استاناعا ورتالىق ازيا پرەزيدەنتتەرى جينالدى. سامميتكە قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان پرەزيدەنتتەرى جانە تۇركىمەنستاننان پارلامەنت سپيكەرى باستاعان دەلەگاتسيا قاتىستى.

تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون استاناعا 14 ناۋرىز كۇنى كەلگەن. وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزياەۆ استاناعا كەشە ۇشىپ جەتتى. قىرعىزستان پرەزيدەنتى سوورونباي جەەنبەكوۆ تە استاناعا امان-ەسەن قوندى.

14 ناۋرىز كۇنى وزبەكستان پرەزيدەنتىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى ورتالىق ازيا ەلدەرى باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى «وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزياەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن وتەتىنىن» جانە قازاقستان باسشىلىعى ونى استانادا وتكىزۋگە ۇسىنىس جاساعانىن حابارلاعان.

«استانادا جيىن بولادى» دەگەننەن كوپشىلىك جۇرت بەس باسشىنىڭ باس قوسۋىنا بولجام ايتا باستادى. بۇل ينتەگراتسيالىق جوبالاردىڭ باستاۋى ما؟ ورتالىق ازيا وداعى قۇرىلا ما؟

بەس مەملەكەتتىڭ ءوزارا كەزدەسۋىن ايماقتاعى دەربەستىككە بەتبۇرىس دەپ تۇسىنگەن ءجون بە؟ ورتالىق ازياعا ءوز ىقپالىن جۇرگىزىپ كەلگەن رەسەي بۇل جولى نەگە شەتتەتىلدى؟ جۇرتتىڭ اۋزىندا وسى اڭگىمە.

قىرعىزستان پرەزيدەنتى سوورونباي جەەنبەكوۆتى قابىلداعان پرەزيدەنت نازارباەۆ بىلاي دەدى:

«ورتالىق ازياداعى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن ءۇشىنشى جاقتى شاقىرۋ مىندەتتى ەمەس. ءوزىمىز دە شەشە الامىز. سول ءۇشىن جينالىپ وتىرمىز».

«تاشكەنتتە باسشىلىق اۋىسقان سوڭ قوزعالىس بولاتىنىن بىلدىك، بىراق پرەزيدەنت ميرزياەۆ قۇشاعىن وسىنشا كەڭ اشىپ، ىنتىماقتاستىق كوپىرىن ورناتۋعا تىرىسادى دەپ ەشكىم ويلاماپتى. ەندى بۇل ايماقتىق ينتەگراتسيانىڭ قانشالىقتى الىسقا بارارىن بولجاۋ قيىن. ءبىر-ءبىرىمىزدى ساعىنىپ قالدىق، بەيبىتشىلىك، ىنتىماقتاستىقتى دامىتىپ، ءوزارا پايدا تاپقىمىز كەلەدى. وزبەكستان مەن تاجىكستان ەەو-عا كىرۋى مۇمكىن. ەگەر كىرمەي جاتسا، ىشتەرىندەگى ۇلكەنى نازارباەۆ جاڭا ايماقتىق جوبا ۇسىنۋى مۇمكىن. ورتالىق ازيادا ەركىن نارىق بولماسا ولاردىڭ ەشبىرى ۇلكەن تابىسقا جەتپەيتىنى بەلگىلى»، - دەپتى  قىرعىز ساراپشىسى ەدىل بايسالوۆ.

ورتالىق ازيا ليدەرلەرىنىڭ استانادا جيىلعانى جايلى جاھان جاڭالىقتارى جارىسا جازىپ جاتىر ەكەن.

مىسالى وسى ۋاقىتقا دەيىن ورتالىق ازيا ليدەرلەرىنىڭ باسى بىرىكپەي كەلە جاتقانى جايلى ءسوز ەتكەن  «تhediplomat.com»:

«ورتالىق ازيا بۇگىندە باسقا ءبىر ۇيىمعا يا توپقا تاۋەلدى ەمەس. بىراق، رەسەي، قىتاي نەمەسە اقش سەكىلدى سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىنسىز وتەتىن وسىنداي جيىندار ءپوزيتيۆتى ناتيجە بەرەدى»، - دەپ جازادى. سونداي-اق، ۆاشينگتونداعى بۇل باسىلىم  استانا باس قوسۋىنان نە كۇتۋگە بولادى دەگەن ماسەلەگە دە توقتالعان ەكەن.

