فرانتسۋزدىڭ ءبىر ۇلكەن اقى¬نىنىڭ ءبىر ولەڭىندە مىناداي جولدار بار ەدى: «وتانىمنىڭ اسپانىندا تاڭەرتەڭ، اتەش بولىپ شاقىرام مەن كۇن سايىن، جانە ماعان قاتتى ۇنايدى بۇل تەڭەۋ». يا، بۇل تەڭەۋ ماعان دا ۇنايدى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ماساسى سەكىلدى. اقىننىڭ ميسسياسى دا سول ەمەس پە؟! ويدى وياتۋ، جۇرەكتى وياتۋ، ار مەن نامىستى وياتۋ. الاش ارداقتىلارىنىڭ نەگىزگى يدەياسى دا - وسى وياتۋ ەدى. ادامنىڭ ۇيقىسى ءبىر بولەك تە، ۇلتتىڭ ۇيقىسى... ابستراكتى ۇعىم. ۇلتتىڭ ۇيقىسى دەپ نەنى اتايمىز؟ ول ساۋاتسىزدىق قانا ەمەس.

فرانتسۋزدىڭ ءبىر ۇلكەن اقى¬نىنىڭ ءبىر ولەڭىندە مىناداي جولدار بار ەدى: «وتانىمنىڭ اسپانىندا تاڭەرتەڭ، اتەش بولىپ شاقىرام مەن كۇن سايىن، جانە ماعان قاتتى ۇنايدى بۇل تەڭەۋ». يا، بۇل تەڭەۋ ماعان دا ۇنايدى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ماساسى سەكىلدى. اقىننىڭ ميسسياسى دا سول ەمەس پە؟! ويدى وياتۋ، جۇرەكتى وياتۋ، ار مەن نامىستى وياتۋ. الاش ارداقتىلارىنىڭ نەگىزگى يدەياسى دا - وسى وياتۋ ەدى. ادامنىڭ ۇيقىسى ءبىر بولەك تە، ۇلتتىڭ ۇيقىسى... ابستراكتى ۇعىم. ۇلتتىڭ ۇيقىسى دەپ نەنى اتايمىز؟ ول ساۋاتسىزدىق قانا ەمەس.

تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ بۇيىعى قالۋى، ءوز ىشىنە ءوزى ەنىپ كەتۋى. وعان سىرتقى جانە ىشكى فاكتورلاردىڭ اسەر ەتە الماۋى. ياعني نەمقۇرايدىلىق پەن نەمكەتتىلىكتەن تۋعان كونبىستىك پەن ەنجارلىق. ءوزى-وزىنە جۇتىلۋى. ءوز ءسوزىن ءوزى ايتا الماۋى. وزگەرىستەن قورقۋى. داۋىسىن شىعارماۋى، كوز جاسىن كورسەتپەۋى. ءولى دەنە سەكىلدى وزەن، ياعني ۋاقىت اعىسىمەن اعىپ كەتە بارۋى. ماسەلەنكي، نەگە سول كەزەڭدە الاشتىقتار حالىقتى قالىڭ ۇيقىدا جاتىر دەپ ءتۇسىندى؟ مۇندا ابايدىڭ «جارتاسى» ەسكە تۇسەدى. «كۇندە ايقاي سالعانمەن» سەلت ەتەر جان جوق. «ويان، قازاق!» دەگە¬نىنە ءوز داۋسىنىڭ جاڭعىرىعىن عانا ەستىگەن ولار شىنىندا دا شاراسىز كۇيدە ەدى. اتسەتيلحولين دەگەن حيميالىق زات بار. ول ميدىڭ «ۇيىقتاۋ» قابىلەتىن جوعارىلاتادى. ءبىز¬دىڭ ۇلتتىڭ جاعدايىندا اتسەتيلحولين رەتىندە ءارتۇرلى تاريحي وقيعالاردى قاراستىرۋعا بولادى. الدىنداعى عاسىرلارعا سوزىلعان سىرتقى جانە ىشكى قاقتىعىستار، يمپەريانىڭ شوۆينيستىك ساياساتى، اشارشىلىق پەن جۇت، ۇرەي مەن قورقىنىش، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس - ءبارى دە ءبارى ۇلت اعزاسىنداعى اتسەتيلحولين دەڭگەيىن كوتەرىپ جىبەرگەنى تاعى دا شىندىق. ەندى ەسىن جيا باستاعان ۇلت ستاليندىك رەپرەسسيامەن بەتپە-بەت كەلدى. ارى قاراي تۇسىنىكتى، ەستەن كەتسە دە ەلەسى ولمەگەن تاريح. سونىمەن، جەكە ادامنىڭ ۇيقىسى جانە ءتۇستانۋ تۋراسىنداعى كوزقاراستاردى زيگمۋند فرەيدكە دەيىن جانە ودان كەيىن دەپ قاراس¬تىرۋعا بولادى. بۇل - باسقا اڭگىمە. ءتۇستىڭ تابيعاتىن زەرتتەۋشىلەر ادام ۇيقىسىنىڭ ءتورت كەزەڭىن انىقتاعان. ءبىرىنشى كەزەڭدە ادام بويى بالبىراپ، ميدا الفا-تولقىندار ساۋلەلەنە باستايدى. ءدال وسى ءبىرىنشى كەزەڭدە كىسى نە ۇيقىدا ەمەس، نە وياۋ ەمەس، ماڭايىنداعى دى¬¬بىستار مەن قوزعالىستار ونىڭ ءتۇسى سەكىلدى كورىنەدى. بىراق ءتۇرتىپ قال¬ساڭىز، ويانىپ كەتەدى. جانە «جوق، مەن ۇيىقتاعان جوقپىن» دەپ ايتۋى دا مۇمكىن. مۇنى بىزدەگى «مىزعىپ كەتۋ» دەگەن ۇعىممەن اشۋعا بولادى. ال ەكىنشى كەزەڭدە بەتا-تولقىندار ساۋلەلەنىپ، ادام ۇيقىعا شىم باتا تۇسەدى. مۇنى «كوز شىرى¬مىن الۋ» دەسە دە بولعانداي. الايدا بۇل ۋاقىتتا كورگەن تۇستەر ەستە قالمايدى ەكەن. ءۇشىنشى كەزەڭدە تاعى دا تەرەڭدەيدى. ال ءتورتىنشى كەزەڭ - دەلتا-تولقىندار ساۋلە¬لەنۋى قازاقتاعى «تاستاي قاتۋ» دەگەنگە ۇقسايدى. بۇل - تۇڭعيىق ۇيقى. وسى ءتورت كەزەڭ ءبىر تۇندە 5-6 رەت قايتالانادى. ءبىر ساعات كولەمىندەگى ۋاقىتقا سوزىلعان ءتورت كەزەڭنىڭ سوڭعى فازاسىنان كەيىن ادام قايتا ءبىرىنشى كەزەڭگە وتەدى. دەمەك، ۇيقىداعى ادام ءبىر تۇندە ءبىر كەزەڭنەن ءبىر كەزەڭگە اۋىسىپ، بىردە شالا ۇي¬قىلى كۇيگە، بىردە شىم ۇيقىلى كۇي¬گە ءتۇسىپ جاتادى ەكەن. تاڭەرتەڭ ادامنىڭ ءبىر كۇنى تەز، سەرگەك ويانىپ كەتۋى، ءبىر كۇنى كەشەگى ويانعان ۋاقىتىندا قينالىپ وياتۋى دا وسىعان بايلانىستى. جەكە ادام عانا ەمەس، ۇلتتىڭ دا ۇيقىسىن وسى تسيكلدارمەن قاراستىرۋعا بولادى. ءبىر جىلدارى سەرگەك، ءبىر جىلدارى بۇيىعى. سو¬نىڭ نەگىزىندە، تاريح قايتالانادى. مۇ¬نىڭ بارلىعىن ىشكى بيوىرعاقتار انىقتاپ وتىرادى. بيوىرعاق دەمەكشى، جوعارىداعى اقىن ءوزىن تەڭەگەن اتەش نەگە ءدال ءبىر ۋاقىتتا شاقىرادى؟ نەگە ادام تاڭعى ءبىر ۋاقىتتى ويلاپ جاتىپ، سول ۋاقىتتا ويانادى؟ ويلاپ تۇرساڭىز، قىزىق. ساعات دەگەننىڭ بار ەكەنىن دە ءتۇ¬سىن¬بەيتىن اتەش ساعات پايدا بولماي تۇر¬عان زاماننىڭ وزىندە ادامدى ۇيقىدان وياتقان. بۇل - بيوساعات. ول نە؟ ادامنىڭ كۇن مەن ءتۇندى، تاڭ مەن كەشتى اجىراتۋىن وسى بيوساعات قامتاماسىز ەتەدى. حرونوبيولوگيا (ادام اعزاسىنا، ونىڭ ءومىر سۇرۋگە قابىلەتتىلىگى مەن سەزىمدەرىنە، ۋا¬قىت¬تى سەزىنۋىنە كوسموستىق پروتسەستەردىڭ اسەر ەتۋىن زەرتتەيدى) عىلىم رەتىندە نەگىزدەلمەسە دە، ول پراكتيكالىق استرونوميانىڭ ءبىر بولىگى ىسپەتتى ءومىر سۇرۋدە. ادامنىڭ جانە باسقا دا تىرشىلىك يەلەرىنىڭ اعزالارىنداعى ىرعاقتىڭ ەكى ءتۇرىن ءبولىپ قاراستىرۋ بار: ءبىرى - تسير¬كادياندى، كۇن جۇيەسىمەن بايلانىستى، ەكىنشىسى - ينفرادياندى، ياعني بىركەلكى ەمەس بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردە قايتالانىپ وتىرادى.

