عاريفوللا ەسىم. «مۇتىلعان» فيلوسوفياسى
شاكارىم وزىنە-ءوزى "مۇتىلعان" (ۇمىتىلعان - ع.ە.) دەپ ات قويعان. بىزدىڭشە، بۇل پسەۆدونيم. ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارساق، اقىننىڭ وزىنە وسىلايشا ات قويۋىندا ءمان بار. ونىڭ دالەلىن "مۇتىلعاننىڭ ءومىرى" دەگەن تولعاۋ-ولەڭنەن تابامىز.
جارالى جانىم شىقسىن دەپ،
قارا جەر مەنى جۇتسىن دەپ،
ولگەن سوڭ ەلىم مۇتسىن دەپ،
اتىمدى قويدىم: "مۇتىلعان".
شاكارىم ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردە ۇمىتىلاتىنىن كورە بىلگەن. ءوزىنىڭ بۇل قوعامعا قاجەتتى جاعىن، دۇرىسىن ايتقاندا، بۇل زامان ونى كەرەك ەتپەيتىندىكتەن ۇمىت بولاتىنىن اقىن ءدوپ باسىپ ايتقان.
سوتسياليزم مەن شاكارىم ىمىراعا كەلمەيتىن ولشەمدەر. ادام اقىلىنا ارقا تىرەمەگەن وكىمەتتى شاكارىم قابىلداي المادى. ءبىلىمدى، دانىشپاندىقتى جوققا شىعارۋ، ىسىراپ ەتۋ ساۋ اقىلعا سىياتىن ارەكەت ەمەس.
جاعداي شىنىندا شاكارىمنىڭ ايتقانىنداي بولدى. اقىندى ۇمىتتىرۋ ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاندايشاپتارى ونى الدىمەن اتىپ ءولتىردى. تىپتەن زيراتى ۇمىت بولدى. شاكارىمنىڭ اتىن اتاۋعا رەسمي تۇرعىدا تىيىم سالىندى. اقىننىڭ ەڭبەكتەرى ارحيۆتەردە، جەكە ادامدار قورىندا تىعۋلى جاتتى، ۇرپاقتار ادەبيەت ساباعىندا شاكارىمدى اۋىزدارىنا الىپ كورگەن جوق. ويتكەنى وقۋلىقتا تىم قۇرىسا ءبىر جول شاكارىم تۋرالى حابار بولمادى. ارينە، وسىنداي جاعدايدا، ونىڭ مۇتىلعان ەكەنى شىندىققا اينالدى.
شاكارىم وزىنە-ءوزى "مۇتىلعان" (ۇمىتىلعان - ع.ە.) دەپ ات قويعان. بىزدىڭشە، بۇل پسەۆدونيم. ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارساق، اقىننىڭ وزىنە وسىلايشا ات قويۋىندا ءمان بار. ونىڭ دالەلىن "مۇتىلعاننىڭ ءومىرى" دەگەن تولعاۋ-ولەڭنەن تابامىز.
جارالى جانىم شىقسىن دەپ،
قارا جەر مەنى جۇتسىن دەپ،
ولگەن سوڭ ەلىم مۇتسىن دەپ،
اتىمدى قويدىم: "مۇتىلعان".
شاكارىم ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردە ۇمىتىلاتىنىن كورە بىلگەن. ءوزىنىڭ بۇل قوعامعا قاجەتتى جاعىن، دۇرىسىن ايتقاندا، بۇل زامان ونى كەرەك ەتپەيتىندىكتەن ۇمىت بولاتىنىن اقىن ءدوپ باسىپ ايتقان.
سوتسياليزم مەن شاكارىم ىمىراعا كەلمەيتىن ولشەمدەر. ادام اقىلىنا ارقا تىرەمەگەن وكىمەتتى شاكارىم قابىلداي المادى. ءبىلىمدى، دانىشپاندىقتى جوققا شىعارۋ، ىسىراپ ەتۋ ساۋ اقىلعا سىياتىن ارەكەت ەمەس.