«سامميتتەن نە كۇتەمىز؟ ارينە، كۇلىمسىرەپ قول الىسقان باسشىلاردى كۇتەمىز. كەزدەسۋدىڭ ناقتى ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى – وا-دا بىرلەسكەن ەلەكترجابدىقتاۋ جۇيەسىن قۇرۋ جونىندەگى كەلىسسوزەردى جالعاستىرۋ بولماق. ءتىپتى وڭىردەگى ورتاق باسىمدىقتار جايلى كەلىسىم دە كۇتىلۋى مۇمكىن. سونداي-اق،  ساۋدا-ساتتىقتىڭ ارتۋى، سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ، ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك، ازاماتتاردىڭ ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋى ت.ب. ماسەلەلەر قامتىلادى. باستى نازار اۋدارا كەتەرلىگى – وا ليدەرلەرى سوزدەن ىسكە كوشىپ، ءوزارا بايلانىستى نىعايتۋعا تالپىنىس جاسادى»، -دەپتى جۋرناليست.

ورتالىق ازيا ليدەرلەرىنىڭ بوتەن ارالاستىرماي باس قوسپاعانىنا جيىرما جىلعا جۋىقتاپ قالعان ەكەن. 2009 جىلدىڭ 28-كوكەگىندەگى كەزدەسۋدى ايتپاعاندا بۇل بەستىك كوپ جينالماعان. 2009 جىلعى جيىن تەك ارال تەڭىزىنىڭ پروبلەماسىن عانا ءسوز ەتكەن.

ەندى ءبىز وا بەستىگىنىڭ بۇرىنعى باس قوسۋلارىنا شولۋ جاساپ شىعايىقشى. وندا نە ايتىلدى؟ كىم-قاي جاققا تارتتى؟

1991 جىل. اشحابات

1991 جىلدىڭ 13-جەلتوقسانى كۇنى قازاقتان نۇرسۇلتان نازارباەۆ، قىرعىزدان اسقار اقاەۆ، تاجىكتەن راحمون نابيەۆ، تۇركىمەننەن ساپارمۇرات نيازوۆ، وزبەكتەن يسلام كاريموۆ جينالالىپ جيىن وتكىزەدى.

سول جىلدىڭ 8-جەلتوقسانىندا بەلارۋسيادا سابەت وداعىن تارقاتۋ جونىندە كەلىسىم جاسالعان ەدى. ول جيىنعا وا ليدەرلەرىنىڭ بىردە-بىرەۋى شاقىرىلماعان. ءسويتىپ بەستىك قۇرام تمد قۇرامىنا كىرۋدى ءسوز ەتەدى. سەبەبى، تاۋەلسىزدىكتى جاڭا العان مەملەكەتتەردىڭ اسكەري پوتەنتسيالى ءالسىز بولعان. ال باسقا التەرناتيۆتى ۇيىم جوق.

1993 جىل. تاشكەنت.

1993 جىلدىڭ 3-قاڭتارىنداعى كەزدەسۋدە تاراپتار وڭىرلىك سەرىكتەستىك جونىندەگى كەلىسىمدەردى تالقىعا سالدى. بىراق بۇل باستاما ناتيجە بەرمەدى. ونىڭ ەكى سەبەبى بولدى. ءبىرىنشىسى – تاجىكتەگى ازاماتتىق سوعىس. تاراپتار تاجىكستان ۇكىمەتىنە قولداۋ كورسەتۋگە ءبىر كەلىسىمگە كەلە المادى. ەكىنشىسى – اشحاباتتىڭ نەيترالدى پوزيتسياسى بولدى.

1995 جىلدىڭ 3-نۋرىزىندا بەستىك قۇرام قايتا جولىعادى. سامميتتەن كەيىنگى جاريا بولعان مالىمدەمەگە سۇيەنسەك، 5 مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق ۇيىمعا مۇشە بولۋىنا بايلانىستى ءبىر-ءبىرىن قولداۋ جونىندە ءسوز بولعان. جانە بۇۇ-نىڭ ارال تەڭىزى پروبلەماسىنا قولداۋ كورسەتۋىن تالقىلاعان.

1998 جىل. اشحابات.

