قۇمشىق اتا ءحىى ع. سالىنعان جەر استى مەشىتى رەسپۋبليكالىق مارتەبەگە يە. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنەن وڭتۇستىككە قاراي ءبىر شاقىرىم جۋىق جەردە، اشىق اسپان استىندا ورنالاسقان. بيىكتىگى 3,4 مەتر، ۇزىندىعى 15,7 مەتر، كۇمبەزدى بولمەسىنىڭ ەنى 3,5 مەتر.  جەر استى مەشىتتەرىن سالۋ ءراسىمى كەڭىنەن قازىرگى ورتا ازيا مەن قازاقستان تەرريتوريالارىن مەكەندەگەن حالىقتار اراسىندا يسلام دىنىمەن بىرگە  كەڭ تارالعان قۇبىلىس. ياسى شاھارىندا جەر استى مەشىتتەرى احمەت ءياساۋيدىڭ زامانىندا ناعىز كەمەلدەنگەن شاعىنا جەتتى. «يسلام، ەنتسيكلوپەديا سلوۆار» كىتابىندا «قىلۋەت جەر استى» ۇعىمى ءحى عاسىردان باستاپ تۇركى حالىقتارى اراسىندا پايدا بولىپ، ءحىV عاسىرعا دەيىن تاياۋ شىعىس پەن بۇكىل مۇسىلمان الەمىنە تاراعانى تۋرالى ايتىلعان. جەر استى مەشىتىنىڭ كونە شاھار ياسىدا بوي كوتەرۋى احمەت ياساۋي ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگى داۋسىز.

جەر استى مەشىتى سايرام مەشىت قۇرىلىسىندا، ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى شوپان اتا مەشىتى، بەكەت اتا مەشىتى، شاقپاق اتا مەشىتى، بۇحاراداعى باحاۋيتدين قۇرىلىس كەشەنىندە، پسكەنت اۋدانىنداعى «يانتاق» سەلوسىندا، سامارقانداعى شاحي زيندا قۇرىلىسىندا، تاشكەنتتەگى زاينۋتدين – بابا ماۆزولەيىندە، جانە قۇسام ينب-ابباس ماۆزولەيىندە كەزدەسەدى. سونداي-اق، ءماۋلانا سافي اد-دين ورىن قويلاقىنىڭ «ناسابناماسىندا» مۇنداي مەشىتتەر وتىراردا جانە سىردىڭ باتىس بەتىندەگى زەرنۇق ء(ۋاسيدىس) قالاسىندا دا بولعاندىعى جازىلادى.

قۇمشىق اتا مەشىتى قازاق سسر تاريح، ارحەولوگيا، جانە ەتنوگرافيا ينيستيتۋتى جانە قازاق سسر مادەنيەت مينيسترلىگىمەن بىرلەسكەن ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا زەرتتتەۋ جۇرگىزگەن بۇل عۇرىپتىق قۇرىلىستىڭ باسىندا تىكتورتبۇرىشتى ويىق ورنالاسقان. ويىق كىلۋەتكە كىرەتىن ەسىك قىزمەتىن اتقارىپ، يرەكتەلگەن تار دالىزبەن جالعاسادى.  ءدالىز شەڭبەر ءپىشىندى بولمەگە الىپ بارادى جانە ول قىلۋەتتىڭ نەگىزگى بولمەسى بولىپ تابىلادى. وسى نەگىزگى شەڭبەر ءپىشىندى بولمە ءتورت بۇرىشتى سوڭعى بولمەمەن اياقتالادى. شەڭبەر ءپىشىندى بولمەنىڭ توبەسى كۇمبەزدەلىپ، ال ءتورت بۇرىشتى بولمە شاتىر ءتارىزدى جابىلعان. بولمەلەردىڭ قابىرعالارىندا مايشامدار ءۇشىن كىشكەنتاي قۋىستار جاسالعان. ءدالىزى يىلگەن تۇردە نەگىزگى بولمەلەر سياقتى، كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قالانعان. ءدالىزدىڭ ورتا تۇسىندا جارىق تۇسىرىلۋگە ارنالعان قۇدىق ءپىشىندى ويىق ورنالاسقان.

ەل اۋزىنداعى اڭىزعا سۇيەنسەك — قوجا احمەت ياساۋي قىلۋەتتەن جەر استى جولى ارقىلى «اۋليە قۇمشىق اتا» مەشىتىنە بارىپ ءمىناجات ەتىپ وتىرعاندىعى ايتىلادى. ءحىى ع. قۇمشىق اتا دا «عاردا» ءومىر ءسۇرىپ، شاكىرتتەرى «شىلدەحانا» بولمەسىندە جيىلىپ قۇلشىلىق عيباداتتارىن جۇرگىزگەن دەۋگە تولىق نەگىز بار.

قۇمشىق اتا مەشىتىن 1973-1974 جج. ارحەولوگ ت.ن.سەنيگوۆا العاش بولىپ قازبا جۇمىسىن جۇرگىزىپ زەرتتەدى. نىسانعا 1985 جىلى جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى.

2013 جىلى مەشىت قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ، ىشكى جاعى كونسەرۆاتسيالانىپ ءۇستى توپىراق ۇيىندىسىمەن جابىلدى.

بەرىك بايبولوۆ 

Abai.kz