(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە)

قىزايعا قاتىستى تاعى ءبىر قىزىق ءسوزدىڭ شەشىمى

بۇل ءسوز «تانىساڭ - قىزايمىن، تانىماساڭ - قۇدايمىن» - دەگەن ءسوز.  ءدال وسى ءسوز ۇيقاسىنىڭ ادايعا قاتىستى ايتىلاتىنىن دا بىلەمىز. ءبىرى قيىر شىعىستا، ءبىرى قيىر باتىستا. ال ەندى ءدال ورتادا، ارعىن ىشىندەگى  شور دەگەن اتانىڭ «قارا شورمىز، قۇدايدان دا زورمىز» دەيتىنىن بىلەتىن بولارسىز. بۇل سوزدەردىڭ ءبارى يسلامعا دەيىنگى ءسوز ۇلگىلەرى. قۇربانعالي حاليد جازاتىنداي قازاق مىڭ جىلدىق اۋىزشا ءسوزىن ۇمىتپايدى، ءالى دە ساقتاپ كەلەمىز.

ب.ە.ب. 200-شi جىلى عۇن پاتشالىعىنا قارسى قىتايدان گاو دي باستاعان iرi قول اتتاندى. ولار جىلدان-جىلعا كۇشەيىپ كەلە جاتقان كوشپەلi مەملەكەتتi تiزە بۇكتiرۋ نيەتiمەن  شەكارالىق ولكەدە بيلiگiن نىعايتۋدى كوزدەگەنiن جىلناما جاسىرمايدى. بiراق عۇندارعا قارسى سوعىستا پاتشانىڭ اسكەرi جەڭiلiپ، ونىڭ ءوزi قولعا ءتۇستi. وسى سوعىستا قىتاي جىلناماشىسى  عۇن اسكەرلەرiنiڭ باتىس بولiگi - اق بوز اتقا،  شىعىس بولiگi – اق تۇمسىق كۇرەڭ اتقا، سولتۇستiك بولiگi - شۇبار اتقا، ال ەندi وڭتۇستiگiندەگiلەر- جيرەن اتقا مiنگەندiگiن سۋرەتتەيدi. مۇنىڭ ءوزi عۇن قاۋىمداستىعىنا ەنگەن رۋلاردىڭ ناعىز جىلقى وسiرۋشiلەر، ياعني الاش ەلىنەن ەكەندiگiن دالەلدەسە كەرەك.  ودان كەيiنگi قارىم-قاتىناس عۇنداردىڭ پايداسىنا جۇرگەنi انىق. بiرنەشە ءجۇز جىلدار بويى قىتاي ءبىزدىڭ اتالارىمىزعا تاۋەلدi بولىپ كەلدi. ۇيسiندەرگە قاتىستى دەرەكتەردە «ولاردىڭ iشiندەگi بايلارى 4-5 مىڭ جىلقىعا يەلiك ەتەدi» دەگەن مالiمەتتەر بار. بۇل كورسەتiلگەن سان ەڭ جوعارى شەك بولماسا كەرەك. ارحەولوگيالىق دەرەكتەر عۇن قونىستارىندا ورتاشا قالالاردىڭ ورىنى بارلىعىن، ال ولاردىڭ ماڭىندا سۋلاندىرۋ جۇيەسi بولاتىنىن حابارلايدى. وسى سياقتى قۇبىلىستى ءۇيسiن مەن قاڭلىعا قاتىستى قازبا جۇمىستارىنان دا اڭعارامىز. دەگەنمەن، وسى اتالعان قاۋىمداردىڭ  نەگiزگi شارۋاشىلىق ءداستۇرى كوشپەلi مال شارۋاشىلىعى بولعانى ايدان انىق. ماسەلەن، وتىرىقشى ولكەلەرگە ەڭ جاقىن دەگەن قاڭلى كوسەمدەرى  اراسى 900 شاقىرىم بولاتىن جايلاۋ مەن قىستاۋ اراسىندا كوشiپ جۇرگەن.