5-6-قاڭتار 1998 جىل. بۇل جولعى باس قوسۋ تاريحتا بەيرەسمي كەزدەسۋ رەتىندە بەلگىلى.  جيىندا كۇن ءتارتىبى بەكىتىلمەگەن. ءسامميتتىڭ وتەتىنى جايلى الدىن-الا حابار تاراتىلماعان.  رەسمي مالىمەت بويىنشا، قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان مەن وزبەكستان پرەزيدەنتتەرى اشحاباتقا تۇركىمەن ليدەرى نيازوۆتىڭ ءحالىن سۇراي كەلگەن.  1997 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە نيازوۆ جۇرەگىنە وتا جاساتقان. ال بەيرەسمي سامميت جابىق ەسىك فورماتىندا ءوتتى.

بەيرەسمي اقپارات بۇل جولى بەس پرەزيدەنت ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ جونىندە اڭگىمەلەسكەن دەپ جازادى. ال ساپارمۇرات نيازوۆتىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى كەرىسىنشە، تۇركىمەنستاننىڭ نەيترالدى ۇستانىمى ساقتالاتىنىن ايتقان.

تاعى ءبىر اقپاراتتا يسلام كاريموۆ پەن اسقار اقاەۆتىڭ ساپارتمۇرات نيازوۆتى سوگە سويلەگەنى ايتىلادى. سەبەبى، تۇركىمەنباسى اۋعاننان ورتالىق ازياعا كەلىپ جاتقان ەسىرتكى جولىن كەسپەگەن.

1999 جىدىڭ 8-كوكەگى تاعى وا مەملەكەتتەرىنىڭ جيىنى ءوتتى. بۇل جولى تاجىك-وزبەك اراسىندا داۋ شىققان.  ورتالىق ازيا شەكاراسىنان تاليبان ءتونىپ تۇرعان وسى كەزدە بەستىك قۇرام يسلام ەكسترەميزىمى ماسەلەسىن كۇن تارتىبىندە تالقىعا سالعان. ال ساپارمۇرات نيازوۆ ادەتتەگىدەي نەيترالدى پوزيتسياسىن ساقتاپ، تالىپتەردى قاۋىپ ساناماعان.

بۇل جولى نازارباەۆ پەن نيازوۆ جەكە كەزدەسۋ وتكىزىپ، كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. «مەن ءدال قازىر ءوزىمنىڭ قازاق ارىپتەسىم نازارباەۆپەن كەزدەسۋ وتكىزدىم. قىتايمەن سەرىكتەستىك ورناتۋدا جاۋاپكەرشىلىكتى ءبىز ءوز موينىمىزعا الدىق»،-دەگەن ەدى نيازوۆ سول كۇنى.

2018 جىل. استانا.

تۇركىمەن ليدەرى قۇربانقۇلى بەردىمۇحامەدوۆ استاناعا كەلگەن جوق.  ول 13-ناۋرىز كۇنى كۋۆەيتكە كەتكەن. ءارى قاراي اراب امىرلىكتەرىنە ساپارلايدى دەپ جازادى باق. دەگەنمەن دەلەگات جىبەرىپتى. دەمەك ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن بايلانىستى ءبىرجولا ۇزۋگە نيەتتى ەمەس. بۇرىندا سولاي بولعان. ونى ءبىز جوعارىدا جازدىق. ءتىپتى 1994 جىلى قۇرىلىپ، 2004 جىلى شاشىراعان وا ەكونوميكالىق وداعىنا دا ءدال وسى تۇركىمەنباسى مۇشە بولماي قويعان ەدى.

استانا ءسامميتى شىن مانىندە ۇلكەن باستاما. وزبەكستاننىڭ جاڭا پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيەەۆ وا وڭىرلىك ىنتىماقتاستىققا، ارىپتەستىككە باسا نازار اۋداراتىنىن بايقاتتى.

ورتالىق ازيا پرەزيدەنتتەرى پالەندەي جاڭالىق جاساي قويماۋى مۇمكىن. رەالدا بۇل سولاي. بىراق، استاناداعى جيىننان جادىراڭقى جۇزبەن شىقسا – بۇل وڭىرلىك قارىم-قاتىناستى نىعايتۋ ىسىندە سەڭ قوزعالعانىنىڭ بەلگىسى بولماق.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz