قىزىقتىراتىن رەسەي جانە باسقا مەملەكەتتەردىڭ ومىرىندە كەزدەسەتىن كەيبىر وقيعالاردى، شارۋاشىلىق جاڭالىقتارىن كەڭىنەن جازىپ وتىردى. الايدا گازەت جۇرە كەلە بۇل باعدارلامادان ەداۋىر تىسقارى شىعىپ، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنە، تاريحىنا، ادەبيەتىنە قاتىستى ماتەريالداردى دا ءجيى جاريالاپ وتىرعانىن كورەمىز. گازەت بەتىنەن ءبىز ءارتۇرلى ساۋدا، شارۋاشىلىق حابارلارىمەن قاتار، حالىققا پايدالى مەديتسينالىق، ۆەتەرينارلىق كەڭەستەردى، جاراتىلىس قۇبىلىستارىن (كۇن تۇتىلۋ، جەر سىلكىنۋ، جاڭبىر مەن تۇمان، نايزاعاي، ت.ب.) عىلىمي نەگىزدە تۇسىندىرۋگە ارنالعان ماقالالاردى، شارمەن اسپانعا ۇشۋ، ماگەللان ساياحاتى، تەلەگراف ارقىلى سويلەسۋ سياقتى عىلىم مەن تەحنيكا جاڭالىقتارىن وقي الامىز. قازاق جەرىندەگى وتارشىلدىق ەزۋگە قارسى شىققان 1869 جىلعى ورىنبور قازاقتارىنىڭ، 1870 جىلعى ماڭعىستاۋ قازاقتارىنىڭ، سونداي-اق ىلە بويىنداعى كوتەرىلىستەر جايىندا ماقالالار باسىلعان. سونىمەن قاتار گازەتتە قازاق اراسىنداعى ەل باسقارۋ جايى، جاڭادان اشىلعان مەكتەپ، مەدرەسە، سالىنا باستاعان تەمىرجول قۇرىلىسى; پوچتا بايلانىسى سياقتى ماسەلەلەر ءجيى ءسوز بولادى. «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىسى، ورىس-تۇرىك سوعىسى تۋرالى حابار، باباجانوۆ قوجاسالىق جيناپ باستىرعان قازاق ماقالدارى گازەتتىڭ بىرنەشە نومىرىنە باسىلعان.
گازەت بەتىنەن اعارتۋشىلىق يدەيانى ناسيحاتتايتىن ماقالالارعا كەڭ ورىن بەرىلگەن. شوقان ءۋاليحانوۆ پەن ونىڭ زيراتى تۋرالى العاشقى دەرەكتەردى وسى گازەت بەتىنەن كەزدەستىرەمىز. گازەتتىڭ 1870 جىلعى 3-نومىرىندە باسىلعان ماقالادا تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى كاۋفماننىڭ شو­قان­نىڭ التىنەمەلدەگى مولاسىن بارىپ كورگەندىگى، ونىڭ حالقىنا ابىرويلى، ۇلكەن عالىم ەكەندىگى، مولاسىنىڭ كۇيدىرگەن كىرپىشتەن جاسالسا دا، بۇزىلا باستاعانى، ال اعاش ەسىككە جازىلعان سوزدەر مۇلدەم ءوشىپ كەتكەنى، سوندىقتان كاۋفماننىڭ شوقان باسىنا قوياتىن قۇلپىتاستى الماتىداعى ۇستاعا تەز ۋاقىتتا جاساۋعا بۇيرىق بەرگەنى جازىلعان.
گازەتتە قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى، جۇمباق ايتىسۋى سياقتى داستۇرلەرى ءسوز بولىپ، قازاقتىڭ مادەلىقوجا، ورىنباي، دوسانباي سياقتى اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى مەن قاراقالپاق اقىنى ءاجنياز بەن مەڭەش قىزدىڭ ايتىسى باسىلعان.
گازەت قازاق ءتىلى جونىنەن ادەيى ماقالا جاريالاماعانىمەن، ونىڭ بەتىنەن قازاق ءتىلىن تازا ساقتاۋعا شاقىرعان، وزبەك، تاتار سوزدەرىن ارالاستىرىپ ولەڭ شىعارعان، كىتاپ جازعان ادامداردى سىناعان ماقالالار­دى كەزدەستىرۋگە بولادى.
ماسەلەن، گازەتتىڭ 1876 جىلعى 29-نومىرىندە قازاندا باسىلعان «قوجا عافان ۋا ءھام سادۋاقاس» دەگەن قيسسانىڭ ءتىلى ءسوز بولادى. بۇل كىتاپتىڭ «قازاقشا دەلىنگەنىمەن ءسوزىنىڭ كوبى نوعايشا» ەكەنىن ايتىپ، مىسالدار كەلتىرەدى. «تال» دەپ جازاتۇعىن جەرگە «دال» دەپ، «مولدا» دەگەننىڭ ورنىنا «موللا»، «دەپتى» دەگەنگە «ءتيبتى» دەپ جازىلعان. نەمەسە «باسىرا دەگەن شاھاردا جاماعاتلار ءبىر ۇلكەن داۋلەتلى باي بولعان ەكەنلار» دەپ قازاق ايتپايدى، - دەپ كورسەتەدى اۆتور. «تەگى، قازاق تىلىندە جازىلعانى راس، كوشىرگەندە ءبىر نوعايدىڭ قولىنا ءتۇسىپ، سو نوعاي بۇزىپ، نوعايشا قىلىپ جازىپ شىعارعان دەپ ويلايمىز. نوعاي بولعاندا دا، قازان نوعايىنىڭ تىلىنە ۇقسامايدى، توبىل نوعايىنىڭ تىلىنە كەلىڭكىرەيدى» دەپ قورىتادى. اقىر اياعىندا «بۇل قيسسانى وقىعان ادام قازاق ءتىلى وسى دەپ ويلاسا كەرەك، قازاق ءتىلى قانداي جاراسىپ، ءبىر-بىرىنە جابىسىپ تۇرعانىن بىلگىڭىز كەلسە، ءبىر-ەكى ءسوز جازالىق»، - دەپ ورىنباي اقىننىڭ ولەڭىنەن ءۇزىندى بەرەدى.