قىتاي جازبالارى «مودە ءوز قاراماعىندا 300 مىڭ اسكەر ۇستادى. شۋن-ۆەيدەن باستاپ، تۇمانعا دەيiنگi مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتا عۇن ورداسى بiر كوتەرiلiپ، بiر قۇلاپ، ءبولiنiپ-شاشىلىپ جاتقان ۋاقىتتى باستان كەشiردi, سول سەبەپتەن تاق مۇراگەرلەرiنiڭ ءتارتiبiن انىقتاۋ قيىن. مودە تۇسىندا عۇن ورداسى اسا كۇشەيدi, كوتەرiلدi: سولتۇستiكتەگi بۇكiل كوشپەلi رۋلاردى باعىندىرىپ، وڭتۇستiكتە كiندiك ورداعا تەڭ بولدى...» دەلىنەدى.  مىنە، وسى اسقاق رۋح تۋعىزعان قاناتتى ءسوزدىڭ ءبىرى «تانىساڭ - قىزايمىن، تانىماساڭ - قۇدايمىن» دەيتىن ءسوز. ءبىر قىزىعى عۇن قاۋىمداستىقتارىنا ەنەتىن تايپالاردىڭ ىشىنەن بۇل سياقتى فرازەولوگيزمدى تەك قازاق جەرىنىڭ قيىر باتىسىن مەكەندەگەن اداي مەن قيىر شىعىسىن جايلاعان قىزايلار عانا ايتادى. ماسەلە ۇيقاستا ەمەس، ماسەلە ولاردىڭ عۇننىڭ يمپەريالىق ءداۋىرى كەزىندە كوش باسىندا بولعاندىعى. كەيىننەن باتىسقا قانات جايۋ، جىلجۋ بارىسىندا ادايدىڭ اتاسى  بايۇلى قاۋىمىنىڭ ءبىر بولىگىن باعىندىردى. بۇل وقيعا قازاق شەجىرەسىندە ەلتاي باتىر بايۇلىنىڭ (قىدىر باي) قانبيبى دەگەن قىزىن الدى دەپ تۇسىندىرىلسە، قىزايدىڭ باباسى شاعىر ەر  ءۇيسىن اتاسى بايدىبەكتىڭ دومالاق ەنە اتتى توقالىنان تۋعان كۇنبيبىنى (ەيقىز) الدى دەيدى. قىزاي اراسىنداعى اڭگىمەلەردە «بابامىز قىزاي انامىزدى شاپقىنشىلىقتا العان ەكەن، كەيىن بايدىبەك اتامىز تويىن جاساپ، جاساۋلاپ بەرگەن» دەيدى. كۇنبيبى اقىل-مىنەزىمەن جۇرتقا جاعىپ،  تۋىس-جاقىندارى  «قىزاي» دەپ اتاپ كەتەدى. وسى سەبەپتى ودان وربىگەن، وسكەن  ەل دە «قىزاي» اتالادى-مىس. بۇل جەردە قىزاي اتىن حالىقتىق ەتيمولوگيا ءوز بەتىنشە ءتۇسىندىرىپ تۇر، شىن مانىندە قىزاي ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىن-اق بەلگىلى  اتاۋ. اتاقتى فرانتسۋز عالىمى ە.بەنۆەنيستىڭ «ۇندىەۋروپالىق الەۋمەتتىك تەرميندەردىڭ سوزدىگى» كىتابىندا قىزاي اتى اريان تىلىندە پاتشا بيلىگى دەگەن ۇعىم دەپ تۇسىنىدىرىلەدى. كىتاپتىڭ ءبىر تاراۋى «Xsay- جانە يرانداعى پاتشا بيلىگى» دەپ اتالادى» (بەنۆەنيست، 254-256 بب.).  قالاي بولعاندا دا ەلتاي مەن شاعىر باتىرلار ءبىر زاماننىڭ، ءبىر ەلدىڭ ادامدارى. ال شاعىردىڭ اتاسى اتالىق ەدى دەگەن اڭگىمە قىزايدىڭ ارعى اتالارىنىڭ ساياسي بيلىككە قاتىسى بولعاندىعىن، پاتشا جانىندا جۇرگەندىگىن  دالەلدەسە كەرەك. تاعى ءبىر ەركەشە كوڭىل اۋداراتىن ماسەلە قىزاي اراسىندا دومالاق ەنە، ونىڭ جاۋدان ايلامەن جىلقىنى قايتارىپ الۋى سياقتى اڭگىمەلەردىڭ ساقتالۋى.

باتىستى باقىلاۋشى گو – ءشۋنننىڭ شەكاراداعى جاعداي تۋرالى قىتاي پاتشاسىنىڭ سارايعا جىبەرەتىن حابارىن اڭداپ قاراساق عۇن، قاڭلى، ءۇيسىن اراسى وتە قىزىقتى:  «حۋندار (عۇندار) كانگيۋ (قاڭلى) مەن ءۋسۋندى ء(ۇيسىن)  باعىندىرعاندىقتان قۇدىرەتتى بولعان جوق، سول سياقتى ول ەكەۋىن جوعالتقاننان كەيىن قىتاي ۇستەمدىگىن مويىنداعان جوق. قىتاي سارايىنا بيلەۋشىلەرىنىڭ بالالارىن اماناتقا بەرگەنىمەن جاڭاعى ءۇش يەلىك بۇرىنعىشا قارىم-قاتىناستا; بايلانىسى مەن نارازىلىعى قاتار، اڭدىپ ءجۇرىپ،  قولايلى شاقتا  ءبىرىن-ءبىرى شاۋىپ تا وتىرادى. باسى قوسىلسا دا بىرىنە-ءبىرى سەنبەيدى، ءبولىنىپ كەتسە، ءبىرىن-ءبىرى باعىندىرا المايدى».

قىزاي ەلىنىڭ ءۇيسىننىڭ بۇرىنعى جايلاعان جەرى ىلە باسىندا وتىرۋى دا ەكى ەلدىڭ اراسىندا بايىرعى زاماننان بەرى تىعىز قارىم-قاتىناس بولعانىن اڭعارتادى. سول زامانداعى جاۋگەرشىلىكتەر بارىسىندا ۇيسىندەردىڭ ءبىرتالاي بولىگى قىزاي اراسىندا اسسيملياتسياعا ۇشىرادى  دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ءۇش وردا بەيبىت ۋاقىتتا ءبىر-بىرىمەن، باسى قوسىلسا قىتايمەن اڭدىسۋ تارتىبىندە ءومىر ءسۇردى: «ۋسۋن ورداسىمەن تۋىستىق قارىم-قاتىناسقا تۇسكەنىمەن قىتاي سارايى ءالى ودان پايدا تاپقان جوق. بىراق ول بايلانىستى ۋسۋندەر ەرتە باستاعاندىقتان جانە حۋندارمەن بىرگە بوداندىقتى مويىنداعاندىقتان ولاردى سىرتتاتۋ ادىلدىك ەمەس. ال كانگيۋ بولسا تاكاپپار، شۇعىل جانە ۋسۋندارداي ەمەس، ەلشىلەرگە باس يگىسى كەلمەيدى. پروتەكتوردان بارعان قىزمەتكەرلەردى ۋسۋن ەلشىلەرىنەن تومەن وتىرعىزادى. ءوزىنىڭ بەكتەرى مەن جايساندارىنا تاماق بەرگەننەن كەيىن پروتەكتور ەلشىسىنە ۇسىنادى جانە ونىسىن كورشى يەلىكتەردىڭ الدىندا كورسەتۋگە قۇمار. وسىنداي ءىس-قيمىلدان ونىڭ ءوز ۇلىن سارايعا نەگە جىبەرگەنىن تۇسىنۋگە بولادى. بۇل بىزبەن ساۋدا جاساۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان جاقسى سىلتاۋ».

اقىر تۇبىندە ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ باسىندا عۇن پاتشالىعى قۇلادى. «حۋندار شەت ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلى مەملەكەت ەدى، ال قازىر قىتاي يمپەرياسىنا جاعىمپازدانىپ قىزمەت ەتەدى» - دەپ اۋدارادى قىتاي جىلناماسىن ي.ا.بيچۋرين. كىندىك يمپەريامەن ءبىرتالاي زامان كۇرەسكەن  عۇن قاۋىمداستىقتارى باتىسقا لىقسىدى، ەندى ەسكى قۇرىلىقتا باتىس عۇن (اتتيلا), وڭتۇستىك عۇن (اق عۇن) يمپەريالارىن قۇراتىن ءسات كەلدى.

عۇندار توپان سۋداي ەسكى قۇرىلىقتى ءدۇر سىلكىندىرىپ، جاڭا مەملەكەتتەرگە جول اشىپ، اقىر سوڭى ءوزى دە داريانىڭ جايىلماسىنان  قالعان قارا سۋداي ءار جەرگە بارىپ توقتادى. ەندىگى كەزەك ءبىرتالاي زامان ۇلى دالادا كۇش جيناعان وعىز تايپالارىنا كەلدى، ولار بىردەن وزەرىنىڭ ەجەلگى اتاۋى تۇران اتىن جاڭعىرتتى، وسىلايشا الەم تاريحىنا، وركەنيەتكە ەرەسەن ەڭبەك سىڭىرگەن،  ەۋرازيالىق تاريحنامادا  ابدەن تانىلعان جانە زەرتتەلگەن تۇرىك قاعاناتتارى دۇنيەگە كەلدى.

ءبىز رەسمي تاريحىمىزدى كوپ ۋاقىت وسى تۇركى قاعاناتتارىنان باستاپ جۇردىك، ودان ءارى بارۋعا ءبىزدىڭ تاريحشىلارعا رۇقسات تا جوق ەدى، بارام دەگەن ادامعا قاۋىپتى دە بولاتىن.  سول سەبەپتى ودان ارعى تاريحىمىزدىڭ شىمىلدىعى ءالى اشىلعان جوق دەسەك تە بولادى، ءبىز وسى شىعارمادا وقىرمانمەن بىرگە سول ارعى جاقتاعى تاريحقا ازداپ سىعالادىق. عالامات تاريحتىڭ نوبايى كورىنەدى. ال ودان بەرگى نايمان حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، قىزايلاردىڭ وعان ماتاي وداعىمەن بىرگە كىرۋى، ونىڭ قۇلاپ شىڭعىس حان جاۋلاپ الۋلارىنان كەيىنگى تاريح  بارىمىزگە بەلگىلى. قىزايمەن بىرگە ورتاعاسىرلاردىڭ  شىم-شىتىرىق جولدارىندا ساياحاتتاۋدى ءبىز كەيىنگە قالدىرىپ، اڭگىمەمىزدى ءحۇىىى عاسىرعا قاتىستى  وتە ءبىر قىزىق اڭگىمەلەرمەن تامامدايىق.