جاعداي شىنىندا شاكارىمنىڭ ايتقانىنداي بولدى. اقىندى ۇمىتتىرۋ ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاندايشاپتارى ونى الدىمەن اتىپ ءولتىردى. تىپتەن زيراتى ۇمىت بولدى. شاكارىمنىڭ اتىن اتاۋعا رەسمي تۇرعىدا تىيىم سالىندى. اقىننىڭ ەڭبەكتەرى ارحيۆتەردە، جەكە ادامدار قورىندا تىعۋلى جاتتى، ۇرپاقتار ادەبيەت ساباعىندا شاكارىمدى اۋىزدارىنا الىپ كورگەن جوق. ويتكەنى وقۋلىقتا تىم قۇرىسا ءبىر جول شاكارىم تۋرالى حابار بولمادى. ارينە، وسىنداي جاعدايدا، ونىڭ مۇتىلعان ەكەنى شىندىققا اينالدى.
دۇنيەدە ۇمىتىلاتىن كىم، ول اكە-شەشەسى، تۋعانى، جاناشىرى جوق جەتىم. ەل ەلدىگىنەن، باس ەركىنەن ايىرىلىپ، ۇلت ءوزىن-ءوزى تانۋدان قالعاندا، اقىن مۇتىلادى، ءسويتىپ، ادەتتەگىدەي ۇمىتىلعان اقىن عانا ەمەس، جەتىم قالعان حالىقتىڭ ءوزى دە مۇتىلماق. حالىق ءوزىن-ءوزى تانۋعا قولى جەتكەندە مۇتىلعانىن جاڭعىرتىپ، جەتىمدىك قۇرساۋىنان شىعادى. ول دا رۋحانيات تاريحىنداعى زاڭدىلىق. شاكارىمنىڭ ەسىمى قازاق حالقى تاۋەلسىزدىككە بەتتەگەن كەزدە جاڭعىرۋى سونىڭ ايعاعى.
تۋعان جۇرتىڭ، ەلىڭ ءوزىڭدى قاجەت ەتپەگەن سوڭ قالايشا جەتىمدىكتى سەزىنبەيسىڭ. ءدال وسىنداي ءحالدى اباي دا باسىنان كەشىرگەن. ءسىرا، دانالىق دەگەنىمىز رۋحتىڭ ازاپقا ءتۇسۋ جولى بولسا كەرەك. رۋح كۇيزەلىسكە تۇسپەي، سانا سەرگىمەي، دۇنيە بولمىسىن قالاي سەزىپ، تۇسىنبەكسىڭ؟!
"جەتىم بالا يەسىز، ءوزى كەسەر كىندىگىن" دەمەكشى، شاكارىم ءوزىن جۇرتتا قالعان جالعىزداي سەزىنەدى. ونىڭ سۇيەنەرى جوق، جاقتاسى جوق. اينالا دۇربەلەڭ، بىتپەي كەتكەن ءبىر قاربالاس بولمىس. قازاق دالاسىنا بىرەسە اقتار، بىرەسە قىزىلدار وكتەمدىك جۇرگىزەدى. ەكەۋىنەن دە ەلگە تىنىشتىق جوق. "شىن ادىلەت جەمىسىن كورە المايدى ءبىزدىڭ كوز" - دەيدى اقىن. بىراق ونى ۇعىپ جاتقان جان شامالى. بۇل الاساپىران كەزدە بىلگىشتەردىڭ تولىپ كەتۋى دە زاڭدى. ءبارى حالىققا اقىل ايتىپ، ءومىر سۇرۋگە ۇيرەتىپ، اۋرە بولۋدا. ولاردىڭ ايتىپ جۇرگەندەرىن شاكارىمنىڭ ۇشقىر ساناسى قابىلدامايدى. تەورياسىماقتاردىڭ تەرىس، ۋلى، زياندى ەكەنىنە زەردەسىمەن جەتكەن اقىن: "اۋليە بىلگىش ايتتى دەپ، جازىلعان تالاي قاتە كوپ" دەيدى. مۇنداي سىن ايتۋعا شاكارىمنىڭ قۇقى بار، سەبەبى، ول جاستايىنان جاقسىلىق پەن جاماندىقتى، زۇلىمدىق پەن ادىلەتتىلىكتى اجىراتپاعان زاماندا ءومىر ءسۇردى. سونىڭ ءبارىن وسى "مۇتىلعاننىڭ ءومىرى" تولعاۋىندا تولىق بايانداعان.