ەندى ءبىر ماقالادا (1878, №3) گازەتكە جىبەرگەن ءبىر ولەڭ تۋرالى «بۇل ولەڭ ءتاۋىر جازىلعان بولسا دا، ىشىندە قازاق تۇسىنە المايتۇعىن سارتتىڭ ءتىلىمىنان جازعان ءسوزى كوب ەكەن. ءبىز قولىمىزدان كەلگەنشە ءبىراز «ايعاي» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «شاۋحۇم» دەپ جازعان سوزدەرىندەي ءتىلىن تۇزەتىپ، ولەڭشىنىڭ سۇراۋى بويىنشا گازەتىمىزگە باسىپ شىعاردىق»، - دەپ جازادى. ماقالا اۆتورى: «وسى كۇندە قازاقتىڭ ولەڭشىلەرى قازاق ءتىلىن قويىپ، سارتتىڭ ءتىلىن قوسىپ ولەڭ شىعاراتۇعىن بولىپتى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ءوز ءتىلىمىنان جازىلماعان ولەڭى قازاق ولەڭىنە ۇقساپ، ءبىر-بىرىنە ۇقساسىپ، قىزىق بولمايدى»، - دەپ قىنجىلادى.
بۇل پىكىرلەرگە قاراعاندا جانە گازەت تىلىنە لينگۆيستيكالىق تالداۋ جاساعاندا، گازەت رەداكتسياسىنىڭ شامالارى كەلگەنشە ونى تازا قازاق تىلىندە شىعارۋعا تىرىسقانىن كورەمىز. شىنىندا دا، گازەت ءتىلى ودان 18 جىل كەيىن شىققان «دالا ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» تىلىنەن الدەقايدا تازا، تۇركى ادەبي ءتىلى اسەرى مۇلدەم از دەۋگە بولادى. ونىڭ سەبەبىن، ەڭ الدىمەن، گازەتتى قازاقشا شىعارۋشى شاھماردان يبراگيموۆتىڭ ەرەكشە سىڭىرگەن ەڭبەگىنەن دەپ باعالاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى گازەتتىڭ سوڭعى جىلدارىندا، اتاپ ايتساق، يبراگيموۆتەردىڭ كەتىپ، رەداكتور بولىپ چانىشەۆتىڭ بەكىتىلۋىمەن بايلانىستى ونىڭ تىلىنە تاتار ءتىلى ەلەمەنتى كىرە باستاعانىن كورەمىز. جالپى العاندا، «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» ءتىلى سول كەزدەگى قازاقتىڭ اۋىزەكى سويلەۋ تىلىنە وتە جاقىن.
بەلگىلى شىعىس زەرتتەۋشىسى ن.پ.وس­ت­روۋموۆ «تۇركىستان ءۋالاياتىنىڭ گازەتىن» ءوز كەزىندە ءبىرىنشى پەتر شىعارتقان «ۆەدومستۆولارمەن» سالىستىرىپ، ول رەسەي ءۇشىن قانداي ءرول اتقارعان بولسا، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ مادەني ومىرىندە «تۇركىستان ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» دە سونداي ءرول اتقاردى دەگەن تۇجىرىم جاساعان (وستروۋموۆ ن.پ. سارتى. تاشكەنت، 1890. س. 127).
شىندىعىندا دا، انا تىلىمىزدەگى العاشقى گازەتتىڭ قازاق حالقىن ورىس، قالا بەردى، باتىس ەۋروپا مادەنيەتىنە جاقىنداستىرۋدا، ونى پروگرەسكە باستاۋدا ەلەۋلى ءرول اتقارعانى كۇمانسىز. گازەتتىڭ قازاقتىڭ سويلەۋ ءتىلىنىڭ جازبا ادەبي تىلگە اينالۋ ۇردىسىندە دە سىڭىرگەن قىزمەتى ۇشان-تەڭىز.
ەندى يبراگيموۆتەردىڭ كىم ەكەندىگى جانە ولاردىڭ تۋىستىق قاتىناسى، قايسىسى قانداي جۇمىس اتقاردى دەگەن ماسەلەلەرگە توقتالايىق. ويتكەنى بۇل تۋرالى زەرتتەۋشى­لەر اراسىندا ءتۇرلى پىكىرلەر كوپ.
جالپى، رەۆوليۋتسيا الدىنداعى رەسمي ىسقاعازدارى مەن باسپاسوزدە فاميلياعا قوسا ءوز اتى مەن اكەسىنىڭ اتىن، ءتىپتى ينيتسيالىن جازۋ تاجىريبەسى وتە سيرەك كەزدەسەدى. يبراگيموۆتەر تۋرالى ماتەريالداردا دا كوپ جاعدايدا تەك «يبراگيموۆ» دەگەن جالعىز فاميليا عانا كەزدەسەدى. اڭگىمە بولىپ وتىرعان يبراگيموۆتەردىڭ ينيتسيالدارى دا «ش.م.» بولعاندىقتان ء(بىرى - شاھماردان ميرياسوۆيچ، ەكىنشىسى - شاھمۇرات ميريا­سوۆيچ), ءبىرىن-بىرىنە شاتاستىرۋ ءجيى ۇشىراعان. سوندىقتان ءبىرىن ەكىنشىسىنەن ايىرۋ ءۇشىن نەمەسە ايتۋعا جەڭىل بولۋ ءۇشىن سول تۇستاعى ورىسشا ادەبيەتتەردە ولاردىڭ بىرىنە ي.ي. (يۆان يۆانوۆيچ), ەكىنشىسىنە ي.ف. (يۆان فەدوروۆيچ) دەگەن ينيتسيال قوسۋ دەرەگى دە بولعان. ونىڭ ۇستىنە اعايىندى يبراگيموۆتەردىڭ ءومىرباياندارى دا تىم ۇقساس بولىپ كەلەدى. ەكەۋى دە كادەت كورپۋسىندا وقىپ، ونى بىتىرمەي تاستاپ كەتكەن، ەكەۋى دە تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قولاستىندا تىلماشتىق قىزمەت اتقارعان، ەكەۋى دە ءار كەز «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» رەداكتورلىق قىزمەتىندە بولعان. قۇجاتتاردى سالىستىرا وتىرىپ، يبراگيموۆتەردىڭ كوپتەگەن قۇجاتتاردا اتى-جوندەرىنىڭ تولىق جازىلماۋى نەمەسە كەيدە ورىسشا ينيتسيال قويىلۋى دا زەرتتەۋشىلەر­دى ابدەن شاتاستىرىپ بولعانعا ۇقسايدى. تا­تار زەرتتەۋشىسى ا.گ.كاريمۋللين 1871 ج. شىق­قان «ۋ يستوكوۆ تاتارسكوي كنيگي» دەگەن كىتابىن­دا «قوسىمشانىڭ» («تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىن» ايتىپ وتىر - ب.ءا.) وزبەك، قازاق تىلدەرىن­دەگى العاشقى رەداكتورى ش.