ادام - ساعات

ادام تابيعاتى وتە كۇردەلى قۇ¬رىلىم. ونىڭ ءاربىر جاسۋشاسى - ميكروادام، ميكروادام - ميك-روكوسموس. عالامنىڭ كوشىرمەسى. ادام - ۋاقىتتى سەزىنۋشى. ونى ءبىلۋ ءۇشىن ساعاتقا قاراۋ مىندەتتى ەمەس. ماسەلەن، ءوزىمىزدىڭ ساعات قانشا بولدى دەگەنگە ساعاتقا قاراماي ايتا سالاتىن ادەتىمىز بار عوي. جانە ساعاتپەن سالىستىرساڭىز كوپ بولسا بىرنەشە مينۋتقا عانا قاتەلەس-كەنىڭىزدى بايقايسىز. ال تاريحتا ۋاقىتتى سەكۋندىنا دەيىن ءدال ايتا بىلەتىن «ادام-ساعاتتار» ءومىر سۇرگەن. XVIII عاسىردا شۆەيتساريادا ءومىر سۇرگەن جان شەۆالە دەگەن ادام بارىنە ۋاقىتتىڭ قانشا بولعانىن حابارلاپ جۇرگەن ەكەن. ول ءوز ءومىرىنىڭ ءاربىر ءساتىن ساناپ جۇرگەنگە ۇقسايدى. كەيدە مىناداي دا جاع¬دايلار بولىپ تۇرادى. كوبىمىز باستان كەشكەن ءبىر جاعداي ەسىمىزدە بولار. كەيدە ەرتە جاتىپ قالىپ، ەلەڭ-الاڭدا ويانىپ كەتكەن ادام تاڭەرتەڭ وياندىم دەپ ويلايدى. كۇزدىڭ كۇنى ساعات كەشكى سەگىزدەر شاماسىندا مەكتەپكە بارىپ تۇرعان بالالار ءار ەلدىمەكەندە بار شىعار. بيوىرعاقتىڭ بۇزىلۋى ما؟ جوق، ناقتىراق ايتقاندا اۋىتقىپ كەتۋى. كۇندەلىكتى قالىپتاسقان رەجيمنىڭ بۇزىلۋى كەيدە وسىلاي الداپ تۇرادى. قاتتى ۇيىقتاپ قالعان ادام تاڭەرتەڭ كەشىككەنىن ساعاتقا قاراماي-اق سەزىپ، شوشىپ ويانادى. ۇيقىنىڭ كەلۋىن نەمەسە ۇيقىنىڭ قانۋىن ادام ساعاتپەن ولشەمەيدى. اعزا ءوز ەسەبىن جۇرگىزەدى. ۇشاقتا كوپ ۇشاتىن ادامداردا، اسىرەسە ستيۋاردەسسالاردا بيوساعات بۇزىلا¬دى ەكەن. ويلاڭىزشى، ءبىر كۇندە كۇننىڭ شىعۋىن ءۇش رەت كورسەڭىز نە بولماق؟ حرونوبيولوگيانى زەرتتەپ جۇرگەن پروفەسسور دينا بۋونومانو ۋاقىتتى سەزىنۋدىڭ باسقاشا مودەلىن ۇسىندى. ونىڭ ايتۋىنشا، سۋعا تاستى تاستاپ جىبەرگەن ساتتە، سۋدا شەڭبەر پايدا بولادى. ول شەڭ¬بەر¬دىڭ كولەمى سول تاستىڭ تاستالعان ۋاقىتى ۇزاقتىعىن انىقتايدى. ادامدا دا سولايشا، سىرتقى فاك-تورلاردىڭ اسەر ەتۋى ىشتە سونداي رەاكتسيا تۋدىرىپ، كەلەسى اسەرگە دەيىنگى ۋاقىتتى ولشەيدى.