شاكارىمنىڭ ەلدەن تىس مەكەنگە كەتۋى - ونىڭ سولاقاي ساياساتتان قاشۋى. مۇنداي كۇيدى ارلىلاردىڭ كوبى كەشكەن. ساياساتتان اۋلاق بولۋعا تىرىسقان بابامىز اناحارسيس تە، كەشەگى وتكەن دانىشپان ۇلىقبەك تە مەرت بولعان. وكىمەتتىڭ قۇرىعى ۇزىن، قانشاما ساياساتتان بويىن اۋلاققا سالعانمەن، ونىڭ قۇربانى بولۋدان وزگە تاعدىر شاكارىمگە بۇيىرمادى.
ويلاپ وتىرساق، سول زاماندا شاكارىم سياقتىلاردىڭ تىپتەن ءدىن امان قالۋىنا ەش جاعداي جوق ەدى. ەسى شىققان ەلگە ەستيار بولاتىندار جۇمعان اۋىزدارىن اشپاي قالۋى مۇمكىن بولمايتىن. ايتتىڭ بولدى، پالەگە قالدىڭ. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ شاكارىم دالباسا ساياساتتىڭ ىرقىمەن ءسوز سويلەۋشى مە ەدى؟ ول ايتسا تۋراسىن، دۇرىسىن ايتادى. دۇرىستىق، ادامدىق دەگەن ۇعىمدار ءوڭى اينالعان زاماندا سەنىڭ ءسوزىڭ كىمگە ءدارى، كەرىسىنشە، ول قىزىل بەلسەندىلەرىنە قادالعان شانشۋ. وزدەرىنەن اسقان دانا جوق دەپ ەسەپتەيتىن مىلتىق، قىلىش اسىنعاندار مۇنداي اقيقات ىزدەگەن عۇلامانىڭ كوزىن جويماي ەلگە وكتەمدىك جاساي المايتىنىن ابدەن تۇسىنگەن. مۇنى شاكارىم دە بىلەدى. ونىڭ ەلدەن كەتىپ جىراق ءومىر ءسۇرۋى انشەيىن داتكە قۋات، امالسىزدىڭ كۇنى.
اقىن ءوز ومىرىندەگى ساپالىق بەلەس - قىرىق جاسقا ەرەكشە توقتالعان. قىرىق جاس ءوز عۇمىرىنداعى ەرەكشە بەلەس ەكەنىن شاكارىم ولەڭ-تولعاۋدا ءۇش رەت قايتالاپ ايتقان. "قىرىقتان سوڭعى ءسوزىمدى، سىناپ تانى ءوزىمدى", "جاس قىرىققا كىرگەن سوڭ، ءبىر وي ءتۇستى جاڭادان", "قىرىقتان اسا بەرگەندە، اقىلىم قىلدى شەرمەندە". قىرىق جاس - اقىننىڭ جاڭا ساپاسى. كوپ ماسەلەگە تىڭ كوزقاراس تۋعان. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەلىك، قىرىق جاسىندا مۇحاممەدكە پايعامبارلىق كەلگەن. گرەك جۇرتىندا قىرىققا تولعان ادامدى اكمەگە كەلدى دەيتىن ۇعىم بار. قازاقشا ايتقاندا قىرىقتاعى ادام ناعىز اقىل-ساناسى تولىپ جەتىلگەن جان. وركەنيەتتى كوپتەگەن ەلدەردە ەل باسشىسىنا جاسى قىرىقتان اسقان ادامداردى سايلايتىن ءداستۇر قالىپتاسقان. وسى داستۇردە ءمان بار. شاكارىم:
قىرىقتان سوڭعى قىرىمدى،
سىناماق بولساڭ ءتۇرىمدى،
كورەيىن دەسەڭ نۇرىمدى،
جيداعى وقى جىرىمدى، -
دەۋى تەگىن ەمەس. قىرىق جاستان اسقان اقىن دۇنيە بولمىسىنا وزگەشە قاراي باستاعان. كورگەن-تۇيگەنى، وقىعانى-ەستىگەنى، ءبارى-ءبارى الەمدى تۇسىندىرۋگە دالەل بولماي، كەرىسىنشە فيلوسوفيالىق سۇراقتارعا نەگىز بولدى.