يبراگيموۆتىڭ اكەسى ي.يبراگيموۆ بولعان» دەگەندى ايتادى. بۇل پىكىر «تۇركىستان ۆەدومستۆولارىندا» 1881 ج. 10 اقپاندا جاريالانعان شاھ­مۇرات يبراگيموۆ تۋرالى نەكرولوگتىڭ نە­گىزىندە ايتىلىپ وتىر. وندا «شاھمۇرات ي.ي.يب­راگيموۆ جوقتا «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىن» رەداكتسيالايدى» دەپ جازىلعان. بۇل ارادا گازەتتىڭ ي.يبراگيموۆ دەپ وتىرعانى - شاھماردان يبراگيموۆ. بۇل جاڭساقتىق شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 1986 جىلى جارىق كورگەن 5 تومدىق شىعارمالار جيناعىندا دا ورىن العان. وندا شاھماردان دا، شاھمۇرات تا ەمەس، «يبراگيموۆ يشمۋرات ميراسوۆيچ» دەپ بەرىلگەن. تاڭعالدىراتىن جاي - ەكەۋىنىڭ جوعارىدا ءسوز بولعان انكەتالارىنىڭ و باستان شاتاستىرىلىپ تولتىرىلۋى. بۇل جاعداي وزدەرىنىڭ كوزدەرىنىڭ تىرىسىندە دە انىقتالماي، ءبىراز قيىندىقتار كەلتىرگەنگە ۇقسايدى، ويتكەنى 1882 جىلى شاھماردان وتستاۆكاعا شىعار تۇستا گەنەرال-گۋبەرناتور كەڭسەسىنىڭ يبراگيموۆتەر جۇمىس ىستەگەن جەرگىلىكتى جەرلەردەن ولاردىڭ قايسىسى قاي جۇمىستا بولعانىن انىقتايتىن قوسىمشا قۇجاتتار سۇراتقان جەدەلحاتتاردىڭ كو­شىر­مەلەرى وزبەك كسر-ءى مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان.
رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق ءباسپاسوزى ءتىلىن زەرتتەۋ ۇستىندە بۇرىننان بەلگىلى دەرەكتەرگە قوسىمشا وزبەك كسر-ءى مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا، ماسكەۋدەگى سىرتقى ىستەر مي­نيسترلىگىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتالعان جوعارىداعى ماسەلەلەرگە قاتىستى قۇجات­تارمەن تولىعىراق تانىسۋىمىزعا مۇمكىندىك تۋدى. سولاردى پايدالانا وتىرىپ، اعايىندى يبراگيموۆتەر جايىنداعى ءوز پىكىرىمىزدى ورتاعا سالۋدى ءجون كوردىك.
ءبىرىنشى دەرەك - شاھمۇراتتىڭ 1881 جىلى قايتىس بولۋىمەن بايلانىستى «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي»، «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتتەرىندە» جاريالانعان مىناقىپتار (قازانامالار). العاشقى گازەتتىڭ 1881 جىلعى 10 اقپانداعى نومىرىندە «3 اقپاندا تاشكەنت قالاسىندا نادۆورنىي سوۆەتنيك فەدوروۆيچ (شاگيمۋرات ميرياسوۆيچ) يبراگيموۆتىڭ قايتىس بولعانى» حابارلانىپ، ونىڭ تاشكەنتتەگى قىزمەتىنىڭ 1870 جىلى وبلىستىق باسقارمادا اۋدارماشىلىقتان باستالعانى، ي.ي.يبراگيموۆ جوقتا ونىڭ ورنىنا «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» رەداكتورى قىزمەتىن اتقارعانى، اقىرىندا 1879 ج. تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى باسقارماسى جانىنداعى وزبەك، قازاق، پارسى تىلدەرى بويىنشا اۋدارماشىلىققا بەكىتىلگەنى جازىلعان. ماقالا اۆتورى - «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنىڭ رەداكتورى ن.ماەۆ. ونىڭ بۇل گازەتتىڭ اشىلۋىنان باستاپ رەداكتور ەكەنىن جانە «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» و باستا جوعارىداعى گازەتكە «قوسىمشا» بولىپ شىققانىن ەسكەرسەك، ن.ماەۆتىڭ يبراگيموۆتەرمەن جاقسى تانىس بولعانىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى، سوندىقتان ونىڭ يبراگيموۆتەردى ءبىرىن-بىرىنە شاتاستىرۋى مۇمكىن ەمەس.
يبراگيموۆتەردىڭ وزدەرى كەزەكتەسىپ رەداكتور بولعان «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» سول جىلعى 21 اقپانىنداعى نومىرىندەگى مىناقىپتا بىلاي دەلىنگەن (گازەتكە شى­عارۋشى رەتىندە شاھماردان قول قويعان): «تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ءتىلماشى شاحمۇراد ميراس بالاسى يبراگيموۆ ءبىر اي ناۋقاس بولىب جاتىب ءۇچىنچى فەۆرالدا دۇنيەدەن كوشتى. شاھمۇراد كوب جاقسى تۋرا ادام ەدى، جاسى قىرىق ۇشكە جاڭا كەلىپ ەدى».
بۇل ماقالالار شاھمۇراتتىڭ تاشكەنتكە 1870 ج. كەلگەنىن، «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىن» ءىنىسى جوق كەزدەردە عانا رەداكتسيالاعانىن، 1879 جىلدان گەنەرال-گۋبەرناتور ءتىلماشى قىزمەتىنە بەكىتىلگەنىن ايعاقتايدى. سوندا قازاق حالقى جايلى ەتنوگرافيالىق ماقالالار جازعان، شوقاننىڭ دوسى بولعان، ءارتۇرلى ديپلوماتيالىق جۇمىستار اتقارعان جانە «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» نەگىزگى رەداكتورى بولعان، العاشقى فورمۋلياردا كورسەتىلگەندەي، شاھمۇرات ەمەس، ونىڭ ءىنىسى شاھماردان بولىپ شىعادى.