قىزاي نايمان شەجىرەسىنە قالاي بايلانعان ؟

ەۋرازيالىق العاشقى باقتاشى قاۋىمداردىڭ تاريح ساحناسىنا شىعار كەزەڭى  قازاق شەجىرەسىندە «الاشا حان زامانى» دەگەن اتپەن بەلگىلى. راشيد-اد-ءديننىڭ «ءجامي-ات تاۋاريحى» دا، ابىلعازىنىڭ «شادجارات تۇركىسى» دە تاريحتىڭ كىرىسپەسىن  وسى الاشا حان زامانىنان باستايدى. راشيد-اد-دينگە شەجىرەدەن اقپار بەرگەن قاريالار الاشا حاندى نۇق پايعامبارمەن زامانداس، نە سونىڭ ءوزى دەپ نۇسقاعان.  وسىدان-اق سەميت حالىقتارى تاريحي زاماندى نۇق پايعامباردان باستاسا، ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ الاشا حاندى مەجە قىلعانى كورىنەدى.

جاراتىلىس الەمىنەن وقشاۋ شىققان ادام بالاسى ءۇشىن كاسىپتىڭ ەڭ تابىستى دەڭگەيى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن تىعىز بايلانىستى بولعانى بەلگىلى. ولاردىڭ الەۋمەتتىك دامۋىنىڭ، رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ، ساياسي تابىستارىنىڭ وزگە قوعامدارعا تيگىزگەن ىقپالى ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ەۋروپا عىلىمىندا ءبىز تەك «ورتالىق ازيانىڭ كوشپەلى حالىقتارىنىڭ قىتاي، ءۇندىستان جانە باتىس ەلدەرىنە جەتۋى (ولاردان ەجەلگى دۇنيەنىڭ مادەنيەتتەرى جىلقىنى پايدالانۋدى ۇيرەندى) ءۇش وبلىسقا دا بىردەي اسەر ەتتى: جىلقىنى يەلەنگەن بۇل كوشپەلى حالىقتار الەم كەڭىستىگىن تانىدى. ولار ەجەلگى دۇنيەنىڭ ۇلى مادەنيەتتەرىن جاۋلاپ الدى. قيىن-قىستاۋ تىرشىلىك، قاتەرلى جورىقتار دۇنيەنىڭ جالعاندىعىن تۇسىنۋگە كومەكتەستى، ال ۇستەم ءناسىل ەسەبىندە ولار بۇل الەمگە ەرلىك جانە تراگيكالىق سانانى ەنگىزىپ، ونى ەپوس تۇرىندە ءبىلدىردى»، – دەگەن نەمىس عالىمى ا.ۆەبەر پىكىرىن بىلەمىز.

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى جازبالارىندا ەۋرازيا تاريحىنا اتى التىن ارىپپەن جازىلعان نايمان اتانىڭ  شەجىرەسىنە قاتىستى ءبىرسىپىرا دەرەكتەر بار. بۇل جازبالار «جانارىستىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان ءتورت قوجانىڭ ءبىرى - قاراقوجا، ودان ارعىن دەدىك. ءبىرى - اققوجا، بۇل اققوجادان - نايمان، كەيبىر سويلەۋشىلەر مومىنقوجا دەيدى. نايماننان جالعىز بالا -شۇبارتاي. بۇل شۇبارتايدى دا زارىعىپ كورسە كەرەك. شۇبارتاي قىرشىن جاسىندا ءولىپ، كەلىنشەنگى جەسىر قالسا كەرەك. سوندا ارعىننىڭ كوپ بالالارى «مەن الام!» ، «مەن الام!» - دەپ تالاستى» دەگەن اڭگىمەدەن باستالادى. وسىلاي دەي كەلە ءماشھۇر «ارعىن التى اۋىل بولعاندا، نايمان جالعىز ءۇي ەكەن» دەگەن ءسوز ەرتەدەن ايتىلىپ جۇرەتۇعىن» دەگەن قىزىقتى دەرەكتىڭ قۇلاعىن شىعارادى (كوپەيۇلى م.ج.،10 ت.،30 ب.). نايمان ورتاسىندا «ارعىن - اعا بالاسى» دەگەن ءسوز دە ەرتەدەن بار ەكەنى بەلگىلى. ەندەشە ەل اۋزىنداعى اڭگىمە ارعىننىڭ نايمان قاۋىمىنان ەرتەرەك پايدا بولعانى، مەملەكەتىنىڭ ەرتەرەك قالىپتاسقانىن مەڭزەپ تۇرعان بولار دەگەن پىكىردەمىز. بۇل دەرەك ءبىزدى ارعىن قاۋىمىن نايمان حاندىعى دۇنيەگە كەلگەنگە دەيىن الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن عۇن يمپەرياسىمەن تىكەلەي بايلانىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ماڭىزدى اقپارات دەپ بىلەمىز.

