جالعانعا جاراتقاننىڭ قالاۋىمەن كەلگەن ەكى اياقتى، جۇمىر باستى پەندەنىڭ عۇمىر بويعى جاساپ كەتەتىن امال-ارەكەتتەرىنىڭ  بارلىعى ونىڭ پەشەنەسىنە الميساقتان-اق جازىلعان. كەر زاماننىڭ كەسىرى مەن كەساپاتىنان قايىسپاعاننان سوڭ با «قايراتتى ەرگە باق تۇرار»، - دەپتى الىستى اينىتپاي بولجاي بىلگەن دانا قازاق. باقسام، «قايراتتى ەر» دەگەن تىركەستى ەسىمىزگە ءتاڭىردىڭ ءوزى ءتۇسىردى مە، كىم بىلەدى؟ مەنىڭ تۇسىنىگىمدەگى بۇل اتاۋ اباي اكەمنىڭ «ەستى ادام» اتتى ۇعىمىمەن ۇشتاسىپ كەتەتىندەي. سونىمەن «ەستى ادامعا» سيپاتتاما بەرگەن سىنشى اباي نە دەپتى؟ «ەستى ادام ورىندى ىسكە قىزىعىپ، قۇمارلانىپ، ىزدەيدى ەكەن-داعى، كۇنىندە ايتسا قۇلاق، ويلانتسا كوڭىل سۇيسىنگەندەي بولادى ەكەن» دەپ ءتۇيىپتى. كوڭىل ءسۇيسىنۋدىڭ ءبىر سىرى قۇنانبايدىڭ بالاسى ايتقانداي اقىل، قايرات، جۇرەك دەگەن دۇنيەلەرىندە جاتىر. شىنىندا دا سو ۇشەۋىن («اقىل»، «قايرات»، «جۇرەكتى») تەڭ ۇستاعان پەندەلەرگە قاراپ باعامداساڭ، قامىققان كوڭىل شىركىنىڭ ءبىر سۇيسىنگەندەي بولادى ەكەن. نەگە دەرسىز، تاڭدانىپ. ويتكەنى، تاعى دا سول دانىشپاننىڭ ايتقانىنداي: «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ; ادامشىلىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ». مىنە، ايتقىمىزدىڭ كەلگەنى، ادامشىلىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك ەتكەندەر – سول «اقىل»، «قايرات»، «جۇرەكتى» ءبىر ارناعا ۇيىستىرىپ، ۇلتىمنىڭ تابانىنا كىرگەن تىكەن ماڭدايىما قادالسىن دەپ ەلىنىڭ ەرتەڭىنە الاڭداعان الاشتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارى ەدى. ولار ءادىل باسشى عانا بولىپ قويعان جوق، ءبىر عانا سۇرەتىن عۇمىرىن تۋعان حالقىنا باقىت سىيلاۋعا  ارنادى. قارا باسىنىڭ قامىن ەمەس، قارا قازاق، سارى بالانىڭ ەرتەڭگى كۇنىنە الاڭدادى. قالامىن الدى، قالا بەردى قارۋىن سايلادى. وسىنداي كەمەلدى، كورەگەن كوشباسشىلاردى قۇدايىم قازاققا تارتۋ ەتتى. شۇكىر. تاريحتا ەسىمدەرى قيامەتكە دەيىن التىن ارىپپەن قاشالعان دارا تۇلعالارعا دەگەن ءبىزدىڭ قۇرمەتىمىز شەكسىز، البەتتە. ايتكەنمەن، جۇرەكتەگى ۇلتقا دەگەن ماحابباتتى سەزىنگەندە، ءۇش قايراتكەردى دارىپتەۋدى ءوزىمنىڭ ازاماتتىق بورىشىم دەپ سانادىم. كورگەندى كىسى كورگەنىن ايتار دەمەكشى، كورگەنىمىز كوپ بولماسا دا، تۇيگەنىمىزدى تارقاتساق دەگەن نيەت قوي بىزدىكى. ولار: ابىلاي حان، ءاليحان، نۇرلى سۇلتان - نۇرسۇلتان نازارباەۆ.  بىرى: كەشەگى كوشپەلى ۋاقىتتا قازاق حالقى جوڭعار مەن قالماقتىڭ ۋىسىندا ۋماجدالىپ، بۇيىدەي تيگەن ورىستىڭ بودانىنا تاپ كەلىپ، «اقتابانداي شۇبىرىپ، القاكولدەي سۇلاعان» داۋىردە تارىداي شاشىلعان ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيدى. ماقسات: «قورلىق ومىردەن، ەرلىك ءولىم ارتىق». بۇقارشا ايتساق:

جيىرما بەسكە كەلگەندە،

باقتى بەردى باسىڭا،

تاقتى بەردى استىڭا.

وتىز جاسقا كەلگەندە

دۇنيەدەي كەڭ ەدىڭ.

ەلۋ جاسقا كەلگەندە،

ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنىڭ

اتىنىڭ باسىن ءبىر كەزەڭگە تەڭەدىڭ.