كەلەسى ءبىر كوڭىل اۋداراتىن دەرەك، يبراگيموۆتەردىڭ وتباسىلىق جاعدايىمەن بايلانىستى. جوعارىدا ە.ماسانوۆ كەلتىر­گەن، 1869 جىلعى شاھماردانعا تولتىرىلعان فورمۋلياردا ونىڭ ايەلى (چانىشەۆتىڭ قىزى ومىگۇل وسماندياروۆا), 3 بالاسى بولعانى جازىلعان، ال، كەرىسىنشە، 1863 جىلى شاھ­مۇراتقا تولتىرىلعان فورمۋلياردا ول بويداق دەپ كورسەتىلگەن. وزبەك كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا يبراگيموۆتىڭ قىزى بيبىرابيعا ارسلانوۆانىڭ (كۇيەۋىنىڭ فاميلياسىندا) «اكەم شاھمۇرات يبراگيموۆ گەنەرال فون كاۋفماننىڭ قاراماعىنداعى اۋدارماشى بولىپ، نەمەرە اعام يبراگيموۆ شاھمار­دان ديپلوماتيالىق قىزمەت اتقارعان» دەي كەلىپ، سولاردىڭ پوسلۋجنوي سپيسوكتەرىنەن كوشىرمە بەرۋدى سۇرايدى ء(ى قور، 28-تىركەۋ، 1366-ءىس). بۇدان دا ءبىز يبراگيموۆتەردىڭ بالالارى بولعانى - شاھمۇرات تا، بالاسى جوعى - شاھماردان ەكەنىن كورەمىز. سول مۇراعاتتا ساقتالعان تاعى ءبىر قۇجاتتا، ياعني شاھماردان يبراگيموۆتىڭ زەينەتكەرلىككە شىعۋىمەن بايلانىستى 1881 جىلدىڭ ايا­عىندا (اعاسى شاھمۇرات قايتىس بولعاننان كەيىن) گ.ا.كولپاكوۆسكي اتىنا جازعان وتىنىشىندە: «ماعان تاعايىندالعان پەنسيا (جىلىنا 500 سوم) مەنىڭ جەكە باسىم ءۇشىن ازدىق ەتپەگەن بولار ەدى، بىراق بۇل سوما اعامنان مەنىڭ قامقورلىعىمدا قالعان ۇلكەن وتباسىن اسىراۋىم ءۇشىن ءتىپتى دە جەتكىلىكسىز» دەپ كورسەتەدى. بۇعان قاراعاندا دا، شاھمارداننىڭ ءوز وتباسى بولماعانىن، ايتىپ وتىرعانى - اعاسى شاھمۇراتتىڭ وتباسى ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. سول ىستەگى يبراگيموۆتىڭ اتتەستاتىندا: «يبراگيموۆ (شاھمارداندى ايتىپ وتىر. - ب.ءا.)» 1840 جىلى دۆوريان وتباسىندا تۋعان، ءسىبىر كادەت كورپۋسىندا وقىپ، اناسىنىڭ سۇراۋىمەن بىتىرمەي كەتكەن. قاسىموۆ ساۋداگەرى ياحيا باكيەۆتىڭ قىزى عاينيكامالعا ۇيلەنىپ، 1880 جىلى ودان اجىراسقان، بالاسى جوق»، - دەپ جازىلعان (وزبەك كسر مەملەكەت مۇراعاتى. 1-ءتىزىم، 2171-ءىس).
سوندا ايەلى مەن 3 بالاسى بار شاھ­ماردان بولماي، شاھمۇرات بولىپ شىعادى. شاھمۇراتتىڭ ايەلى - ومىگۇل دە، شاھ­مارداننىڭ ايەلى - عاينيكامال بولادى. بۇل دەرەك تە العاشقى فورمۋلياردىڭ قاتە تولتىرىلعانىن بايقاتسا كەرەك.
يبراگيموۆتەردىڭ تۋعان جەرى، ۇلتى جا­يىندا قىزمەت بابى تىزىمىندە دە، تاعى باسقا رەسمي قۇجاتتاردا دە ايتىلمايدى. ءبىر عانا قۇجاتتا (يبراگيموۆتىڭ 1868 ج. تولتىرىلعان فورمۋليار تىزىمدە) «ورىنبور گۋبەرنياسىنداعى اسكەري دۆوريان وتباسىنان» دەپ جازىلعان. ولاردىڭ ۇلتى تۋرالى ءار زەرتتەۋشى ءارتۇرلى پىكىر ايتىپ ءجۇر. 1878 جىلى ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ جازبالارىنىڭ VIII تومىندا كوزى تىرىسىندە جاريالانعان ش.م.يبراگيموۆتىڭ «قىرعىز سوتى جايىن­دا زامەتكا» دەگەن ماقالاسىنا جازعان رە­داكتوردىڭ ەسكەرتپەسىندە ونى «تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ءتىلماشى، ءبىلىمدى باشقىر» دەپ تانىستىرادى. ال 1912 ج. شىققان ا.ي.دوبروسمىسلوۆتىڭ «تاشكەنت­تىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگىسى» اتالاتىن كىتابىن­دا «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» العاشقى رەداكتورى بولىپ 1870 جىلعى 1 اپرەلدە تاتار، گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءتىلماشى، تو­لىق ستات كەڭەسشىسى شاگيمۇراد ميرياسوۆيچ يبراگيموۆ... تاعايىندالدى دەپ كورسەتىلگەن. مىنە، وسى كىتاپقا سۇيەنىپ، ودان كەيىنگى زەرت­تەۋشىلەر (ت.ەرنازاروۆ، ا.گ.كاريمۋللين ت.ب.) يبراگيموۆتەردىڭ «ۇلتى - تاتار» دەپ جازادى. يبراگيموۆتەر جايىندا كوپ مۇراعات دەرەكتەرىن جيعان ە.ا.ماسانوۆ جوعارىدا اتالعان ماقالاسىندا پروف. م.ي.فەتيسوۆتىڭ «قازاق پۋبليتسيستيكاسىنىڭ تۋى» (1961) دەگەن كىتابىنداعى «يبراگيموۆتىڭ ۇلتى - قازاق» دەگەنىنە قارسى شىعا وتىرىپ، ونى باشقىر دەپ سەنىمدى تۇردە جازعان ەدى.