وسىمدىك - ساعات

وسىمدىكتەردىڭ تاۋلىكتىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتىندا كۇلتەسىن اشىپ، قايتا جاباتىنىن ءبارىمىز كوردىك. اسىرەسە، گۇلدەر. بيوساعاتتار ءوسىم¬دىكتەردىڭ جاسۋشالارىندا ورنا¬لاسادى ەكەن. شۆەتسيانىڭ ۋپسالە قالاشىعىندا گۇلدەردەن جاسالعان ساعات بار. ول گۇلدەردىڭ ءاربىرى بەلگىلى ءبىر ساعاتتاردا اشىلىپ-جابى¬لىپ وتىرادى. حالىق وسىعان قاراپ ۋاقىتتى بىلەدى. فرانتسۋز استرونومى دە مەران 1729 جىلى گۇلدەردى الداپ تۇسىرمەكشى بولىپ، تاجىريبە وتكىزەدى. ول تۇندە جاپىراعىن تومەن سالىپ، كۇن ساۋلەسىمەن قايتا كوتەرەتىن گۇل تۇرلەرىن قاراڭعى بولمەگە قويادى. بىراق وسىمدىكتىڭ بيوساعاتى ادام امالىنان كۇشتىرەك بولىپ شىققان. ول گۇل ءوز تابيعاتىنا سايكەس ۋاقىت بويىنشا قالىپتى ءومىرىن جالعاستىرا بەرگەن. تاعى ءبىر تاجىريبە جاساۋشىلار گۇلدى تاس قاراڭعى، اۋا گرادۋسى وزگەرمەيتىن ۇڭگىرگە الىپ بارادى. ءبىراز كۇندەر ءوز داعدىسىمەن اشىلىپ-جابىلعان گۇل اقىرى الدانىپ قالادى. ول ءوز رەجيمىن وزگەرتە باستايدى. بىراق قالاي جىلت ەتكەن بولماشى ساۋلە تۇسسە، قايتا ءوز جۇيەسىنە ورالىپ وتىرعان. تابيعاتتى الداي المايمىز. جۇرگىزىلگەن قان¬شاما ەكسپەريمەنتتەر تابيعات كاتاكليزمىنە ۇرىندىرعانى تاريحتان بەلگىلى. كەزىندە پلاتون «تاستىڭ دا جانى بار» دەمەپ پە ەدى. يا، جانى باردىڭ بيوىرعاعى بار. كەيدە كوك¬تەمدە قار كەتپەي جاتىپ العان كەز¬دەردە دە كوكتەپ شىعاتىن بايشەشەك، جاۋقازىن، سارعالداق سەكىلدى گۇل تۇرلەرى بار. ولار ءوز بيوساعاتتارى بويىنشا ويانادى.