دەگەنمەن قازاقتىڭ وزگە دە ءىرى تايپالارىنىڭ شەجىرە دەرەكتەرىندەگىدەي نايماننىڭ تاريحى مەن قۇرىلىمىندا دا ءوز ارا ايىرماشىلىق كوپ. جالپى قازاق دەگەن ەل ءبىر اتانىڭ بالاسى بولىپ ءبىر-بىرىمەن ءار ءتۇرلى دەڭگەيدە تۋىسادى. بۇل اتا تاراتۋ جانە رۋلاردى جاساقتاۋ ۇلگىسى  تۋىستىققا نەگىزدەلگەن قازاق حاندىعىنىڭ يدەولوگياسىنا قاجەتتى تەتىك ەكەنىن كورسەتەدى.  ورتالىق ازيا تاريحىندا ەل تاعدىرى شەشىلەر ساتتەردە رۋ-تايپالىق قۇرامدى قايتا جاساقتاۋ شارۋالارى ىسكە اسادى. بۇل تۇرعىدان ءبىز سوڭعى رەت رۋ-تايپالىق قۇرىلىمدى ىرگەلى جاساقتاۋ، ياعني جاڭا اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق رەفورما  قازاق حاندىعى قۇرىلعان داۋىردە، بەتپاق دالادا «تاڭبالى تاس» اتتى قاسيەتتى جەردە بولدى دەپ ەسەپتەيمىز. بىراق ەل بۇرىڭعى ۇلگىلەردى دە بىردەن ۇمىتا الماي جادىدا ساقتاپ جۇرەدى، وسى سەبەپتى شەجىرەدە ءبىر-بىرىنە كەرەعار دۇنيەلەر دە قاتار ايتىلىپ قالادى.

ابىلقايىر حاننان بولىنە كوشىپ، بەتپاقتىڭ قىراتىندا جەكە مەملەكەت بولامىز دەپ تۋ كوتەرگەن قازاق حاندىعىنا جاڭا اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق قۇرىلىم كەرەك بولعانى زاڭدى. سول كەزدە  حاندىققا كىرگەن كوپتەگەن رۋ-تايپالار (جالپى سانى بەس جۇزدەن ارتىق بولسا كەرەك)  وزدەرىنىڭ قالاۋىمەن،  اقساقالدار كەڭەسىنىڭ ۇيعارىمىمەن، حان-سۇلتاندارىنىڭ پارمەنىمەن  ءبىر-بىرىمەن وداقتاسقان. وسىلايشا قازاقتىڭ جۇزدەرى پايدا بولدى، ول ءوز كەزەگىندە رۋ-تايپالاردان قۇرالعان ۇلىستارعا ءبولىندى، ۇلىستار ءوز كەزەگىندە تايپالار مەن رۋلاردان قۇرالدى. ەندى وسى قۇرىلىمدى بەكىتۋ ءۇشىن يدەولوگيا كەرەك بولدى، وسىلايشا اقارىس، جانارىس، بەكارىس اتالاتىن تۋىستىق  تاكسونوميالىق دەڭگەيلەر پايدا بولدى.  سوندا جانارىستىڭ التىنشى ۇرپاعى  نايمان  بولىپ شىعا كەلەدى. شىن مانىندە جانارىس ومىردە بولماعان ادام، سول سياقتى نايمان اتاۋى دا سەگىز تايپانىڭ وداعى دەگەندى بىلدىرەدى.

ەندى جوعارىدا اتالعان  گەنەالوگيالىق جۇيەدە تاريحي داۋىردە ءومىر سۇرگەنىنە ايعاق بار، قولدان جاسالماعان قاھارمان بار ما دەگەن سۇراق بولسا، ءبىز بار دەيمىز، ول جالپى نايمان بالاسى ۇران قىلىپ كوتەرگەن ەر قاپتاعاي. ونىڭ ەڭ مىقتى دالەلى ياكۋت (ساحا) حالقىنىڭ اۋىز-ەكى مۇراسىنداعى قاپتاعاي باتىر تۋرالى دەرەكتەر. ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا ياكۋت (ساحا) اراسىندا جۇمىس جۇرگىزگەن ۇلتى پولياك، ايگىلى ءۇش تومدىق «ياكۋت ءتىلى سوزدىگىنىڭ» اۆتورى  ە.ك. پەكارسكي بىرنەشە مالىمەت بەرەدى. بىرىنشىدەن «حاپتاعاي باتىر - ياكۋت قاھارمانىنىڭ اتى»، ەكىنشىدەن «حاپتاعاي ۋس -باكانچا-بىتانى باقسىنىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرى، تەمىرشى ۇستانىڭ اتى»، ۇشىنشىدەن «شىعىس-قاڭعالاس ۇلىسىنداعى - (حاپتاگاي) اتالاتىن قونىستىڭ اتاۋى (ياكۋت. وكر.)» (ە.ك.پەكارسكي، 3 ت، س. 3323).

