وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن، وندا  دا  ەلىمىز   تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەگىندىبۇلاق اۋدانىندا  حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ۇلى كۇيشىلەرىنىڭ ءبىرى  - تاتتىمبەت قازانعاپۇلىنا ات شاپتىرىلىپ، اس بەرىلدى. قابىرىنىڭ باسىنا كۇلپىتاس ورناتىلدى. الايدا سول  كەزدەگى  نە وبلىس باسشىلارى، تىم بولماسا وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى كۇيشى بابامىزدىڭ مۇردەسىنىڭ قايدا ەكەندىگىن ىزدەستىرمەدى. تاتتىمبەتتىڭ مۇردەسى الىنىپ كەتكەندىگىن ەل  بىلگەندە، جاۋاپتى مەكەمەلەردىڭ ءۇن-ءتۇنسىز قالۋى وكىنىشتى-اق وقيعا. ويتكەنى تاريحقا قيانات جاساعاننان اسقان قانداي قورلىق بولۋى مۇمكىن؟

كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى، ارتىنداعى ۇرپاعى باباسىنىڭ اسىن بەرىپ جاتقاندا مۇردە ورنىندا جوق بوپ شىقسا... وسىناۋ تاريحي شىندىقتىڭ زەرتتەلمەي قالعاندىعى قاي قازاقتىڭ بولماسىن جان-جۇرەگىن اۋىرتارى ءسوزسىز. امال نە، پالەن ميلليون سوم شىعىن جۇمساعان استى        ۇيىم- داستىرۋشىلار وزدەرىنىڭ تاريحىن بىلمەيتىن بولىپ شىقسا! «اتامىزدىڭ ارۋاعى ىرزا بولدى» دەپ سولار دا ءماز بولدى-اۋ. ولارعا قوسىلىپ قايران حالىق تا «موينىنان اۋىر جۇك تۇسكەندىگىنە» قۋاڭدى-اۋ.

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن، وندا  دا  ەلىمىز   تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەگىندىبۇلاق اۋدانىندا  حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ۇلى كۇيشىلەرىنىڭ ءبىرى  - تاتتىمبەت قازانعاپۇلىنا ات شاپتىرىلىپ، اس بەرىلدى. قابىرىنىڭ باسىنا كۇلپىتاس ورناتىلدى. الايدا سول  كەزدەگى  نە وبلىس باسشىلارى، تىم بولماسا وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى كۇيشى بابامىزدىڭ مۇردەسىنىڭ قايدا ەكەندىگىن ىزدەستىرمەدى. تاتتىمبەتتىڭ مۇردەسى الىنىپ كەتكەندىگىن ەل  بىلگەندە، جاۋاپتى مەكەمەلەردىڭ ءۇن-ءتۇنسىز قالۋى وكىنىشتى-اق وقيعا. ويتكەنى تاريحقا قيانات جاساعاننان اسقان قانداي قورلىق بولۋى مۇمكىن؟

كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى، ارتىنداعى ۇرپاعى باباسىنىڭ اسىن بەرىپ جاتقاندا مۇردە ورنىندا جوق بوپ شىقسا... وسىناۋ تاريحي شىندىقتىڭ زەرتتەلمەي قالعاندىعى قاي قازاقتىڭ بولماسىن جان-جۇرەگىن اۋىرتارى ءسوزسىز. امال نە، پالەن ميلليون سوم شىعىن جۇمساعان استى        ۇيىم- داستىرۋشىلار وزدەرىنىڭ تاريحىن بىلمەيتىن بولىپ شىقسا! «اتامىزدىڭ ارۋاعى ىرزا بولدى» دەپ سولار دا ءماز بولدى-اۋ. ولارعا قوسىلىپ قايران حالىق تا «موينىنان اۋىر جۇك تۇسكەندىگىنە» قۋاڭدى-اۋ.

قارقارالىلىق جازۋشى ساپارعالي لامبەكوۆ «تاتتىمبەت» رومانىن، بەلگىلى اقىن كاكىمبەك سالىقوۆ «تاتتىمبەت» پوەماسىن، ساپارعالي بەگالين، ءىليا جاقانوۆ، تاكەن الىمقۇلوۆ، ءۋالي بەكەنوۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ، امانتاي ساتاەۆتار زەرتتەۋ ماقالالارىن جازدى. كۇيشى تۋرالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىلدى. الايدا امانتاي اعامىزدان باسقاسى ۇلى كۇيشىنىڭ مۇردەسىن انتروپولوگ نوەل شاياحمەتوۆتىڭ 1969 جىلى ەگىندىبۇلاققا كەلىپ، «عىلىمي تۇرعىدان» دالەلدەۋگە الىپ كەتكەڭدىگىن ەسكەرتپەپتى.

تاتتىمبەت قازانعاپۇلىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، دومبىراشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق بايقاۋىنىڭ لاۋرەاتى، بىرنەشە جىل تاتتىمبەت مۇراجايىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان(شىندىعىن ايتقاندا شىرىلداپ ءجۇرىپ ءوزى اشتىرعان), كۇيشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋشى تۇرىسبەك تۇسىپبەكوۆ قانشاما رەت نوەل شاياحمەتوۆتى ىزدەستىرگەنىمەن تابا الماعان.