بىزدىڭشە دە، يبراگيموۆتەردىڭ باشقىر ەكەنى دۇرىسقا كەلەتىن ءتارىزدى. ويتكەنى ولاردىڭ ءوز كوزدەرى تىرىسىندە جارىق كور­گەن ماقالانىڭ العىسوزى رەتىندەگى رەداكتور ەسكەرتپەسىنە سەنبەسكە دالەلىمىز جوق. ال ا.ي.دوبروسمىسلوۆتىڭ يبراگيموۆتەر قايتىس بولعاننان 20-30 جىلداي كەيىن شىق­قان كىتابىنا كەلسەك، وندا اۆتور يب­راگيموۆتەردىڭ ۇلتى جونىنەن جاڭساقتىق جىبەرۋى ابدەن مۇمكىن عوي دەپ ويلايمىز.
شاھمۇراتتىڭ تۋعان جىلى جونىندە دە جاڭساقتىق كەتكەن سياقتى. ويتكەنى جو­عارىدا ءسوز بولعان «تۇركىستان ءۋالاياتى گا­زەتىندە» جاريالانعان قازانامادا ونىڭ قايتىس بولعاندا جاسىنىڭ 43-تە ەكەنى كور­سەتىلگەن. بۇعان قاراعاندا، ول العاشقى فورمۋليارداعىداي، 1841 جىلى تۋعان بولماي، 1838 جىلى تۋعانعا ۇقسايدى، وندا ول شاھمارداننان 2-3 جاس ۇلكەن بولادى. بۇل دەرەكتىڭ قيسىندى جەرى بار. ەگەر شاھمۇرات 1941 جىلى تۋعان بولسا، 1854 جىلى وقۋدى تاستاپ، پوليتسياعا جۇمىسقا كىرگەندە نەبارى 13-14 جاستاعى بالا بولادى، ول جاستا ونداي جاۋاپتى جۇمىسقا الىنۋى ەكىتالاي. ال شاھماردانعا كەلسەك، ول كەيىنگى قۇجاتتاردا كورسەتىلگەندەي، 1840 جىلى تۋعان بولسا، 1856 جىلى 16 جاسىندا سۇلتانعا حاتشى بولۋى ابدەن مۇمكىن دەپ ويلايمىز.
ەندى گازەتتىڭ رەداكتورلىعىندا قايسىسى قانداي ەڭبەك ەتتى دەگەنگە كەلەيىك. ويتكەنى بۇل جونىندە دە زەرتتەۋشىلەر اراسىندا ءارتۇرلى پىكىر بار. «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» قازاقشا نومىرلەرىن تۇگەل پاراق­تاپ شىققانداعى بايقاعانىمىز، گازەتتىڭ العاشقى ەكى جىلىندا رەداكتور رەتىندە قول قويىلماعان، تەك «گازەت شىعارۋشىلار» دەلىنگەن، تەك 1872 جىلدىڭ 12-نومىرىنەن باس­تاپ «گازەت شىعارۋشى شاھماردان يبراگيموۆ» دەپ قول قويا باستاعان. ال 1873 جىلى 27 اقپاننان باستاپ شاھماردان يبراگيموۆتىڭ حيۋا، 1875 جىلى قوقان حاندىعىنا قارسى جورىقتارعا ءتىلماش رەتىندە قاتىسۋىن، سونداي-اق گەنەرال-گۋبەرناتور فون كاۋف­ماننىڭ ءارتۇرلى ءىسساپارلارىندا وعان اۋدارماشى رەتىندە ەرۋىنە بايلانىستى تاشكەنتتە بولماۋىن ەسكەرگەن ءجون. 1876 جىلدىڭ 15-نومىرىنەن باستاپ قايتادان شاھماردان يبراگيموۆ قول قويادى.
قورىتا ايتقاندا، 12 جىلداي شىعىپ تۇرعان گازەتتىڭ 9 جىلدان استام ۋاقىتىندا ونى رەداكتسيالاعان شاھماردان يبراگيموۆ بولدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
جوعارىداعى دەرەكتەردى ايقىنداي تۇسەتىن ەڭ نەگىزگى قۇجات - ماسكەۋدەگى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتالعان «دەيستۆيتەلنىي ستاتسكي سوۆەتنيك يبراگيموۆتىڭ پوسلۋجنوي سپيسوگى». بۇل قۇجات شاھمارداننىڭ جيددەگە كونسۋلدىق قىزمەتكە جىبەرىلۋىنە بايلانىستى 1890 جىلدىڭ 26 ماۋسىمىندا شاھمارداننىڭ ءوز قولىمەن تولتىرىلعان.
بىراق، ءبىر قىزىعى، مۇندا دا سىرتىنا «شاگيمۋراد ميرياسوۆيچ يبراگيموۆ» دەپ جازىلىپ، «شاگيمۋرادتان» كەيىن جاقشا ىشىندە «شاگيماردان» دەپ جازىلعان.
ارينە، شاھمۇراتتىڭ 1881 جىلى قاي­تىس بولعانىن ەسكەرسەك، مۇنىڭ، ءسوز جوق، شاھماردان ەكەنى كۇمانسىز. ولاي بولسا، سول قۇجاتتاعى دەرەكتەردى كەلتىرەيىك.
يبراگيموۆ شاھماردان ميرياسوۆيچ دۆوريان سەمياسىندا 1840 جىلى تۋعان، ايەلى قاسىموۆ كوپەسى ياحيا باقيەۆتىڭ قىزى عاينيكامالدان 1880 جىلى اجىراسقان، بالاسى جوق، بىرنەشە وردەن، مەدالداردىڭ يەگەرى. ودان ءارى ش.م.يبراگيموۆتىڭ ىستەگەن جۇمىستارى سانالعان. ءسىبىر كادەت كورپۋسىندا وقىپ، وتباسى جاعدايىنا بايلانىستى وقۋدان شىعىپ كەتكەن (بۇل ارادا جىلى كورسەتىلمەگەن). 1856 جىلى كوكشەتاۋ وكرۋگتىك پريكازىندا سۇلتاننىڭ حاتشىسى (پيسموۆوديتەل) بولىپ تاعايىندالادى. 1863-67 جىلدارى ومبى قازاق مەكتەبىندە قازاق تىلىنەن ساباق بەرەدى. 1865 جىلعى يۋل-دەكابر ايلارىندا قازاقتاردى باسقارۋدىڭ بولاشاق جوباسىن دايىنداۋ ماقساتىندا ەل اراسىنا شىققان كوميسسيانىڭ قۇرامىندا بولادى.