قىرىقتان اسا بەرگەندە،
اقىلىم قىلدى شەرمەندە:
ء"دىنىم قالاي، جانىم نە،
جوعالام با ولگەندە؟
الەمدى كىم جاراتقان،
وسىنشا تۇرلەپ، تاراتقان؟
كورىنگەن سانسىز پلانەت،
بىرىنەن-ءبىرىن بولگەن بە؟
اقىرەت دەگەن نەمەنە،
شىققان جان قايتا كەلە مە،
كىرە مە وسى دەنەگە،
دالەلى قايسى سەنگەندە؟.."
وسى ويمەن مەككە بارعامىن،
ءار ءتۇرلى كىتاپ العانمىن.
بۇل ءومىردىڭ ءمانى تۋرالى ەكزيستەنتسياليستىك وي-تولعانىستار. شاكارىم ءومىر فيلوسوفياسى حاقىندا تەك ولەڭ جازۋمەن شەكتەلمەي، ساناسىنداعى سانسىز سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، مەككەگە بارىپ قايتقان. ول بۇل ساپارىن تەك قاجىلىققا عانا باعىشتاماعان، وزىنە-ءوزى قويعان سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەگەن. سۇراقتارىنا تولىق جاۋاپ تاپپاي قاپا بولادى. ءسويتىپ شاكارىم وي قايعىسىنا، وي دەرتىنە ۇشىرايدى. ەلدەن بەزىپ، وڭاشا جەر ىزدەيدى. "قاۋىمنان قاشتىم قاعىلىپ، وڭاشا ءومىر ساعىنىپ" - دەي كەلە "ويعا وڭاشا جەر كەرەك، ويىڭدى ۇعار ەل كەرەك" - دەپ تاعى قاپالانادى.
ەلدەن بەزىپ كەتكەن مەندە ەشكىمنىڭ جۇمىسى بولماس دەگەن شاكارىمنىڭ دامەسىنەن دە ەشتەڭە شىقپادى. قايتا ونىڭ تاۋ ىشىندە جاپادان-جالعىز تۇرۋى كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى شولاق بەلسەندىلەرىنە كۇدىكتى ۇدەتە ءتۇستى. اقىرى وسى قىلىعى ءۇشىن اقىن "بانديت" اتانىپ، نكۆد باستىعى قاراسارتوۆتىڭ قولىنان وتسىز-سوتسىز قازا تاپتى.
شاكارىم "نوقتاسىز ويمەن تەكسەردىم" - دەيدى. مۇندا ءبىزدى قىزىقتىرىپ وتىرعان "نوقتالى وي" دەگەن تۇسىنىك. اقىن "نوقتاسىز وي" دەگەن سوڭ، بىزگە "نوقتالى وي" دەگەن نە دەگەن تۇسىنىك كەلەدى.
نوقتالى وي - ول بولشەۆيكتەردىڭ ويلاۋ ءتاسىلى. ول قالىپتى، شەكتەۋلى ويلاۋ. وندا ماركس، لەنين ايتقاندارىنان اسىپ تۇسپەۋ كەرەك. ءبىر ىزبەن، ءبىر سوقپاقپەن ءجۇرۋ بىرىڭعاي، ياعني نوقتالى ويدى قالىپتاستىرادى. نوقتاسىز وي ءبىزدىڭ كەيىنگى كەزدە جامىراسىپ، شۋىلداسقان "جاريالىلىق", "پليۋراليزم" دەگەن مازمۇنداعى ءسوز.
بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، شاكارىم ءوز زامانىنىڭ پليۋراليست ويشىلى، ول وكىمەتپەن، پارتيا ساياساتىمەن كەلىسىمگە كەلىپ وتىرعان جوق. ول، كەرىسىنشە، "نوقتالى ويعا" قارسى. سوندىقتان ءوز زامانىنان بۇرىن كەمەڭگەردىڭ ءبىرشاما ۋاقىتقا ۇمتىلاتىنى دا زاڭدى. ونى ۇعاتىن ۇرپاق ءوسىپ جەتپەيىنشە، ول ۇمىت بوپ قالا بەرەدى.