- 1966 جىلى اياكوزدەن ءبىزدىڭ ۇيگە تاتتىمبەتتىڭ نەمەرەسى شايحى مۇساتايۇلى كەلدى،- دەپ اڭگىمەلەيدى ول وتكەندى ەسكە ءتۇسىرىپ، - اكەممەن بىرگە «ارقالىق»(كەيىننەن «تاتتىمبەت») كەڭشارىنىڭ تۇندىكتى وزەنى بويىڭداعى اشىربەك قىستاعىنا باردى. ءدوڭنىڭ ۇستىندە بەيىت بار ەكەن. كۇيشىنىڭ تۋعان نەمەرەسى كوپتەگەن قۇندى دەرەكتەر ايتتى. زيراتتا اكەسى قازانعاپتىڭ، شەشەسى قالايىنىڭ جانىندا تاتتىمبەتتىڭ ءوزى جاتقاڭدىعىن سول ساتتە ەستىدىم. «مەن اكەمنىڭ جانىندا ەمەس، بوساعاسىندا جاتسام دا ىرزامىن» دەگەن ەكەن تاتتىمبەت.

كەلەر جىلى الماتىدان جازۋشى امانتاي ساتاەۆ كەلدى. ول اڭگىمە اراسىندا تاتتىمبەت سۋرەتى جايىندا داۋ بار ەكەندىگىن، سول سەبەپتى نوەل شاياحمەتوۆ كەلىپ، باس سۇيەگىن زەرتتەۋگە الىپ كەتەتىندىگىن ەسكەرتتى. سونىمەن 1969 جىلى نوەل كەلىپ، مۇردەنى قازىپ الىپ، باسىن الىپ كەتتى دەپ ەستىدىم. ونى كورگەن كىسىلەردىڭ ءبىرازى ءالى ءتىرى. مۇحتار ورازوۆ، بەنتاي ەرعاليەۆ، ءشارىپحان قاليەۆ سىندى زەينەتكەرلەر كۋاگەرلەر رەتىندە جۋرناليستەرگە سۇحبات بەرگەندىگى دە ەسىمىزدە. كۇدىگىمىز سول: كۇيشىنىڭ باس سۇيەگىن قايتا اكەلدى دەگەندى ەشكىم ايتقان جوق. وكىنىشتىسى سول، ءبىزدىڭ وتىنىشىمىزگە قۇلاق اسقان ەش باسشى بولمادى».

راسىندا تۇرىسبەك اعا نوەل شاياحمەتوۆتى ەكى-ءۇش رەت الماتىعا ادەيى ىزدەپ بارادى. تابا المايدى. ونىڭ ۇنەمى ماسكەۋدە جۇرگەندىگىن ايتادى ءۇي-ىشىندەگىلەر. ۇزىنقۇلاقتىڭ حابارىنا قاراعاندا، نوەل اعامىز ماسكەۋگە قونىس اۋدارعان كورىنەدى. مەيلى، پەكينگە كوشسە دە، ۇلى كۇيشىنىڭ مۇردەسى نەمەسە باس سۇيەگى قايدا ەكەندىگىن اشىپ ايتپاي ما ەكەن؟ وسىنداي قولايسىز وقيعا ۇلىتاۋدا دا بولعاندىعىن اعايىندارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن جىر قىپ ايتادى.

- 1980 جىلدارى،- دەيدى ولار، - ۇلىتاۋعا ءبىر انتروپولوگ كەلدى. ول توقتامىس حان مەن ەدىگە باتىر جاتقان تاۋ باسىنا الىپ شىعۋىمىزدى ءوتىندى. «اتا-بابا ارۋاعىنا ارناپ قۇران وقيتىن شىعار» دەدىك. سويتسەك، ول ەكەۋىنىڭ مۇردەسىن قازىپ الىپ، جەزقازعانعا تۋرا تارتىپتى. دەرەۋ اۋدان باسشىسى ماشينەمەن قۋىپ جەتتى دە، بەرمەي الىپ كەلدى. ارتىنشا باسىندا قۇران وقىتىپ، قايتا كومدىردى.

مۇنداي مىسالدار از ەمەس. اسىرەسە، نوەل اعامىزعا بايلانىستى. اتا-بابا مۇردەسىن زەرتتەگەن دە ءجون، بىراق ونى قايتارماي ما؟

تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قانشاما تاريحي شىندىقتىڭ بەتى اشىلدى. قانشاما اتا-بابامىزدىڭ باسىنا ەسكەرتكىش ورناتىپ، اس بەردىك. قازاقتىڭ «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن قاناتتى ءسوزىنىڭ ءىس جۇزىندە كورىنىس تاپقاندىعى قانداي قۋانىش!

قالاي دەسەك تە ەندىگى مىندەتتىڭ ءبىرى «تاتتىمبەت قازانعاپۇلىنىڭ مۇردەسى مەن باس سۇيەگى قايدا؟» دەگەن زاندى ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ. ونى نوەل شاياحمەتوۆ اعامىز ايتا ما، الدە قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسشىلارى ايتا ما، ءبارىبىر شىندىق حالىققا جەتۋگە ءتيىس.

«qogam.kz»  سايتى