بۇل جەردە ءبىز كوڭىل اۋداراتىن بىرنەشە ماسەلە بار. الدىمەن ايتاتىن دۇنيە ساحالاردىڭ قازاق جەرىنەن سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت ايماعىنا يسلام كەلمەي تۇرىپ قونىس اۋدارعانى. ەندەشە ياكۋتتىڭ سوزدىك قورىندا ساق جانە عۇن زامانىنداعى ءبىزدىڭ تاريحىمىز بار دەپ ايتا الامىز. ەكىنشىدەن قاپتاعاي اتىنىڭ  باكانچا (باقانشا) - بىتانى باقسىمەن بىرگە اتالاتىنى. بۇل جەردە باعانالى-بالتالى اتاۋى ەرىكسىز ويعا ورالادى. سونىمەن نايمان بالاسىنىڭ ۇرانى، نايمان شالدىڭ اتاسى ەر قاپتاعاي سوناۋ ساق جانە عۇن زامانىنان بەرى بەلگىلى جانە اڭىزعا اينالعان تۇلعا دەپ ايتا الامىز.

نايمان اتا شەجىرەسىندە اقىلدى كەلىننىڭ اتاسىنا جاس قىز الىپ بەرىپ، سودان «اتامنىڭ سوڭىندا قالعان بەلگى عوي» دەلىنەتىن بەلگىبايدىڭ تۋاتىنى،  كەيىن كەلە كەلىننىڭ بەلگىبايعا ءوزى نەكە قوساتىنى، ودان تولەگەتاي، تولەگەتايدان قاراكەرەي، سادىر، ماتاي، ءتورتۋىل تۋاتىنى وقىرمانعا بەلگىلى. بۇل اڭىزدىڭ «بەلگىبايدان ءسۇيىنشى، سۇگىرشى، وتەگەن تۋادى. وسىلاردىڭ سۇيىنشىسىنەن تولەگەن، ودان قىتاي تۋادى. قىتايدىڭ بايبىشەسىنەن قاراكەرەي، ماتاي، ءتورتۋىل، سادىر، توقالىنان كەلبۇقا، كەتبۇقا تۋادى. قىتايدىڭ بايبىشەسى ەرتەرەك قايتىس بولىپ، ودان تۋعان قاراكەرەي، ماتاي، ءتورتۋىل، سادىر دەگەن بالالارى تولەگەتايدىڭ باۋرىندا وسەدى. سوندىقتان بۇلار «ءتورت تولەگەتاي» دەپ اتانىپ كەتكەن» دەيتىن دە نۇسقاسى بار.

شەجىرەدە قاراما-قايشىلىقتار جەتكىلىكتى. ونىڭ ءبىر دالەلى ءا.ح.مارعۇلان زامانىندا (1975 ج.) جارىق كورگەن قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ ءبىر تومىندا قىزايدىڭ شىعۋ تەگىنە  قاتىستى ەكى ءتۇرلى دەرەكتىڭ ءجۇرۋى. مىسالى «قىزاي» ماقالاسىندا بىلاي دەلىنەدى: «قىزاي - ورتا ءجۇز نايمان تايپاسىنان تاراعان رۋ. قازاق شەجىرەسى بويىنشا، تولەقىتايدان (تولەگەتاي-ج.ا.) قاراكەرەي، سادىر، ماتاي، اتالىق دەگەن ءتورت رۋلار بىرلەستىگى قالىپتاسقان. شەجىرەدە «اتالىق باتىر ۇلى ءجۇز بايدىبەكتىڭ توقالى دومالاق ەنەدەن تۋعان ەيقىزعا (كۇنبيبى) قۇدا ءتۇسىپ، ۇلكەن ۇلى شاعىرعا الىپ بەرەدى. بۇدان تاراعان تۇقىم شەشە ەسىمىمەن قىزاي اتانىپ كەتكەن» (قسە، 7 ت، 75 ب.). ەندى وسى ەنتسيكلوپەديايىنىڭ 507 بەتىندە «ماتاي» دەگەن ماقالادا : «ماتاي - ورتا ءجۇز نايمان تايپاسىنىڭ رۋلار بىرلەستىگى. شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا ماتايدان اتالىق، كەنجە، قاپتاعاي رۋلارى تاراعان. اتالىقتىڭ ۇرپاعى شەشەسىنىڭ اتىمەن قىزاي اتالىپ كەتكەن، ولار تۇگەلدەي كحر- ءدىڭ شىڭجان ايماعىندا تۇرادى» دەلىنگەن (قسە، 7 ت، 507 ب.).