1867 جىلى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەر­ناتورى فون كاۋفماننىڭ بۇيرىعىمەن گۋبەرناتور مەكەمەسىنىڭ پارسى جانە تاتار تىلدەرى بويىنشا ءتىلماشى بولىپ تاعايىندالادى. 1868 جىلى پاتشا اسكە­رى­نىڭ بۇحار حاندىعىنا قارسى شابۋىلىنا قاتىسىپ، كەزەكتى شەن، ناگرادا الادى. 1870 جىلى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ بۇي­رىعىمەن ش.م.يبراگيموۆكە «تۇركىستان ۆە­دومستۆولارىنىڭ» وزبەك، قازاق تىلدەرىندە­گى قوسىمشاسىنىڭ، ياعني «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» رەداكتورلىعى تاپسىرىلادى. ارادا ازداعان ۇزىلىستەرىن ء(ىسساپاردا بولعان كەزەرىن) قوسپاعاندا، بۇل جۇمىستى ول 1881 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن اتقارادى. 1882 جىلدان 1884 جىلعا دەيىن ەكى جىل (م.گ.چەرنياەۆتىڭ گەنەرال-گۋبەرناتور بولعان جىلدارى) وتس­تاۆ­كادا بولادى.
1884 جىلى ش.م.يبراگيموۆ تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قاراماعىنا قايتا شاقىرىلىپ، ءارتۇرلى ديپلوماتيالىق تاپسىرمالار ورىندايدى.
1890 جىلى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا الىنىپ، سول جىلدىڭ اياعىندا ساۋد ارابياسىنداعى جيددە قالاسىنا كون­سۋلدىق قىزمەتكە جىبەرىلەدى. سول جەردە 1891 جىلى حولەرا اۋرۋىنان قايتىس بولادى.
شاھماردان يبراگيموۆ ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدى، اسقان تالانتتى قايراتكەرى بولعان. ۇزاق جىلدار جەرگىلىكتى ورىس اكىمشىلىگىنىڭ قولاستىندا قىزمەت ەتسە دە، يدەيالىق جاعىنان شوقان ۋاليحانوۆپەن ۇندەس پروگرەستىك پىكىردە بولعان ادام.
يبراگيموۆ تۋرالى پىكىرىن سۇراعان وبەر-پروكۋرور پوبەدەنوستسەۆكە 1885 جىلى جازعان حاتىندا بەلگىلى ميسسيونەر عالىم، تۇركولوگ ن.ي.يلمينسكي قۇپيا تۇردە تومەندەگى­دەي مىنەزدەمە بەرەدى:
«يبراگيموۆ وتكەن جىلى پەتەربۋرگتەن قازان ارقىلى تاشكەنگە قايتىپ بارا جاتقان جولىندا ماعان كىرىپ، ءىلتيفات كورسەتىپ ەدى. ازيا تىلدەرىنىڭ اسا بىلگىرى، ىسكەر ديپلومات رەتىندە مارقۇم ك.پ.كاۋفماننىڭ سەنىمىنە يە بولعانىن بۇرىن دا ەستىپ ەدىم. چەرنياەۆتىڭ تۇسىندا ولكەدەن كەتىپ، گەنەرال روزەنباحتىڭ كەلۋىمەن بايلانىستى ورتا ازياعا قايتا ورالعان. ونىڭ ادامگەرشىلىك جاعى مەن ساياسي باعىتى جايىندا ەشكىمنەن ەشتەمە ەستىگەن ەمەن. ول ءبىرشاما بويشاڭ، سىمباتتى، جۇقا ءوڭدى، مادەنيەتتى، جانىپ تۇرعان ادام دەۋگە بولادى. بۇعان دەيستۆيتەلنىي ستاتسكي سوۆەتنيك شەنىن قوسىڭىز. باتىل، شەشەن، قىزۋ سويلەيدى. ءبىزدىڭ قولاپايسىز ءدىن قىزمەتكەرلەرىنەن جۇرەكسىنۋى مۇمكىن. ول دا ەشتەڭە ەمەس-اۋ، ءبىر قورقاتىن نارسە مىناۋ: تۇركىستان ولكەلىك باسقارماسىندا ۇزاق جىلدار قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، اقىلدى جانە زەردەلى ادام رەتىندە مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ حالىقتارى مەن ۇكىمەتتەرىنىڭ ەگجەي-تەگجەيىن وتە جاقسى ءبىلىپ العان ءتارىزدى، ءتىپتى بۇكىل دۇنيەجۇزىندەگى مۇسىلمان الەمىنىڭ بارلىق تىنىسىن ءوزىنىڭ بەس ساۋساعىنداي كورىپ، بىلسە كەرەك. رەسەيدەگى، ورتا ازياداعى، يندياداعى جانە قازاق دالاسىنداعى كوپتەگەن ادامدارمەن جۇزبە-ءجۇز تانىس. جامان ايتپاي، جاقسى جوق، الدا-جالدا ونىڭ ويىنا پانمۇسىلماندىق يدەيا كىرە قالسا، ونى جۇزەگە اسىرۋعا جەتەرلىك ءبىلىمى دە، ودان وزگە رۋحاني قۇرالدارى دا ءوز بويىنان تابىلارى حاق. سونىمەن بىرگە ورىسشا تاماشا سويلەي بىلەتىندىگىمەن، پروگرەسشىل، ءتىپتى قاجەت دەسە ليبەرالشىل يدەيالارىمەن، سۇڭعىلا اقسۇيەكتىك ءتالىم-تاربيەسىمەن، ءوزىن كىمنىڭ الدىندا بولسىن ەركىن دە باتىل، بىراق مەيلىنشە يناباتتى ۇستاي بىلەتىندىگىمەن ءبىزدىڭ مىرزالارىمىز بەن جوعارى مارتەبەلى باسقارما قىزمەتكەرلەرىنىڭ اۋزىن اشتىرىپ، كوزىن جۇمدىرىپ كەتە الاتىنى ءسوزسىز» (ن.ي.يلمينسكيدىڭ حاتتا­رى، قازان، 1885, 176-177 بب.).
ودان ارى ن.ي.يلمينسكي ءوز حاتىندا شاھمارداننىڭ ءوزى باسقاراتىن ميسسيونەرلىك جۇمىسقا تارتۋعا كەلمەيتىنىن، ونداي ىسكە بۇنداي ادام ەمەس، «ورىسشا ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراي الماي، كەز كەلگەن ستول باسشىسىنىڭ الدىندا قىزارىپ تۇراتىن ادام» كەرەك ەكەنىن ايتادى.