 بۇل ابىلايداي الىپتىڭ بۇقار جىراۋ دۇنيەتانىمىنداعى بولمىسىنىڭ ءبىر عانا تامشىسى. ايتا بەرسەڭ تاڭ تاڭعا جالعاسادى، قالامىمىزدىڭ قۋاتى جەتپەيتىن دە شىعار، بالكىم. زامانى الماعايىپ بولعان سوڭ بەس قارۋىن سايلاندى. حان دەگەن بيىك دارەجەگە باتىرلىق اتى سىڭار بولدى. قىسقاسى، ساف اقىلى ءھام داڭقىمەن شارتاراپقا ءماشھۇر حان اتانسا، قىنىنداعى قىلىشىمەن شاپقىنشى شارىشتىڭ باسىن شاۋىپ، قاس-دۇشپانىن قالتىراتقان ءمۇيىزى قاراعايداي باتىر بولدى.

جىگىتتە دە جىگىت بار،

ازاماتى ءبىر بولەك;

جىلقىدا دا جىلقى بار،

قازاناتى ءبىر بولەك، -

دەگەندەي مۇنداي وجەتتىلىكتىڭ قازاققا عانا ءتان ەكەنىنىڭ ايعاعى بۇل. ەندىگى القيسسا الەكەڭ - ءاليحان بوكەيحانوۆ حاقىندا بولسا، ءبىزدىڭ ماقسات – «قىر بالاسىنىڭ» ء(اليحاننىڭ لاقاپ اتى ءا.ي.) ماڭداي الدى تۇستارىن تام-تۇمداپ ايتۋ. ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناعان ارعى ابىلايدىڭ ىزىمەن سول مۇددەنى كوزدەگەن بوكەيحانوۆ بولاتىن. الاش يدەياسىمەن ەلىنىڭ ەلدىگىن ساقتاپ قالعىسى كەلدى، كەرەگەنىڭ شايقالۋىنا شىراي تانىتپادى. قىزىل يمپەريا دا يتتىگىنەن جەرىمەدى. ارمانى اسقاق ماقساتتارعا كىسەن سالىپ، مۇمكىندىكتەرىن بۇعاتتاعان كەڭەستىك يدەولوگيا وكىنىشكە وراي وعان ىرىق بەرگەن جوق. قاراپ جاتپادى. ۇلتتى قۇرتۋدىڭ قاۋىپتى ۆيرۋسىن ىزدەدى، تاپتى. ەلدىگىنە، جەرىنە، دىنىنە توتيايىن تاستاۋ ارقىلى كوزدەگەن ماقساتىنا قول جەتكىزىپ وتىردى.  سوزسىز نەگە دەرسىز. بۇعان جاۋاپتى ەلباسىنىڭ ماقالاسىنان تابامىز:

«وتكەن حح عاسىر حالقىمىز ءۇشىن قاسىرەتكە تولى، زوبالاڭ دا زۇلمات عاسىر بولدى.

بىرىنشىدەن، ۇلتتىق دامۋدىڭ ىقىلىم زاماننان جالعاسىپ كەلە جاتقان وزىمىزگە عانا ءتان جولى ءبىرجولا كۇيرەتىلىپ، قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ بىزگە جات ۇلگىسى ەرىكسىز تاڭىلدى.

ەكىنشىدەن، ۇلتىمىزعا ادام ايتقىسىز دەموگرافيالىق سوققى جاسالدى. ونىڭ جاراسى ءبىر عاسىردان بەرى ءالى جازىلماي كەلەدى.

ۇشىنشىدەن، قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى قۇردىمعا كەتە جازدادى.

تورتىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وڭىرلەرى ەكونوميكالىق اپات ايماقتارىنا اينالدى».

الەكەڭ باستاعان الاش زيالىلارى وسىنداي ەلدىڭ باسىنا كەلگەن كەسەلدەردىڭ الدىن الۋعا رۋحاني قاجىر-قايرات قاجەت ەكەندىگىن ۇققان بولاتىن. ول دەگەنىمىز – حالىقتى جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ ءھام قارا ورمانداي قالىڭ ۇلتتى ۇيقىدان وياتۋ. احاڭنىڭ:

ۇيقىسىن از دا بولسا بولمەس پە ەكەن،

قويماستان قۇلاعىنا ىزىڭداسا، -

دەگىنىندەي شىرت ۇيقىداعى ەلدى وياتۋدىڭ قۇرالى ول – ۇلتتىق سانانى دامىتۋ وعان سىلكىنىس بەرۋ. ۇلتتىق ساناسى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە دامىعان ۇلت ەلباسى ايتقانداي: «تارلان تاريحتىڭ، جاسامپاز بۇگىنگى كۇن مەن جارقىن بولاشاقتىڭ كوكجيەكتەرىن ۇيلەسىمدى ساباقتاستىراتىن ۇلت جادىنىڭ تۇعىرناماسى» بولىپ قالىپتاسادى. سول تۇعىرنامانىڭ وركەندەۋىنە وتكەن عاسىردىڭ كەرتارتپا يدەولوگياسى قۇلىقسىزدىق تانىتىپ، تاقيامىزدى تەرىس اينالدىرىپ كيگىزۋگە تىرىسىپ باقتى. كەلەشەك ءۇشىن قۇرىلعان ۇلى ماقساتتارعا نىقتاپ ءمور باسىلدى. ەرىم دەپ ەڭىرەگەن ەرلەردى ءشيبورى-جالماۋىزدار جالماپ-جاسقاپ وتىردى. بۇل دەگەن كوكتەمدە كوگەرگەن ماۋەلى جەمىستى بۇتاعانمەن بىردەي شىعار، ءسىرا. ولارعا كەرەگى: «ۇيىلگەن ولەكسەنى ورگە سۇيرەمەۋ». بايتۇرسىنوۆشا ايتساق:

قىراعى، قيا جازباس، سۇڭقارىم-اي!

قاجىماس قاشىق جولعا، تۇلپارىم-اي!

ۇيىلگەن ولەكسەنى ورگە سۇيرەپ،

شىعارماق قىر باسىنا، ىڭكارىم-اي!

 ءيا، حالىقتى قىر باسىنا شىعارماق بولعانداردى كەڭەس ۇكىمەتى سول قىرعا لاقاتىن قازدىردى. مايىتتەرىن تۋعان توپىراقتان جىراققا الاستاتتى. ەلىم، جەرىم دەگەن ابىزدارىمىزدىڭ كوبىنە ءبىسسمىلا ايتىپ، جانازا كوتەرىپ سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋ، امال نەشىك بىزگە بۇيىرماپتى، ءتاڭىر ونى تاعدىرىمىزعا جازباپتى.

***

نە دەسەك تە قاناعات ەتىپ، شۇكىر دەيتىن كۇندى دە كوردىك. قۇدايعا ءتاۋبا. شاكارىمنىڭ: «بوستاندىق تاڭى اتتى، قازاعىم كورىڭدەر»،- دەيتىن جارقىن كۇننىڭ شۋاقتى شاعىنا دا جەتتىك. ەندىگى العا قويعان ماقسات، ورىندالار مىندەت – تاۋەلسىزدىگىمىزدى قيامەتكە دەيىن ساقتاپ قالۋ. ماڭگىلىك ەل بولۋ. قوش، مۇنىڭ ءبارىن ءىس جۇزىندە ىسكە اسىرماساق قۇر ايعايمەن دولبارلاۋدان ەشتەمە شىقپاسى بەلگىلى. كەشەگى ارىستار سالىپ كەتكەن سارا جولدى جۇزەگە اسىرامىن دەگەنگە بۇگىنگى تاڭدا ەلباسىمىز نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ناقتىلاپ بەرىپ وتىرعان جوق پا؟ «مەن قازاقستاندىقتاردىڭ ەشقاشان بۇلجىمايتىن ەكى ەرەجەنى ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارعانىن قالايمىن.

ءبىرىنشىسى – ۇلتتىق كود، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى.

ەكىنشىسى – العا باسۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىنان باس تارتۋ كەرەك».

تۇسىنگەنگە «ۇلتتىق كودتىڭ» نەگىزدەرىن ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ ءوزى اتاپ كورسەتەدى. «ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز، ءتىلىمىز بەن مۋزىكامىز، ادەبيەتىمىز، جورالعىلارىمىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىق رۋحىمىز بويىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس. ابايدىڭ دانالىعى، اۋەزوۆتىڭ عۇلامالىعى، جامبىلدىڭ جىرلارى مەن قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرى، عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن بابالار ءۇنى – بۇلار ءبىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر پاراسى عانا». وسى عوي «ۇلتتىق كود» دەگەن، پايىمداعانعا. تامىرى تەرەڭ، قۋاتتى ەل بولۋ وسىنداي دۇنيەلەردەن باستاۋ الادى. ويتكەنى بۇل ۇعىم بىزگە جات ەمەس، كەرىسىنشە ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىزدىڭ سىڭارى بولۋعا ءتيىس. ول ءۇشىن تاعى دا شاكارىم اقىن ايتپاقشى:

بىرلىك پەن تالاپتى ەڭبەككە سالىڭدار،

ونەرلى ەلدەردەن ونەگە الىڭدار.

كۇندەستىكتىڭ ءوزىمشىل كوزىن قۇرتىپ،

ۇمتىلىپ، ەرىكتى ەل بولىپ قالىڭدار.

ادامزات تاريحىندا سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق مۇددە جولىندا ءوزىنىڭ ەسىمدەرىن ويىپ جازعان تۇلعالاردىڭ دا ايتارى وسى. سەبەپ، ولار حالىقتىڭ باعزى زاماننان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان «ۇلتتىق كودىن» ساقتاۋ جولىندا ايانباعان ناعىز كۇرەسكەرلەرى ەدى. ولاي بولسا جاراتقاننان وتكەنگە سالاۋات، كەلەر كۇننەن يگىلىك سۇرايىق. باعىمىز باياندى بولعاي!

ءازىمحان يcابەك، م.اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 4 كۋرس ستۋدەنتى

Abai.kz