قالاي دەسەك تە ابىلعازى ءباھادۇر حان جازاتىنداي: «نايماندار – كونە جۇرتتاردىڭ ءبىرى، مالى مەن باسى كوپ وسكەن حالىق». ەرتە جازبا دەرەكتەردە التاي تاۋلارىن مەكەندەگەن، تۇرىك قاعاندىعىنىڭ شىعىس بولىگىندە ورنالاسقان سەگىز-وعىزدار تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. سەگىز وعىز جۇرتىن اۋەلى “نايمان ايماق” (“سەگىز تايپا”) دەپ ح عاسىردا قيداندار (قىتاي) اتاي باستاعان دەگەن توپشىلاۋ بار. سەگىز وعىزدار  شىعىس تۇرىك قاعاندىعى ىدىراعاننان كەيىن ولار ءبىراز ۋاقىت ۇيعىر قاعاندىعىنىڭ، كەيىننەن سولتۇستىك قىتايدان اۋىپ كەلگەن قيدانداردىڭ (لياو اۋلەتى) قول استىنا قارادى. وسى كەزدە سەگىز وعىز اتاۋىنىڭ ورنىنا نايمان اتاۋى ورنىقتى-مىس.  ءحىى  عاسىردىڭ باس كەزىندە قيداندار تسزين اۋلەتىنەن (شۇرشىتتەر) جەڭىلىپ، جەتىسۋعا اۋعان كەزدە نايماندار جەكە ۇلىس بولىپ قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك الدى. ءحىى عاسىردىڭ 2-جارتىسىندا ولار ورتالىق ازياداعى ەڭ كۇشتى، جەتەكشى مەملەكەت بىرلەستىكتەردىڭ بىرىنە اينالىپ، الىس-جاقىن ەلدەرمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتتى. قىزايدىڭ وسى اسكەري- ساياسي وداقتىڭ ىشىندە بولعانى، نايمان مەملەكەتىن ورناتۋعا بەلسەنە قاتىسقانى، كەيىن بۇل مەملەكەت تەمۋچين باستاعان جاۋىنگەر قاۋىمداردان جەڭىلگەن ۋاقىتتا وزگە ەلمەن بىرگە تالاي قيىنشىلىقتى باستان وتكەرگەنى داۋسىز بولسا كەرەك.

قىزايدىڭ قازىرگى مەكەنى

مىڭ سەگىز ءجۇز الپىس ءۇش جىل كەزىندە، قىزاي بۇراتالانى مەكەن ەتكەنى ايتىلادى. ودان ورىس تا سوڭىنان قۋا كەلىپ قىتاي مەن رەسەي قازىرگى شەكارانى بولىسەدى: «سىزىعى جەر شەگىنىڭ جاقىندىقتان، جۇڭگوعا قىزاي قايتىپ كەلىسەدى. ىلەگە سونان كەيىن كوشىپ كەلىپ، ىرگەسىن ورىن الىپ، كومىسەدى». مىڭ سەگىز ءجۇز توقساننىڭ توعىزىندا قىزاي ەلىنىڭ  قاس، كۇنەس، تەكەس پەن كوكقامىردا جۇرگەنى انىق. ىلە بويىن قىزاي ەجەلدەن «جەتى اۋليە» جەرى دەپ ىرىم قىلعانعا ۇقسايدى. «باق قونىپ، قىزىر دارىپ باي بولىپتى، كوڭىلى بايلىقپەنەن جاي بولىپتى. قىزايدىڭ الدى ايداپتى بەس مىڭ جىلقى، قىسقاسى ءتورت تۇلىگى ساي بولىپتى» دەپ جىرلايدى دوسپەر اقىن.

ورتاعاسىرلاردىڭ اۋمالى-توكپەلى زامانىندا ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ءبىر مەزەت ورنىنان قوزعالىپ كەتكەن قىزاي ەلى  وزدەرىنىڭ بايىرعى جۇرتىنا قايتادان ورالدى. 1888 جىلى ىلە-تارباعاتاي ايماعى قۇرىلسا، 1917 جىلعا كەلگەندە ىلە ايىرىم ايماق بولىپ قۇرىلدى.  قازىر بۇرىنعى ىلە ايماعىن قۇرامىنا العان ىلە-قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا (ينين) قالاسى. وعان التاي، تارباعاتاي ايماقتارىمەن بىرگە قۇلجا قالاسى، كۇيتۇن قالاسى، كۇنەس، تەكەس، موڭعولكۇرە، قۇلجا، توعىزتاراۋ، نىلقى، شاپشال اۋداندارى قارايدى. بۇل جەرلەر  ورتالىق ازيا، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنا قاتىستى تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە دە وتە باي. ىلە ايماعىندا ەجەلگى قالا جۇرتتارىنان شات، كۇنگۇت، المالى، قاينۇق قالالاردىڭ ورنى بار، ورتاعاسىرلىق  اتاقتى بيلەۋشىلەر  ۋايىس حان مازارى، توعىلىق تەمىر حان مازارى وسى جەردە.