جانۋار - ساعات

جان-جانۋارلار، جاندىكتەر، قۇستاردىڭ بيوساعاتتارى ادامدi¬كىنەن ارتىق بولماسا، كەم ەمەس. قازاق بالاسىنا اۋەلدەن تانىس ءبىر جاعداي بار. اتتى سۋىتقاندا ساعات تۇنگى ون ەكىگە دەيىن ۇيىقتاتپاسا، ون ەكىدەن كەيىن ول ۇيىقتامايدى. ال قويلار قورا ەسىگى اشىق تۇرسا، تۇندە ەمەس، تاڭەرتەڭ كۇندەلىكتى جا¬يىلىمعا شىعار ۋاقىتتا وزدەرى قورادان شىعىپ كەتەدى. ال يت بولسا، تاڭەرتەڭ ءدال سول ۋاقىتتا قورا ما¬ڭىنان تابىلا كەتەدى. شۆەد ءناتۋراليسى گۋستاف ەكشتەين ءوز مىسى¬عىنىڭ تۇنگى سەرۋەننەن كۇندە تاڭعى 8-دەن 10 مينۋت وتكەندە ورالاتىنىن بايقاعان. تاۋىقتارعا كۇندە ءبىر مەزگىلدە جەم شاشساڭىز، ولار قالىپتاسقان سوڭ، سول مەزگىلدە وزدەرى قىت-قىتتاپ مازانى الادى. اۋىل بالالارى مۇنى تالاي جاساپ كورگەن دە بولار. قۇستاردىڭ ءوز كەلۋ، قايتۋ، اسپاندا اينالا بيلەۋ ۋاقىتتارى بار. اتەشتەردى ەجەلدە ادامدار كۇن قۇدايىنىڭ حابارشىسى دەپ بىلگەن. ول ءار جاڭا كۇننىڭ شىققانىن حابارلاپ وتىرعان. نەگىزىندە، اتەشتىڭ ۋاقىتتى سەزىنۋى جەتىك دامىعان. جانۋارلاردىڭ ورتالىق جۇيكە جۇيەلەرى سىرتقى اسەرلەرگە سەزىمتال كەلەدى.

ۋاقىت پەن ساعات

2006 جىلى استانادا ەتالوندار ورتالىعى اشىلعانىن بىلەمىز. راديودان ءار ساعات سايىن «مەملە¬كەتتىك ۋاقىت ەتالونىنىڭ دالمە-ءدال بەلگىلەرىن بەرەدى. استانا ۋاقىتى...» دەگەن سوزگە قۇلاعىمىز ءۇي¬¬رەنگەن. ۋاقىتتى ءبىلىپ تۇرساق تا، سول سوزدەن كەيىن ساعاتىمىزعا قاراپ، ارتىق-كەمىن ناقتىلاپ قويامىز. 1904 جىلى پاريج وبسەرۆاتورياسىنان مونسۋري وبسەرۆاتورياسىنا ىرعاقتى ۋاقىت بەلگىسى بەرىلگەن. 1905 جىلى ۆاشينگتون تەڭىز وبسەرۆاتورياسى، 1908 جىلى ەيفەل مۇناراسىنان، 1912 جىلى گرينۆيچ وبسەرۆاتورياسىنان ىرعاقتى ۋاقىت بەلگىلەرى بەرىلە باستادى. ال كەڭەس وكىمەتىندە 1920 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىنان باستاپ ۋاقىت بەلگىسى بەرىلگەن. ەندى الەمدە حالىقارالىق ۋاقىت بيۋروسى بىرىڭعاي ۋاقىت بەلگىسىن تاراتۋدى قولعا الۋدا. العاشقى تاجىريبەلەر جاسالىپ تا جاتىر.

«ايقىن» گازەتى