شاكارىمنىڭ يمان تۋرالى وي-تولعامى دا نازار اۋدارارلىق. اقىن "ساۋ اقىل مەنىڭ يمانىم، الامىن سوعان سىيعانىن" - دەپ اشىق ايتقان. دەمەك، ونىڭ سەنەرى - يماندىلىق. وعان جەتۋدىڭ جولى اقىل. يمانعا ناندىراتىن - اقىل. ارينە، يماندىلىققا تەك اقىل ارقىلى جەتۋ دەگەن ماسەلە تالاس تۋدىرارى ءسوزسىز. بىراق ماسەلە وندا ەمەس، ءسوز اقىننىڭ يمان تۋرالى وزىندىك كونتسەپتسياسىندا.
شاكارىم يماندى جالپى حالىققا ورتاق مانىندە ەمەس، ءاربىر ادامنىڭ جەكە باسىنا قاتىستى ءىس رەتىندە تۇسىنگەن. بۇل ورايدا ءبىز شاكارىم دۇنيەتانىمىنىڭ ەرەكشە قىرى تۋرالى ءسوز ەتەمىز. ول يماندى جەكە ادامنىڭ قابىلداۋىنا قاتىستى ماسەلە دەپ تۇسىنگەن. ياعني يمان، ياكي يماندىلىق دەگەن دۇنيەتانىم دەگەن ءسوز. ادامنىڭ ءوز يمانىن تانۋى - ونىن دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋى دەگەن ءسوز. كوپ ادامدا دۇنيەتانىم ەمەس، دۇنيەگە كوزقاراسى عانا بولادى.
"ساۋ اقىل مەنىڭ يمانىم" - دەيتىن شاكارىمنىڭ اقىل مەن بولمىستى تانۋعا مۇمكىندىك الدىم دەگەنى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. يمان - بولمىستى تانۋدىڭ مۇمكىندىگى. شاكارىم ساۋ اقىل ارقىلى سول رۋحىمەن تانۋ مۇمكىندىگىنە، ياعني يمانعا جەتىپ وتىر. شاكارىم ايتۋىندا يمان - گنوسەولوگيالىق، ياعني تانىمدىق كاتەگوريا.
مۇتىلعان دەگەن سوزدەردىڭ استارىندا ۇمىتىلمايتىن ءمان جاتىر. ۇمىتىلاتىنى نەمەسە ۇمىتىلمايتىنى قايسى. اركىم ءوزى ويلانۋى كەرەك. ءوز-وزىنەن جاپىراقتىڭ سارعايىپ، جەرگە كەۋىپ تۇسكەنىندەي، قۇمدى جەرگە نوسەردىڭ ءىز-ءتۇسسىز ءسىڭىپ كەتكەنىندەي بولمىستا ۇمىت بولىپ جاتاتىن جايلار از با؟! وعان كىم پالەندەي ءمان بەرگەن؟ نەمەسە ادام اتادان تاراعان سانسىز ۇرپاقتىڭ قايسىبىرىنىڭ ەسىمى جۇرت ەسىندە قالدى؟ ونىڭ ۇمىت بولعاندارى دا ورىندى. ەستە قالاتىن ادام ەسىمى ەمەس، ونىڭ ۇزاق كەشكەن عۇمىرى ەمەس، اباي ايتقانداي، ارتىنا ولمەيتۇعىن ءسوز قالدىرۋى. بىراق سول ءسوز قالدىرعاندار دا ۇمىت بولادى ەكەن. وسىنداي جايلار، نەگىزىندە، ۇمىت بولۋ دەگەن تاريحتان، حالىق ساناسىنان مۇلدەم جويىلۋ ەمەس. ەل ءوزىنىڭ ەسىن جيعان كەزىندە ۇرپاعى ەسىنە الاتىنىنا سەنىم ءبىلدىرۋ. سول ءۇشىن شاكارىم ءوز عۇمىرىن تياناقتى تۇردە ولەڭ ەتىپ جازىپ قالدىرعان. بۇل ەس جيناعاندا ەلى ۇمىت بولعانداردى ەسىنە ءتۇسىرسىن دەگەن نيەت.