قىزايدىڭ تاريحي مەكەنى - ءبىر جاعى ىلە باسى قۇلجانى، ءبىر جاعى سارىارقا جەرىن، ءبىر جاعى سىر بويىن قامتيدى. ءبىز جوعارىداعى جازبامىزدا قىزايدىڭ ءومىر جولىنىڭ نەگىزگى بەلەستەرىنە عانا توقتالدىق. بايىرعى زاماندا سارىارقا جەرىنەن، اريان جۇرتىنان باستالعان قىزاي سوقپاعى ءبىزدى جەتەلەپ ىلە بويىنا الىپ كەلدى. كونە تىلدەردى سويلەتىپ جۇرگەن عالىمدار قىزاي دەگەن ءسوز پاتشا بيلىگى دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى دەيدى. قىزايدىڭ اتاسى اتالىق ەدى دەگەن ءسوز وسىنى نۇسقاپ تۇرعان جوق پا ؟! وسى سوقپاقپەن جۇرەمىز دەپ قىتايمەن يىق تەڭەستىرگەن الىپ عۇن يمپەرياسىنىڭ تاريحىنا بويلادىق. ىلە بويىن مەكەندەگەن ەجەلگى ساق، سول كەزەڭدەگى ءۇيسىن قىزايدىڭ ىشىنە ەنگەن سياقتى. ءالى دە زەرتتەي تۇسەتىن كومەسكى تاريح بار. ودان ءىز كەسىپ نايمان حاندىعى، ودان التىن وردا يمپەرياسى ارقىلى ءبىز قازاق حاندىعىنا شىقتىق. ورتاعاسىرلاردىڭ شىم-شىتىرىق سۇرلەۋلەرىمەن جۇرگەن جولىمىزدى كەيىن ءبىر ءساتى بولسا باياندايمىز. ابىلاي داۋىرىندە ءبىز قىزايدىڭ باتىر ۇلدارىن سارىارقانىڭ توسىنەن، قاراوتكەل مەن كوكشەتاۋ اراسىنان كەزدەستىردىك. الاشتىڭ كەمەڭگەر ازاماتى م.تىنىشباەۆتىڭ «ماتايدىڭ ۇرانى – ءبورىباي. ول 1740-45 جىلدارى اتباسار وڭىرىندەگى سارىسۋ بويىنا جەرلەنگەن» دەپ جازعانى بار. قاراوتكەل مەن كوكشەتاۋ وڭىرلەرىنىڭ جەر-سۋ اتتارى دا سول الاساپىران زاماندا ءومىر سۇرگەن ازاماتتاردىڭ اتىن ساقتاعان. سارىبەلدىڭ ساعاسى، ەسىل-نۇرا اراسى، قازاقتىڭ ەرتەدەن وردا قىلعان قۇت مەكەنى، قازىرگى زاماندا استانا تىككەن ورداسى  قىزايعا دا بوتەن ەمەس بولىپ شىقتى. ودان ەسەنكەلدى سياقتى باتىرلارى باستاپ قىزاي ەلى اياگوز، توقتا- بارلىق، ىلە بويى مارشرۋتىمەن قازىرگى جەرىنە قونىستاندى.

تاريح قويناۋىنا ساياحات جاساي وتىرىپ ءبىز ەۋرازيا توسكەيىندە قىزاي ەلىنىڭ سايراپ جاتقان ءىزىن كورەمىز. مەن قازاق تاريحىنا قالام تارتقالى ءبىرتالاي ۋاقىت بولدى، بابالارىمىزدى ىزدەپ تالاي ەسكى سۇرلەۋ جولمەن ءجۇرىپ ءوتتىم، قىزاي جولى سول سۇرلەۋلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر كۇردەلىسى دەر ەدىم. وسى ۋاقىتقا شەيىن ءبىز ساق داۋىرىنەن ءارى بارا الماي جۇرسەك، وسى جولى ءبىرىنشى رەت اريان زامانىنا جەتىپ قالدىق. ءبىر قاراعاندا ەرتەگى سياقتى كورىنەدى، راسىندا دا ەرتەگى زامان عوي. قويىڭىز، مىنا قيىر جايلاعان قىزايدى سونشا دارىپتەپ، تاريحتىڭ قويناۋىنا اپارىپ تاستادىڭىز، اتالىق قىلدىڭىز، پاتشا قىلدىڭىز دەۋشىلەر دە تابىلار. قازاقتىڭ ءاربىر ءىرى رۋ-تايپاسىنىڭ ارتىندا وسىنداي كۇردەلى دە، قىزىقتى تاريح تۇر. ءبىز ءداتىمىز جانە ءبىلىمىمىز جەتىپ سول تاريحتى حالقىمىزدىڭ كادەسىنە جاراتا الساق قازاقتىڭ ناعىز تامىرى تەرەڭ ۇلتتىق تاريحى شىقپاق !

جامبىل ومارۇلى ارتىقباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ پروفەسسورى

Cوڭى

Abai.kz