بۇعان قاراعاندا، شاھمارداننىڭ بۇرا­تانا حالىقتاردى حريستيان دىنىنە كىرگىزۋ، جالپى ورىستاندىرۋ ساياساتىنا قارسى بولعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
سونداي-اق بۇل حاتتان شاھمارداننىڭ شىعىس حالىقتارىنىڭ ءتىلى مەن ادەت-عۇرپىن تاماشا بىلگەنىن دە ايقىن بايقايمىز. ول شىن مانىندەگى پوليگلوت بولعان دەۋگە بولادى.
نەگىزگى جۇمىسى گۋبەرناتوردىڭ پارسى، تۇركى حالىقتارى تىلدەرى بويىنشا اۋدارماشىلىق بولا تۇرىپ، ايىنا 4 رەت شىعاتىن قازاق، وزبەك تىلدەرىندەگى گازەتتى ءبىر ءوزى ء(تىلشى، ادەبي قىزمەتكەر، كوررەكتورسىز) قاي جاعىنان دا ءمىنسىز ەتىپ شىعارىپ تۇرۋ وعان قانشالىقتى وڭاي بولماعانىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. اسىرەسە، گازەت ءتىلىنىڭ وزگە تىلدىك ەلەمەنتتەردەن تازالىعى مەن قازاق ءتىلىنىڭ ءسوز بايلىعىن ەركىن دە ورىندى پايدالانعانى ەرەكشە سۇيسىنۋگە تۇرارلىق.
شاھماردان يبراگيموۆتىڭ عالىمدىق ىستەرى دە ايتا قالارلىقتاي. شاھماردان يبراگيموۆ ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ تاشكەنتتەگى بولىمشەسىن، باسقاشا ايت­قاندا، «جاراتىلىستانۋ، انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافياعا قۇمارلاردىڭ ءتۇر­كى­ستان­دىق ءبولىمىن» 1870 جىلى العاش ۇيىم­داستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. 1871 جىلعى 8 ساۋىردەگى ءبولىمنىڭ ءماجى­لىسىندە «قازاق دالاسىنداعى مۇسىلمان مولدالارىنىڭ ءىس-ارەكەتى جايىندا» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسايدى. جالپى، شاھماردان - قازاق تۇرمىسىن، مادەنيەتى مەن ادەت-عۇرپىن، ءتىلىن جەتىك بىلگەن ادام. ونىڭ «قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق وچەركى» (1872), «قازاق دالاسىنداعى مولدالار تۋرالى» (1874), «قازاق تۇرمىسىنىڭ وچەركى» (1876), «قازاق سوتى تۋرالى زامەتكا» (1878) سياقتى كولەمدى عىلىمي ماقالالارى سول تۇستاعى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ ءارتۇرلى جيناقتارىندا (جەكە كىتاپشا بولىپ تا) جارىق كورەدى جانە ءوز ارىپتەستەرى تاراپىنان جوعارى باعا الادى. ءوزى جيناعان قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرى مەن جۇمباقتارىن، «قا­زاق تىلىندەگى كەيبىر تەرمين سوزدەردىڭ ءتۇ­سىندىرمەسى» ءتارىزدى ماقالالارىن «تۇركىستان ۆەدومستۆولارىنىڭ» بىرنەشە نومىرىندە جاريالايدى.
«قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق وچەركى» اتالعان جوعارىداعى كىتاپحاناسىنىڭ كى­رىسپەسىندە شاھماردان يبراگيموۆ بىلاي دەپ جازادى:
«ءوزىم اراسىندا ءوسىپ، ءجيى بايلانىستا بولعان، كورگەن سايىن مەنىڭ وزدەرىنە دەگەن شىنايى سۇيىسپەنشىلىگىمدى ارتتىرعان، مىنەز-قۇلىقتارىنان كوپتەگەن جارقىن نىشاندار سەزىلەتىن حالىقتىڭ تۇرمىسى، مىنەزى جانە ادەت-عۇرپى جايىنداعى جيناعان ماتەريالدارىمدى تۇتاستاي ءبىر ەڭبەكتە بەرۋدى دۇرىس كوردىم».
شىندىعىندا دا، ونىڭ ماقالالارىنان قازاق حالقىنا دەگەن مەيىرىمدىلىك، سۇيىسپەن­شىلىك، ونىڭ تاعدىرىنا جانى اشۋشىلىق بايقالىپ تۇرادى. «قازاق دالاسىنداعى مولدالار تۋرالى» دەگەن ماقالاسىندا:
«قازاق حالقىنا مولدالاردىڭ تيگىزىپ وتىرعان زياندى اسەرىن ويلاعاندا، شىن مانىندەگى وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ بۇعان قارسى تۇراتىن كۇنىنىڭ تەزىرەك كەلۋىن تىلەمەسكە بولمايدى. جەرگىلىكتى ورىس اكىمدەرىنىڭ 150 جىلدان استام ءوز بودانىندا وتىرعان 3 ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ تاعدىرىن ويلايتىن ۋاقىتتارى الدەقاشان جەتكەن سياقتى»، - دەپ جازدى. ش.يبراگيموۆتىڭ بۇل پىكىرى كوپ جاعدايدا شوقان ۋاليحانوۆپەن ۇندەسىپ جاتادى.
شاھماردان يبراگيموۆ - تەك قازاق حالقى جايىندا عانا ەمەس، تۇرىكمەن، وزبەك ەتنوگرافياسى جايىندا دا ماقالالار جازىپ، وزبەك تىلىندە العاش رەت 1871 جىلى «وزبەك كالەندارىن» شىعارعان ادام.
ش.يبراگيموۆتىڭ شوقان ۋاليحانوۆپەن تانىستىعى ولاردىڭ ومبى كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەن كەزدەرىنەن باستالعا­نىن بايقايمىز. شوقان جاس جاعىنان شاھمارداننان 5-6 جاس ۇلكەن، كورپۋستىڭ سوڭعى كلاستارىندا وقىپ جۇرسە دە، 12-13 جاسار شاھماردانعا اعالىق قامقورلىق جاساپ جۇرگەن ءتارىزدى. بۇل تانىستىق، قامقورلىق كەيىن دە ۇزىلمەيدى. جوعارىدا اي­تىلعانداي، شاھماردان وتباسىلىق جاع­دايىمەن وقۋدى تاستاپ كەتكەننەن كەيىن بىرەر جىل وتكەن سوڭ سۇلتاننىڭ حاتشىسى بولىپ، ءدال شوقاننىڭ اكەسى شىڭعىستىڭ قا­راماعىنا جۇمىسقا كەلۋى، ودان ءارى ومبىدا قازاق تىلىنەن ساباق بەرۋى كەزدەيسوق نارسە دەۋگە بولمايدى، وسىنىڭ بارىنە شو­قاننىڭ قاتىسى بولعان دەۋگە تولىق نەگىز بار. شوقاننىڭ ك.ك.گۋتكوۆسكيگە جازعان حا­تىنداعى «يبراگيموۆتى ءبىزدىڭ پريكازعا حاتشى ەتىپ جىبەرۋگە بولماس پا ەكەن؟» دەگەن ءوتىنىشى دە بۇعان ايقىن دالەل. كەيىن يبراگيموۆتەردىڭ تۇركىستان گەنەرال-گۋبەر­ناتورىنىڭ قاراماعىنا جۇمىسقا اۋىسۋىنا دا شوقاننىڭ گ.ا.كولپاكوۆسكيمەن جاقسى تانىستىعى سەبەپ بولمادى ما ەكەن دەگەن وي تۋادى.
شاھمارداننىڭ 1882 جىلى اياقاستىنان وتستاۆكاعا شىعىپ، «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» رەداكتورلىعىنان دا بوساتىلىپ، پەتەربۋرگكە كەتۋى قايتىس بولعان كاۋف­ماننىڭ ورنىنا م.گ.چەرنياەۆتىڭ كە­لۋىمەن باي­لانىستى ەكەنىن ەسكەرسەك، چەر­نياەۆ ش.يب­راگيموۆتىڭ شوقانمەن تى­عىز باي­لانىستا بولعاندىعىن جاقسى ءبىل­گەندىگىنەن دەپ ويلايمىز. م.چەرنياەۆتىڭ كە­زىندە شوقانمەن اراسىندا بولعان كيكىل­جىڭنىڭ سالدارى شاھماردانعا تيگەنى كۇمانسىز. ويتكە­نى 1884 جىلى م.چەرنياەۆ گۋبەرناتورلىق­تان كەتىپ، ورنىنا ن.ا.روزەنباح كەلىسىمەن، شاھماردان گۋبەرناتور قاراماعىنا قايتا شاقىرىلىپ، ءارتۇرلى ديپلوماتيالىق قىزمەت اتقارادى.
شاھماردان يبراگيموۆ تە شوقاننىڭ ىستەگەن قامقورلىعىنا، دوستىق كوڭىلىنە ىسپەن جاۋاپ بەرۋگە تىرىسقان. شوقان 1861 جىلى پەتەربۋرگتەن اۋىلىنا ورالعاندا، شاھماردان ونى كوكشەتاۋدان قارسى الىپ، ءبىرسىپىرا ۋاقىت بىرگە بولادى. كەيىن شوقاننىڭ العاشقى شىعارمالار جيناعىن باسپاعا دايارلاپ، شىعارۋدا دا كوپ ەڭبەك ەتكەن. شوقاننىڭ كوپتەگەن قولجازبالارى باسپاعا باسار الدىندا شاھمارداننىڭ قولىمەن قايتا كوشىرىلگەن. 1904 جىلى باسىلعان شوقاننىڭ شىعار­مالار جيناعىندا ن.ي.ۆەسەلوۆسكي، گ.ن.پوتانين، ن.م.يادرينتسەۆتەرمەن بىرگە ش.م.يبراگيموۆتىڭ دە ەستەلىگى جاريالانعان. وندا شاھماردان شوقاننىڭ پەتەربوردان اۋىلعا ورالعان تۇسىن، ونىڭ ءوز اۋىلىندا وتكىزگەن كۇندەرى جايلى تولىق جازعان.
شوقان مەن شاھماردان يبراگيموۆتىڭ ءبىر-بىرىنە سەنەرلىكتەي دوستىق كوڭىلدە بولعانىن ونىڭ شوقان تۋرالى ەستەلىگىندەگى مىنا ءبىر دەرەكتەن دە كورۋگە بولادى. شوقان اكە-شەشەسىنە رەنجىپ، كوكشەتاۋعا، ودان ءارى ومبىعا كەتەرىندە اكەسىنە ۇزاق حات جازىپ، ونى اكەسىنە وقىپ بەرۋدى شاھماردانعا تاپسىرادى.
ش.يبراگيموۆتىڭ شوقاننىڭ التىنە­مەلدەگى زيراتىن فون كاۋفمانمەن بىرگە 1870 جىلى كەلىپ كورگەنىن، ول جايىندا «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتى» بەتىندە ەكى ماقالا جاريالانعانىن جوعارىدا ايتتىق. شوقان مولاسىنىڭ باسىنا قويىلاتىن قازاقشا ءماتىندى دە شاھماردان جازعان. الايدا ول دايىندالعان ءماتىن تاسقا ويىلعاندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىرسىپىرا وزگەرىستەرگە ۇشىراعان. سونداي-اق تاعى ءبىر وكىنىشتى جاعداي - شوقاننىڭ 1985 جىلى جارىق كورگەن 5 تومدىق شىعارمالار جيناعىندا ش.يبراگيموۆتىڭ شوقان تۋرالى ءبىز اڭگىمە ەتكەن ماقالاسىنىڭ قازاقشاسى تۇرعاندا، ونىڭ وزبەكشە نۇسقاسى بەرىلىپتى.
قورىتا ايتقاندا، شوقان ءۋاليحانوۆ باۋىرلاس باشقىر حالقىنىڭ پەرزەنتى شاھماردان يبراگيموۆكە قىزمەت بابىندا عانا قامقورلىق جاساۋمەن بىرگە ونىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسىنىڭ پروگرەستىك باعىتتا قالىپتاسۋىنا دا زور ىقپال ەتكەنىن كورەمىز. ول - «ءوزى اراسىندا وسكەن» قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداپ، مادەنيەتى مەن ءبىلىمىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان قايراتكەر.
بىزدىڭشە، شاھمارداندى «شوقاننىڭ دوسى» دەۋدەن گورى ونىڭ يدەيالاس سەرىگى نەمەسە ءىزباسارى دەۋىمىز ءجون سياقتى.

باباش ابىلقاسىموۆ،
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى
ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى
مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى

«انا ءتىلى» گازەتى